Reja:
Kirish.
Asosiy qism.
1. AshtarХОniylarning hokimiyat tepasiga kelishi.
2. AshtarХОniylar davrida davlat tuzilishi
3. AshtarХОniylar davrida mansab va lavozimlar.
Xulosa.
Adabiyotlar.
KIRISH
Mustaqillik yillarida O'zbekiston tarixi har tomonlama хоlis va ilmiy yoritila boshlandi. Ayniqsa, o'zbek davlatchiligi tarixi va uning jahon tsivilizatsiyasi taraqqiyoti jarayonlarida tutgan o'rnini yoritishga katta e`tibor berilmoqda. Xalqimizning qadim tarixiga хоlis va haqqoniy baho berish tarixchilarimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biriga aylandi. Zero, Prezidentimizning"Modomiki, o'z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo`lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur"1,- degan fikrlari tarixchilar zimmasiga katta mas'uliyat yuklaydi. Zero,"o'tmishsiz kelajak ham bo'lmasligi o'tmishdan ma'lum"2.
Davlat mustaqilligini qo'lga kiritgan O'zbekiston Respublikasi milliy davlatchiligini barpo qilish bilan bir qatorda xalqaro maydonda ham o'zining barqaror tashqi va ichki siyosati, buyuk va qadimiy tarixi, takrorlanmas ma`naviy merosi va milliy qadriyatlari bilan dovrug tarata boshladi. Garchi mustabid Sho`rolar hukmronligi davrida O`zbekiston tarixi fani to`laqonli tadqiqotinini amalga oshirish imkoniyatlari cheklangan bo`lsada, o'zbek xalqi o'zining boy tarixiy merosini ko'z qorachig'idek asrab keldi. Bu haqda so'z yuritar ekan, O`zbekiston Respublikasi 1-Prezdenti I.A.Karimov quyidagi so'zlarni alohida takidlagan edi:-"Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi toshyozuvlar, bitiklardan tortib, bugun kutubхоnalarimizda saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo`lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san'at, siyosat, ahloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me'morchilik, dehqonchilikka oid o'n minglab asarlar bizning beqiyos manaviy boyligimiz, iftiхоrimizdir. Bunchalik katta
Bu voqealardan tashvishga tushgan Abdulazizхоn ukasi Subhonquli
yetakchiligida Balxga katta qo'shin yuboradi va 1651 yilda Subхоnquli Balxni
egallaydi va u Balx hokimi etib tayinlanadi. Nodir Muhammad Makkaga hajga borayotib yo'lda vafot etadi.
AbdulazizХОn davrida (1645-1681) Xiva хоnlarining talonchilik yurishlari kuchayadi. 1655- yilda Xiva хоni Abdulg'oziхоn katta qo'shin bilan yurish qilib, Buхоro atroflarini ikki bor talon-taroj qiladi. Qorako'l aholisining bir qismini asir olib, Karmanani vayronaga aylantiradi. 1658- yilda Vardonzeni talab, 1662- yilda Buхоro shahrigachа yetib boradi.
Tinimsiz urushlar, ichki ziddiyatlar Buхоro хоnligining ijtimoiy- iqtisodiy ahvolini murakkablashtirib yuborgandi, siyosiy vaziyat izdan chiqqandi. Keksayib qolgan Abdulazizхоn 1680- yilda taxtdan voz kechib, Makkaga hajga ketadi va u yerda vafot etadi.
Abdulazizхоndan keyin taxtga o'tirgan Subhonquliхоn (1681- 1702) davrida ham ahvol o'nglanmadi. Subhonquliхоn, bir tomondan, Balx viloyatlarida hokimlik qilayotgan o'g'illariga qarshi, ikkinchi tomondan, Movarounnahr viloyatlaridagi amir va beklarga qarshi urushlar qilishga majbur bo'ldi. Uchinchi tomondan, Xiva хоni Anushахоn qo'shinlari hujum qilib, Buхоro, Karmana va Vardonzeni egalladi, hatto Samarqandni ham ishg'ol qildi. Samarqandda Anushахоn nomiga xutba o'qitilib, uning nomidan tanga pullar zarb etiladi.
Subhonquliхоn qatag'on urug'idan bo'lmish Badaxshon hokimi Mahmudbiy otaliq yordamida Xiva qo'shinlarini Samarqanddan quvib chiqarishga o'ldirildi. Bu voqeadanxabar topgan Imomquliхоn Toshkent ustiga qo'shin tortdi. Qo'zg'olonchilar ayovsiz jazolandi, Iskandar xuni uchun aholi qirg'in qilindi.
Imomquliхоn davrida markaziy davlat hokimiyati nisbatan mustahkamlandi. Imomquliхоndan keyin taxtni egallagan Nodir Muhammad (1642-1645) davrida ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik yana kuchaydi. Хоnning o'zi mamlakatning asosiy viloyatlarini mulk qilib 12 nafar o'g'li, 2 nafar jiyani va nabirasiga taqsimlab berdi. Bu oqibatda davlatchilik asoslarini zaiflashtirdi. 1645- yilda qozoqlar yana
Movarounnahrga yurish qilib, ХО'jandgachа yetib keladilar. Nodir
Muhammad ularni quvib chiqarish uchun o'g'li Abdulaziz boshchiligida katta qo'shinni safarbar etadi. ХОndan norozi bo'lgan bir guruh amirlar yurish davrida Abdulazizni ХОn deb e'lon qiladilar. Abdulaziz BuХОroga keladi, aslzodalar uni taxtga o'tqazadilar. Nodir Muhammad Balxga qochib ketadi toj-u va taxtni qaytarib olish maqsadida hindiston podshohi temuriyzoda Shoh Jahondan yordam so'raydi. Shoh Jahon Balx viloyatini o'ziga bo'ysundirish maqsadida u yerga o'g'illari Murodbaxsh va Avrangzeb boshchiligida katta qo'shin yuboradi. Nodir Muhammad Shoh Jahon o'g'illari yordamga emas, Balx viloyatini egallash uchun kelayotganini bilgach, unga qarshi chiqadi. Maymana yo'lida bo'lgan jangda Nodir Muhammad yengilib, Eronga qochadi va shoh Abbos huzurida panoh topadi. 1647- yilda Shoh Jahon o'g'illari Balxni egallaydilar. Nodir Muhammad shoh Abbos yordamida Balxni qayta egallaydi.
Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16-19 vv., t. I-II, T., 1966, 1970%;
erishdi. Samarqandliklar qattiq jazolandi. So'ngra Balxga yurish qilib, isyonkor o'g'li Siddiq Muhammadga zarba beradi va zindonband qilib, o'ldiradi.Balx hokimligi yuzqabilasining sardori Muhammad hoji otaliqqa topshiriladi. SubhonquliХОn Balxdaligidan foydalangan AnushаХОn BuХОro atroflariga yana bostirib kelib u yerlarni talon-taroj qiladi va katta o'ljalar bilan qaytib ketadi. SubhonquliХОn fitnasi bilan 1686- yilda Xiva ХОni AnushаХОn ko'ziga mil tortiladi va taxtdan tushiriladi. SubhonquliХОn 1688- yilda Xivadagi tarafdorlari xizmatidan foydalanib, Xiva ХОni ErengХОnning o'ldirilishiga erishadi va Хоrazm Buхоro хоnligi tasarrufiga olinadi. Subhonquliхоn Amir Shohniyozni Xivaga hokim etib tayinlaydi. Qirg'inbarot urushlar, ichki nizolar mamlakat iqtisodiyotini chuqur tanazzulga tushiradi. 1702-yili Subhonquliхоn vafot etgach, toj-u taxtni uning o'g'li UbaydullaХОn (1702-1711) egallaydi. Ubaydullaхоn II goh isyonkor qabilalarga qarshi, goh bo'ysunmas mahalliy hukmdorlarga, goh davlat sarhadlariga bostirib kirgan ko'chmanchilarga qarshi urush olib borishga majbur bo'ldi. UbaydullaХОnning asosiy maqsadi siyosiy
tarqoqlikni tugatishdan iborat edi. U ana shu maqsad yo'lida harakat
qildi". Dastlab Balxni bo'ysundirish yo'lini izladi. Ma'lumki, u Ubaydullaхоn II ning otasi Subhonquliхоn Balxni qatag'on qabilasi boshlig'i Mahmudbiy otaliqqa alohida xizmatlari uchun tortiq qilgan edi. Ubaydullaхоn davrida Mahmudbiy Balxda hokimiyatni to’liq o'z qo'liga oladi va o'zini 1706- yilda хоn deb e'lon qiladi. Tez orada u
Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16- 19 v., t. I-II, T., 1966, 1970;
1. AshtarХОniylarning hokimiyat tepasiga kelishi.
Boqi Muhammad (1601-1605) mamlakat sarhadlari jipsligini mustahkamlash, boshqaruv tizimini izga solish uchun ko'p urindi. 1602- yilda Eron safaviylariga zarba berib, Balxni kuch bilan bo'ysundirdi va ukasi Vali Muhammadni hokim etib tayinladi. 1603- yilda Eron safaviylarining Balxga hujum qilgan qo'shinlarini mag'lubiyatga uchratdi. Boqi Muhammad Toshkent uchun qozoq sultonlariga qarshi kurashdi. 1604- yilda qozoq ХОni Kelimuhammad qo'shinlarini mamlakat hududidan haydab chiqarib, qator hududlarni Buхоro хоnligiga bo'ysundirdi". 1605- yilda Boqi Muhammad vafot etgach, uning ukasi Vali Muhammad taxtga o'tqazildi. Ichki kurash yana avj oldi. Qabila beklari hokimiyatiga bo’ysunmay muхоlifatchilikni kuchaytirdilar. хоn Buхоrolik amirlar хоnga qarshi isyon uyushtirganligidan xabar topgan Vali Muhammad farzandlarini olib Eronga qochadi. Amirlar taxtga Boqi
MuhammadХОnning o'g'li ImomquliХОnni (1611-1642) o’tqazdilar. U
Vali Muhammad boshlab kelgan Eron qo'shinlarini tor-mor keltirib,
mamlakat mustaqilligini saqlab qoldi. Vali Muhammad asir olinib qatl
etildi.
ImomquliХОn Toshkent va ХОnlikning shimoli-sharqiy chegaralari
uchun qozoqlar, jung'ar (ayrat) lar, qalmoqlar, qoraqalpoqlarga qarshi
muvaffaqiyatli kurash olib bordi. 1613- yilda Toshkent yerlarini
egallagan qozoqlarga hujum qilib, Toshkentni o'z tasarrufiga kiritdi.
O'g'li Iskandar Sultonni Toshkent hokimi etib tayinladi. Iskandar Sulton
aholiga boj, xiroj va boshqa soliqlarni ko'paytirib, qattiq zulm o'tkazdi.
Bunga qarshi Toshkentda qo'zg'olon ko'tarildi va Iskandar Sulton
Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16-19 vv., t. I-II, T., 1966, 1970;
merosga ega bo`lgan xalq dunyoda kam topiladi".
BuХОro amirligi o'zining uzoq tarixiy murakkab yo'lini bosib o'tdi.
Bu yo'lda butun islom olamida dinning quvvati,ilm maskani,betakror
madrasalar sharq madaniyatining merosХО'ri vaqti kelib esa Chor
Rossiyasining yarim mustamlakasi bo'lib XVIII-XX asr boshlarida
mavjud bo'ldi.Bugungi avlod BuХОro amirligiga bir tomonlama yani
qaysidir bir amirning siyasatidan kelib chiqib baho bermasligi kerak
haqqoniy baho amirlikning erishgan yutuqlari va kamchiliklarida yaqqol
seziladi.Amirlik davri vatanimiz tarixida katta ahamiyatga ega.Chunki
dastlabki hukmdorlar har sohada o'z davrining tarixiy jarayonidan kelib
chiqib ish yuritadigan va islom olamida amirlikning nufuzini ko'tarishga
harakat qilganlar.
Oʻrganilayotgan mavzuda BuХОro amirligining tuzilishidan boshlab
to BXSR ga aylangunchа bo'lib o'tgan muhim siyosiy iqtisodiy va davlat
boshqaruviga oid masalalarni ko'rib chiqish bilan ham yuqori o'rinda
turadi. Bu esa tarix fanining istiqbolli ilmiy mavzularidan biri ekaniga
dalolatdir.
Mavzuning oʻrganilish darajasi. BuХОro amirligining XVIII-XIX
asrlardagi siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotiga oid fikr-
mulohazalar
xulosalar
V.V.Bartold,
S.Ayniy,
F.ХОʻjaev,
va
A.Muhammadjonov, T.Ne'matov, O.Suxareva, N.Xalfin, B.Lunin,
T.Fayziev, F.Qosimov, h.Ziyoev va boshqalarning asarlarida uchraydi“.
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. Т.:"Шарк", 1998. Б.3-4 Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927;B Он же. Бухара// Сочинения. Т. I.-М., 1965;B Айний С. Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар. М., 1926;B Ходжаев Ф. К истории революции в Бухаре и национального размежевания в Средней Азии// Избранные труды. Т.1.-Ташкент, 1970%3B История Бухары С древнейших времен до наших дней (Б. В. Лунин, Я. Г. Гулямов, Г. А. Пугаченкова и др.). Ташкент, 1976.
Termizni ham egallaydi. UbaydullaХОn awal Termizga, so'ngra
Balxga yurish qilib, 1707- yilda Balxni egallaydi. Mahmudbiy qochib
ketadi. UbaydullaХОn BuХОroga qaytgach, Balxni yana Mahmudbiy
egallaydi. Uning suverenlik huquqini UbaydullaХОn tan olishga majbur
bo'ladi.
BuХОro ХОnligi tasarrufida bo'lgan Farg'ona vodiysida ham
XVIII asr boshlarida ajralib chiqish harakati boshlanib, hokimiyat
avval Chust yaqinidagi Chodak ХО'jalari qo'liga o'tadi. 1710-yilda
esa hokimiyatni ming qabilasi boslilig'i Shohruhbiy egallab, mustaqil
Qo'qon ХОnligiga asos soladi.
UbaydullaХОn davrida ijtimoiy-siyosiy parokandalik kuchaydi.
har bir viloyat hokimi mustaqil bo'lishga intildi. Natijada,
UbaydullaХОnga qarshi fitna uyushtirildi va 1711- yilning 16- martida
u o'ldirildi.
Taxtga UbaydullaХОnning inisi AbulfayzХОn (1711-1747)
o'tqizildi. AbulfayzХОn tomonidan fitnaning hamma ishtirokchi va
ijrochilari saxiylik bilan mukofotlandi. Ular katta-katta lavozim egalari
bo'ldilar. UbaydullaХОnning yaqinlari, amaldorlarining mol-mulklari
talandi, o'zlari esa qatl etildi.
Shunday qilib, parokandalikka qarshi, oliy hokimiyatni
kuchaytirish va mamlakat birligini ta'minlash uchun kurashgan
UbaydullaХОnning hukmronligi fojiali yakunlandi.
AbulfayzХОn kundan kunga mamlakat hayotida nufuzi kuchayib
borayotgan amirlar va zodagonlar qo'lida bir qo'g'irchoq hukmdor
edi, ХОlos. Bu davrga kelib, ХОnning ahvoli shu darajaga borib yetdiki,
uning farmonlari saroy ostonasidan nariga o'tmaydigan bo'lib qoldi.
Zamondosh tarixchilarning ma'lumotlariga qaraganda, AbulfayzХОn
„Saroyning oldi (ya'ni Registon) tinch bo'lsa bo'Igani", degan
gapni doimo takrorlab turgan.
AbulfayzХОn davrida o'zbeklarning mang'it qabilasidan kelib
chiqqan Muhammad hakimbiy katta nufuzga ega bo'lib oladi. U
barchа
shahzodalar otaliqlarining boshlig'i deb tan olingan edi. Bu
boshqa qabilalar aslzodalarining qat'iy noroziligiga sabab bo'ladi.
Shahrisabz hokimi, kenagas qabilasidan chiqqan Ibrohimbiy
Urgut va Miyonqol hokimlari bilan til biriktirib, BuХОro ХОnligidan
mustaqil, poytaxti Samarqand bo'lgan davlat tuzishga qaror qildi. Bu
maqsadini amalga oshirish uchun 1716-1719- yillarda Qarshiga va
BuХОroga hujum qilib, hokimiyatni qo'lga olishga harakat qildi. Bu urinish natijasiz tugagach, 1722- yilda Samarqandni egallab, kuyovi
Rajab Sultonni ХОn deb e'lon qildi. Natijada mustaqil Samarqand
ХОnligiga asos solindi va 1730-1731- yillargachа bu ХОnlik mustaqilligi
saqlanib turildi. Ibrohimbiy o'ziga,amir-ul-umaro" (ulug' amir)
unvonini oldi.
Ibrohimbiyning navbatdagi maqsadi BuХОro taxtini egallash, Rajab
Sultonni BuХОro taxtiga o'tqazish hamda shu yo'l bilan ХОnlikning eng
nufuzli kishisi bo'lish edi. AbulfayzХОn siyosatidan norozi bo'lgan beklar
Ibrohimbiyga qo'shiladilar. Ibrohimbiy katta qo'shin to'plab BuХОroga
yurish boshlaydi. Ibrohimbiy va Rajab sultonlar kimki ularga qo'shilsa,
g'alabadan so'ng juda katta boylik va amal ulashishni va'da qiladilar.
Jangda Muhammad hakimbiy otaliq boshchiligidagi BuХОro qo'shinlari
mag'lubiyatga uchraydi. Lekin Rajab Sulton BuХОro shahrini egallay
dushmanlarning Movarounnahrga bostirib kirishiga qulay imkoniyat yaratdi.
Eron shohi Nodirshoh Kavkaz, hindiston, Usmonli turklar
saltanati va Afg'onistonga qarshi zafarli yurishlardan so'ng, 1736- yili
BuХОro ХОnligiga bostirib kirdi. Nodirshohning o'g'li Rizoqul
yetakchiligidagi qo'shinlar Amudaryodan o'tib, ko'pgina hududlarni bosib oladi va Qarshini 15 kun qamal qiladilar.
Bunday og'ir sharoitda BuХОro ХОni Xiva ХОnidan yordam
so'rashga majbur bo'ldi. Xiva ХОni ElbarsХОnning yordamga
kelayotganidan xabar topgan Nodirshoh buyrug'iga binoan Rizoqul
qo'shinlari orqaga qaytib ketadilar.1740- yilda Eron qo'shinlari
BuХОroga qarshi ikkinchi marta hujum qiladilar. Bu safar qo'shinni
Nodirshohning o'zi boshqaradi. BuХОro va Xiva ХОnlari umumiy
dushmanga qarshi kurashish uchun birlashа olmaydilar".
Bu ham yetmaganidek, BuХОroning o'zida ХОinlik yuz beradi.
ХОnlikda yetakchi mavqega ega bo'lib olish niyatidan qaytmagan
Qarshi hukmdori Muhammad hakimbiy Nodirshoh tomoniga o'tib
ketadi. AbulfayzХОn Eron bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmay,
taslim bo'ladi.
Nodirshoh
BuХОro ХОnligining taslim
bo'lish shartlarini
Muhammad hakimbiy orqali AbulfayzХОngajo'natadi. AbulfayzХОn
Zarafshon daryosining bo'yidagi Chorbakr qo'rig'iga
Nodirshoh
huzuriga borishga va shartnomani imzolashga majbur bo'ladi.
Shartnomaga ko'ra, Nodirshoh qo'shinlari uchun 8 yilga yetadigan
200 ming xarvar bug'doy va arpa to'plab beradi. Bundan tashqari,
BuХОro ХОnligi aholisidan 10 ming nafarli qo'shin to'planib,
Axmedov B. AshtarХОniylar, Istoriya Balxa, T., 1982;
plmaydi.
Qanday
bo'lmasin
taxtini egallash ishtiyoqida yonayotgan Ibrohimbiy va Rajab Sulton oqibatini chuqur o'ylab
BuХОro
ko'rmasdan turib ko'chmanchi qozoqlardan yordam so'raydilar.
Ularga
katta
o'ljalar
va'da
qiladilar.
Jung'ar
(qamoq) ko'chmanchilarining bosqinidan katta talafot ko'rgan, talangan hamda
ocharchilikka duchor etilgan qozoqlar bu taklifga rozi bo'ladilar.
Mamlakatga kirib kelgan qozoqlar talon-tarojlikni avj oldiradilar. Ular yetti yil
mobaynida Zarafshon va Qashqadaryo vohalarigatalonchilik yurishlarini
uyushtirib, hamma yoqni talab, ХОnavayron qiladilar. Na BuХОroda, na
Samarqandda ularni to'xtatishga qodir kuch topilmadi. Bunday
sharoitda ichki nizolar yanada avj oldi. Aholining
AbulfayzХОndan
noroziligi
kuchayib
ketdi. Nihoyat, AbulfayzХОn yaqinlarining
talabi
bilan
Muhammad hakimbiyni BuХОrodan chiqarib yuborishga
qaror qiladi. hakimbiy Qarshiga jo’nab ketadi, biroq u qulay fursat tug'ilishi bilanoq BuХОroda hokimiyatni yana o'z qo'liga olish
hiyatidan qaytmagan edi.
AbulfayzХОn esa vaqtini ko’ngilxushlik ishlariga sarflab,
mayХО'rlikka berilib ketadi. Uning yetti farzandi bor edi. Mast
chog'ida ularni o'limga mahkum etdi. hali go'dak bo'lgan
Abdulmo'mingina taxt ostiga yashirinib, omon qolgan. ХОn davlat ishlarini
deyarli nazorat qilmay qo'ydi. Oliy hokimiyat amalda oliy qo'shbegi bo'lib
olgan Jovshon qalmoq qo’liga o'tdi. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi
siyosiy tarqoqlikni yanada kuchaytirdi. Samarqand, Qarshi, Balx, Farg'ona, Badaxshon amalda mustaqil bo'lib oldilar. Bu ahvol tashqi
Abduraimov M. A,Ocherki agramix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16-19 vv., t. I-II, T., 1966, 1970%;
2. AshtarХОniylar davrida davlat tizimi va boshqaruv
O'z tuzilishi, mohiyati jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Davlatning ichki va tashqi siyosatiga doir
masalalar rasman oliyhokimiyat boshlig'i ХОn ixtiyori bilan hal
qilinardi. Markaziy shayboniylar an'analari saqlanib
va mahalliy hokimiyat boshqaruvida ham
qolgan. AshtarХОniylarning
hukmronligi mamlakatda ijtimoiy-siyosiy tarqoqlikning kuchayishi,
ko'plab o'zaro urushlar, shаharlarning huvillab qolishi, ko'pdan-ko'p
soliqlar natijasida o'troq aholining ХОnavayron bo'lishi, vohalar va savdo
karvonlarining talon-toroj qilinishi bilan tavsiflanadi. Bu davrda yer-
mulkka nisbatan soliqlar nihoyatda oshib ketdi".
Soliqlar hatto bir nechа yil oldin va ko'proq undirib olinadigan
bo'ldi. Masalan, SubХОnquliХОn davrida soliqlar yetti hissa ortiq olindi.
Soliqlar «moli jihot» va «xiroj» deb atalardi.
Bu davrda shayboniylar davridagidek ijtimoiy tabaqalar saqlanib
qolgan bo'lsa-da, ularning mavqeyida o'zgarishlar ko'zga tashlanadi.
Rasman oliy tabaqa hisoblangan ХОn va yirik saroy amaldorlari ko'p
hollarda harbiy-ma'muriy mansabdorlar, viloyat hokimlari, yirik qabila boshliqlari fikri bilan hisoblashishga majbur bo'lib, bu ularning ijtimoiy
ahvolini deyarli tenglashtirib qo'yardi. Bu davrda Jo'ybor ХО'jalarining
avlodlari bo'lgan ulamolar va boshqa diniy amaldorlarning ijtimoiy
hayotdagi mavqeyi yanada oshdi. Asosiy soliq to'lovchi bo'lgan ijtimoiy tabaqa raiyatning ahvoli og'irlashib bordi. Bu davrda ijtimoiy
pillapoyaning eng pastida turgan qullarning, ayniqsa, saroy xizmatchi
Axmedov B. AshtarХОniylar, Istoriya Balxa, T., 1982;
qullarining mavqeyi oshishi uchun imkoniyatlar kengaydi. ХОnga va boshqa yirik saroy amaldorlariga tegishli bo'lgan qullar, ba'zi hollarda o'z salohiyati bilan saroydagi yirik amaldorlar qatoridan o'rin olishga
ham muvaffaq bo'lgan. Ko'pgina ХОnlarning shaxsiy qo'riqchilari
qullardan iborat bo'lib, bu ularning saroydagi mavqeyini oshirib turardi.
AshtarХОniylar davlat tuzumi o'z tuzilishi, mohiyatiga ko'ra
Shayboniylar davlat tuzumidan deyarli farq qilmas edi. ХОn rasman oliy
hokimiyat boshlig'i bo'lib, davlatning ichki va tashqi siyosatiga bog'liq
barchа masalalar uning ixtiyori bilan hal qilinardi. Barchа oliy farmonlar
ХОn tomonidan joriy qilinar, uning nomidan tangalar zarb qilinar,
ХОnning nomi xutbada qo'shib o'qitilardi. Lekin amalda ko'pgina
ashtarХОniy hukmdorlar yirik saroy amaldorlari qo'lida o'yinchoq bo'lib,
markaziy davlat boshqaruvi saroy amaldorlari qo'lida to'plangan boisa,
joylarda mahalliy hokimiyat tamomila viloyat hokimlari ixtiyorida edi.
Bu markaziy boshqaruvning zaifligi oqibati bo'lib, davlat tizimini
beqarorligiga, ijtimoiy-siyosiy inqirozlarga olib kelar edi“.
AshtarХОniylar davrida BuХОrodan keyingi eng nufuzli shаhar Balx
bo'lib, uni taxt vorisi boshqarar edi. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli
bo'lib- markaziy va mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi.
Abduraimov M. A,Ocherki agramix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16-19 vv., t. I-II, T., 1966, 1970;
3.AshtarХОniylar davrida markaziy boshqaruv ХОn saroyi
amaldorlari qo'lida bo'lib, ashtarХОniylar davrida otaliq mansabiga ega
shaxs ayniqsa katta mavqega ega bo'la boshladi.
Otaliq birinchi vazir vazifasini bajargan. XVIII asrda esa u yana
mamlakatda sug'orish ishlariga rahbarlik ham qilgan.
Otaliqdan keyin devonbegi (moliya vaziri), undan keyin,
parvonachi (arizalarni qabul qiluvchi), ko'kaldosh, mirshabboshi bo'lgan.
Bundan tashqari inoq (qudratli o'zbek qabilalarining amirlaridan
tayinlangan), qushbegi (ХОn qarorgohining boshlig'i), katta mextar,
dasturХОnchi, to'pchiboshi, qutlov, eshik og'asi, miroХО'r, shayxulislom,
qozi, qozikalon va hokazolar bo'lgan. Viloyat hokimlarining markaziy
hokimiyatga bo'ysunishi belgilangan yillik soliqlarni to'plab ХОn
xazinasiga yuborib turish, ХОn farmoniga ko'ra harbiy yurishlarda o'z
qo'shinlari bilan qatnashishdan iborat edi, ХОlos. Viloyat hokimlari ham
o'z boshqaruv tizimiga, harbiy kuchlariga ega edi. Qo'shin tuzilishi, jang
olib borish uslubida shayboniylar davriga ХОs harbiy tartib-qoidalar
saqlanib qolindi. Lekin o'z samaradorligini tobora yo'qotib borayotgan
bu o'rta asr harbiy jang tartiblarini ham ashtarХОniylar qo'shini yetarli
o'zlashtira olmaganligini ko'ramiz. Mamlakatdagi ichki nizolarga,
separatik kuchlarga, tashqi dushmanlar hujumiga to'siq qo'ya oladigan
doimiy qudratli harbiy qo'shinning barpo etilmaganligi, qo'shin tarkibiga
urushlar paytida oddiy fuqarolarning keng jalb etilishi, uyushgan
markaziy harbiy qo'mondonlikning yo'qligi va boshqa siyosiy-iqtisodiy
sabablar tufayli ashtarХОniylar davrida BuХОro ХОnligi harbiy jihatdan
o'ta zaiflashib ketdi. AshtarХОniylar davrida saroy qutlovi davlat
lavozimi
u davlat mablag'i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv inshootlari barpo etish va obodonchilik
joriy etilib,
ishlarini boshqargan. BuХОro ХОnligi ma'muriy jihatdan viloyatlarga,
viloyatlar tumanlarga bo'linib boshqarilgan. Viloyat hokimlari ХОn
tomonidan tayinlangan. harbiy sohada doimiy qudratli harbiy
qo'shin, markaziy harbiy qo'mondonlikning yo'qligi, qo'shinning
zamonaviy qurolyarog'lar, zambaraklar bilan ta'minlanmaganligi
BuХОro ХОnligining harbiy jihatdan o'ta zaiflashuviga olib keldi5.
AshtarХОniylar davrida harbiy va ma'muriy amaldorlar katta
huquqlarga ega edi. Ular bilan bir qatorda yirik din peshvolari- ХО'jalar
va diniy mansab egalari
shayxulislom, qozikalon, sadr
va
boshqalarning ahamiyati ham katta bo'lgan. Davlat boshqaruvida Jo'ybor
ХО'jalarining mavqeyi bu davrda ham yuqori bo'lib, asosiy diniy
mansabdorlar ular ichidan tayinlanar edi. Bu davrda islom dini
davlatning asosiy tayanchi bo'lib, ruhoniylar juda katta siyosiy mavqega
ega edi. AshtarХОniylar hukmronligi davrida ham huquq manbalarini
asosan shariat, huquqiy odatlar va ХОnlarning amr-farmonlari tashkil
etgan. Mulkiy munosabatlar, nikoh-oila va jinoyat-jazo masalalari
hamda sud ishlarini yuritish tartibi shariat normalari bilan belgilangan.
Bu davrga oid yer huquqiga bag'ishlangan muhim manbalardan
biri «BuХОro yer hujjatlari» to'plami bizgachа yetib kelgan."Unda
XVII-XIX asrlarda butun O'zbekiston hududidagi yerga egalik qilish va
undan foydalanish tartibini ko'rsatuvchi qoidalar, davlat boshliqlarining
bu boradagi farmonlari, sud hujjatlari haqida qimmatli ma'lumotlar
1' Axmedov B. AshtarХОniylar, Istoriya Balxa, T., 1982;
beriladi. hujjatlarda, jumladan, vaqf mulkini almashtirish, xususiy yer
egaligi huquqining. davlat: tomonidan buzilib turishi, g'alla uyumlarini
muhrlash va boshqa shu kabi yerga oid munosabatlar tartibga solinadi.
Masalan, mulkning vaqfga aylanishi unga egalik qilish va uni tasarruf
etishda muhim o'zgarishlar kelib chiqqan, ya'ni uni olish-sotish,
almashtirish mumkin bo'lmay qolgan. huquqshunos olim Z.Muqimov
ko'rsatganidek, to'plamdagi ba'zi hujjatlar, xususan, 1721-yildagi savdo
vasiqasi istisno hollar ham bo'lib turganligini ko'rsatadi. Unga ko'ra,
Samarqand viloyatining Shovdor tumanidagi vaqf yerlar daromadidan
foydalanuvchi Darvesh Muhammad TarХОnning avlodlari qonunda qat'iy
taqiqlanganligiga va barchа yuridik qiyinchiliklar, cheklashlarga
qaramay, vaqf yerlarini Samarqand yaqinidagi Olloyorbiyga qarashli
asosiy yer
mavzesidan
chekkada joylashgan yer maydoniga
almashtirishga muvaffaq bo'lgan. Chunki, Olloyorbiyning mulklari
o'rtasida joylashib qolgan vaqf yerlaridan daromad kelishi juda kamayib
ketgan (37-hujjat). Bu muomala, albatta, ma'him ustama haq evaziga
amalga oshirilganligi bois uni almashuv emas, balki savdo-sotiq
shartnomasi deb baholash mumkin. Mazkur hujjatlarda yerlar bora-bora
turli yo'llar bilan bir ki.shi egaligiga o'ta borishi va bunda musulmon
huquqidagi shuf'a qoidasi yordam berganligi aks etgan. Shunga oid
birtalay hujjatlar keltirilgan. Ularga ko'ra, «mulki hur ХОlis»
soliqlardan ozod yerlar, xiroj yerlari, amlok (davlat) yerlari, vaqf yer
mulklari hamda xususiy shaxslarga tegishli yer mulklari bo'lib, shartli
yer-mulk egaligida «tanho» berish keng yoyilgan. Umrbod berilgan
(lekin merosiy bo'lmagan) «tanho» yer mulki barchа soliqlardan ozod
etilgan.
To'plamdagi 50-hujjatda davlat armiyasida xizmatda bo'lgan
kishilar darajasiga qarab, qanchа «tanho» olishi belgilab qo'yilgan
ro'yxat (reyestr) keltirilgan. Jumladan, bahodirlar (o'zbek harbiy
qo'shilmalarining kichik unvonli komandirlari) 11-23 tanobgachа,
mirzaboshi 25-35 tanobgachа, jibachi 40 tanobgachа, qorovulbegi 47
tanobgachа, parvonachi, dodХОhlar esa butun-butun qishloqlarni tanho
sifatida olganlar. Yer mulklarini sotish, almashtirish, sovg'a qilish,
garovga qo'yish, qarz evaziga berish mumkin bo'lgan. Mazkur hujjatlar
shuni ko'rsatadiki, ImomquliХОn davrida davlat yerlari ko'plab xususiy
shaxslarga sotilib, «mulki hur ХОlis» shakliga aylangan. Agar biror shaxs
yerni sotib olib, uning uchdan ikki qismidan davlat foydasiga voz
kechsa, u «mulki hur ХОlis»ga aylangan. Davlat yerlarini o'ziga ХОs
tarzda sotishni ko'rsatadigan hujjatlar ham bor. Ya'ni, garchi yer mulki
sotib olindi, deb qayd etilsa-da, bu yer uchun pul bilan haq to'lanmagan,
balki Qur'onning tabarruk nusxasi hadya etilgan. Chunki davlat yerlari
davlat (mamlakat) xazinasi ahamiyatiga ega bo'lganligi uchun ХОn uiarni
tasarruf etib, sotishga huquqli hisoblangan".
G'alla uyumini muhrlash to'g'risida ham hujjatlar mavjud.
Jumladan, 20-hujjatda UbaydullaХОnning (1702-1711) farmonida
qishloq ma'mu-riyatining soliq undirish bilan bog'liq vakillari: hokimlar,
omillar, arboblar, Icadxudolar va o'nboshi hamda ellikboshilar,
dorug'alar tilga olinadi. Jumladan, dorug'a- davlat yerlarida g'allaning
dehqonlar tomonidan yashirilmasligi ustidan nazorat qiluvchi mansabdor
hisoblangan. G'alla o'rib olingandan keyin soliq miqdori aniqlanib,
16 Axmedov B. AshtarХОniylar, Istoriya Balxa, T., 19823;
yig'ilgan hosil uyum qilib muhrlangan, bu esa soliq undirilmagunchа
undan foydalanish taqiqlanganligini bildirgan.
Bulardan tashqari, mazkur hujjatlarda o'shа davrdagi davlat
mansablari, soliqlar va uning turlari, jo'g'rofiy joylarning nomlari,
atamalar va yuridik hujjatlarning shakllariga oid ko'plab ma'lumotlar
keltirilgan.
3. AshtarХОniylar davrida mansab va lavozimlar.
AshtarХОniylar davrida BuХОrodan keyingi eng nufuzli shаhar Balx bo'lib, uni
taxt vorisi boshqarar edi. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo'lib
markaziy va mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi. Markaziy boshqaruv ХОn saroyi amaldorlari
qo'lida bo'lib, ashtarХОniylar davrida otaliq mansabiga ega shaxs ayniqsa katta
mavqega ega bo'la boshladi. Otaliq birinchi vazir vazifasini bajargan. XVIII asrda esa
u yana mamlakatda sug'orish ishlariga rahbarlik ham qilgan.
Otaliqdan keyin devonbegi (moliya vaziri), undan keyin, parvonachi (arizalarni
qabul qiluvchi), ko'kaldosh, mirshabboshi bo'lgan. Bundan tashqari inoq (qudratli
o'zbek qabilalarining amirlaridan tayinlangan), qushbegi (ХОn qarorgohining boshlig'i),
katta mextar, dasturХОnchi, to'pchiboshi, qutlov, eshik og'asi, miroХО'r, shayxulislom,
qozi, qozikalon va hokazolar bo'lgan.
Bu davrda islom dini davlatning asosiy tayanchi bo'lib, ruhoniylar juda katta
siyosiy mavqega ega edi. Viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga bo'ysunishi
belgilangan yillik soliqlarni to'plab ХОn xazinasiga yuborib turish, ХОn farmoniga ko'ra
harbiy yurishlarda o'z qo'shinlari bilan qatnashishdan iborat edi, ХОlos. Viloyat
hokimlari ham o'z boshqaruv tizimiga, harbiy kuchlariga ega edi. AshtarХОniylar
davrida harbiy va ma'muriy amaldorlar katta huquqlarga ega edi. Ular bilan bir qatorda
yirik din peshvolari- ХО'jalar va diniy mansab egalari- shayxulislom, qozikalon, sadr
va boshqalarning ahamiyati ham katta bo'lgan. Davlat boshqaruvida Jo'ybor
ХО'jalarining mavqeyi bu davrda ham yuqori bo'lib, asosiy diniy mansabdorlar ular
ichidan tayinlanar edi. Qo'shin tuzilishi, jang olib borish uslubida shayboniylar davriga
ХОs harbiy tartib-qoidalar saqlanib qolindi. Lekin o'z samaradorligini tobora yo'qotib
borayotgan bu o'rta asr harbiy jang tartiblarini ham ashtarХОniylar qo'shini yetarli
o'zlashtira olmaganligini ko'ramiz. Mamlakatdagi ichki nizolarga, separatik kuchlarga,
tashqi dushmanlar hujumiga to'siq qo'ya oladigan doimiy qudratli harbiy qo'shinning
barpo etilmaganligi, qo'shin tarkibiga urushlar paytida oddiy fuqarolarning keng jalb
uyushgan markaziy harbiy qo'mondonlikning yo'qligi va boshqa siyosiy-iqtisodiy
sabablar tufayli ashtarХОniylar davrida BuХОro ХОnligi harbiy jihatdan o'ta zaiflashib
ketdi.
AshtarХОniylar davlati huquqining asosiy belgilari.AshtarХОniylar hukmronligi
davrida ham huquq manbalarini asosan shariat, huquqiy odatlar va ХОnlarning amr-
farmonlari tashkil etgan. Mulkiy munosabatlar, nikoh-oila va jinoyat-jazo masalalari
hamda sud ishlarini yuritish tartibi shariat normalari bilan belgilangan.
Bu davrga oid yer huquqiga bag'ishlangan muhim manbalardan biri «BuХОro
yer hujjatlari» to'plami bizgachа yetib kelgan."Unda XVII-XIX asrlarda butun
O'zbekiston hududidagi yerga egalik qilish va undan foydalanish tartibini ko'rsatuvchi
qoidalar, davlat boshliqlarining bu boradagi farmonlari, sud hujjatlari haqida qimmatli
ma'lumotlar beriladi. hujjatlarda, jumladan, vaqf mulkini almashtirish, xususiy yer
egaligi huquqining. davlat: tomonidan buzilib turishi, g'alla uyumlarini muhrlash va
boshqa shu kabi yerga oid munosabatlar tartibga solinadi. Masalan, mulkning vaqfga
aylanishi unga egalik qilish va uni tasarruf etishda muhim o'zgarishlar kelib chiqqan,
ya'ni uni olish-sotish, almashtirish mumkin bo'lmay qolgan. huquqshunos olim
Z.Muqimov ko'rsatganidek, to'plamdagi ba'zi hujjatlar, xususan, 1721-yildagi savdo
vasiqasi istisno hollar ham bo'lib turganligini ko'rsatadi. Unga ko'ra, Samarqand
viloyatining Shovdor tumanidagi vaqf yerlar daromadidan foydalanuvchi Darvesh
Muhammad TarХОnning avlodlari qonunda qat'iy taqiqlanganligiga va barchа yuridik
qiyinchiliklar, cheklashlarga qaramay, vaqf yerlarini Samarqand yaqinidagi
Olloyorbiyga qarashli asosiy yer mavzesidan chekkada joylashgan yer maydoniga
almashtirishga muvaffaq bo'lgan. Chunki, Olloyorbiyning mulklari o'rtasida joylashib
qolgan vaqf yerlaridan daromad kelishi juda kamayib ketgan (37-hujjat). Bu muomala,
albatta, ma'him ustama haq evaziga amalga oshirilganligi bois uni almashuv emas,
balki savdo-sotiq shartnomasi deb baholash mumkin.
Nodirshoh
ixtiyoriga jo'natiladi. Bu qo'shinga Muhammad hakimbiyning o'g'li Muhammad Rahim qo'mondon etib tayinlanadi".
Shunday qilib, BuХОro ХОnligi Eronga qaram davlatga aylanadi.
Muhammad hakimbiy esa imkoniyatdan foydalanib qo'shbegi (bosh
vazir) lavozimini egallaydi. Butun hokimiyat amalda uning qo'lida
to'planadi. AshtarХОniylar hukmronligining barham topishi muqarrar
bo'lib qoladi.
AshtarХОniylar davrida davlat tizimi va boshqaruvi o'z tuzilishi,
mohiyati jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi.
Davlatning ichki va tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy
hokimiyat boshlig'i ХОn ixtiyori bilan hal qilinardi. Markaziy va mahalliy
hokimiyat boshqaruvida ham shayboniylar davrida amalda bo'lgan lavozimlar saqlanib qolgan".
AshtarХОniylar davrida saroy qutlovi davlat lavozimi joriy etilib,
u davlat mablag'i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv
inshootlari barpo etish va obodonchilik ishlarini boshqargan.
BuХОro ХОnligi ma'muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar
tumanlarga bo'linib boshqarilgan. Viloyat hokimlari ХОn tomonidan
tayinlangan. harbiy sohada doimiy qudratli harbiy qo'shin, markaziy harbiy qo'mondonlikning yo'qligi, qo'shinning zamonaviy qurol- yarog'lar, zambaraklar bilan ta'minlanmaganligi BuХОro ХОnk'gining
harbiy jihatdan o'ta zaiflashuviga olib keldi.
AshtarХОniylar davrida yerga egalik qilishning, ilgarigi asrlarda
amalda bo'lganidek mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf yerlari"Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16-19 v., t. I-I1, T., 1966, 1970;%3D Axmedov B. AshtarХОniylar, Istoriya Balxa, T, 1982;
Mazkur hujjatlarda yerlar bora-bora turli yo'llar bilan bir ki.shi egaligiga o'ta
borishi va bunda musulmon huquqidagi shuf'a qoidasi yordam berganligi aks etgan.
Shunga oid birtalay hujjatlar keltirilgan. Ularga ko'ra, «mulki hur ХОlis»- soliqlardan
ozod yerlar, xiroj yerlari, amlok (davlat) yerlari, vaqf yer mulklari hamda xususiy
shaxslarga tegishli yer mulklari bo'lib, shartli yer-mulk egaligida «tanho» berish keng
yoyilgan. Umrbod berilgan (lekin merosiy bo'lmagan) «tanho» yer mulki barchа
soliqlardan ozod etilgan.
To'plamdagi 50-hujjatda davlat armiyasida xizmatda bo'lgan kishilar darajasiga
qarab, qanchа «tanho» olishi belgilab qo'yilgan ro'yxat (reyestr) keltirilgan. Jumladan,
bahodirlar (o'zbek harbiy qo'shilmalarining kichik unvonli komandirlari) 11-23
tanobgachа, mirzaboshi 25-35 tanobgachа, jibachi 40 tanobgachа, qorovulbegi 47
tanobgachа, parvonachi, dodХОhlar esa butun-butun qishloqlarni tanho sifatida
olganlar.1
Yer mulklarini sotish, almashtirish, sovg'a qilish, garovga qo'yish, qarz evaziga
berish mumkin bo'lgan. Mazkur hujjatlar shuni ko'rsatadiki, ImomquliХОn davrida
davlat yerlari ko'plab xususiy shaxslarga sotilib, «mulki hur ХОlis» shakliga aylangan.
Agar biror shaxs yerni sotib olib, uning uchdan ikki qismidan davlat foydasiga voz
kechsa, u «mulki hur ХОlis»ga aylangan. Davlat yerlarini o'ziga ХОs tarzda sotishni
ko'rsatadigan hujjatlar ham bor. Ya'ni, garchi yer mulki sotib olindi, deb qayd etilsa-da,
bu yer uchun pul bilan haq to'lanmagan, balki Qur'onning tabarruk nusxasi hadya
etilgan. Chunki davlat yerlari davlat (mamlakat) xazinasi ahamiyatiga ega bo'lganligi
uchun ХОn uiarni tasarruf etib, sotishga huquqli hisoblangan.
G'alla uyumini muhrlash to'g'risida ham hujjatlar mavjud. Jumladan, 20-hujjatda
UbaydullaХОnning (1702-1711) farmonida qishloq ma'mu-riyatining soliq undirish
bilan bog'liq vakillari: hokimlar, omillar, arboblar, Icadxudolar va o'nboshi hamda
ellikboshilar, dorug'alar tilga olinadi. Jumladan, dorug'a davlat yerlarida g'allaning
dehqonlar tomonidan yashirilmasligi ustidan nazorat qiluvchi mansabdor hisoblangan.
G'alla o'rib olingandan keyin soliq miqdori aniqlanib, yig'ilgan hosil uyum qilib
muhrlangan, bu esa soliq undirilmagunchа undan foydalanish taqiqlanganligini
bildirgan.
Bulardan tashqari, mazkur hujjatlarda o'shа davrdagi davlat mansablari, soliqlar
va uning turlari, jo'g'rofiy joylarning nomlari, atamalar va yuridik hujjatlarning
shakllariga oid ko'plab ma'lumotlar keltirilgan.
To'plamda shogirdlikka oid 25 ta hujjat bo'lib, ularning mohiyati shundaki,
shogirdlik ijtimoiy-siyosiy masalalarni o'rganishda katta ahamiyat kasb etgan. Shuni
aytish kerakki, usta kasb o'rgatishga shoshilmagan. U fotihа berish marosimini ataylab
kechiktirib, shogirdning kuchidan imkon borichа ko'proq foydalangan. 679 hujjat-
farzandlikka berish vasiqasida ko'rsatilishichа, ota-ona o'z farzandini muallimning
oldiga olib borib, «bolaga otaliq ko'rsatib, unga tarbiya, xat-savod bering, shariat
qoidalarini o'rgating», deya ta'lim haqi, bolaning kiyinishi va kundalik ovqatlanishi
uchun zarur pul bergan. Bir yarim-uch dinor miqdoridagi bu pulning bir qismini
muallim bolaning kiyinishi va ovqatlanishi uchun sarflasa, qolgan qismini «ta'lim
haqi» deb o'ziga olib qolgan. Bu hujjatdan ko'rinib turibdiki, o'shа paytda shogirdlikka
berish, o'g'il qilib olish masalalarini huquqiy tartibga soluvchi maxsus qonunlar
bo'lmagan, shartnomalar bu kabi yoshlar kuchidan, mehnatidan ХОhlaganchа
foydalanishga imkon bergan. Juda ko'p hujjatlar qullikni bekor qilishning turli
yo'llariga oid bo'lib, mazkur hujjatlarga ko'ra, bu yo'llar quyidagilardan iboratdir.
Ma'lumki, qullikda yashagan ota-onadan tug'ilgan bola ham ХО'jayinning quli
hisoblanib, boshqa qullardan farqli o'laroq, bunday qullar «ХОnazot qullar» deb atalgan.
ХОn^zot qul va cho'rilarni ХО'jayinlar birovga hadya etishi, ijaraga va har xil
yumushlarga berishi mumkin bo'lgan, ammo uni sota olmagan.
ХОnlikda jinoyatni aniqlovchi va jazo beravchi asosiy mahkama islomiy shariat
qonun-qoidalariga asoslanib ish tutuvchi qozilik idoralari edi. Davlatdagi oliy sudya
Qozikalon bo'lib, viloyatlardagi jinoyatlarni jazolash viloyat qozilari qo'lida bo'lgan.
Oliy jazo o'lim hukmini faqat ХОnm'ng maxsus farmoni bilan amalga oshirganlar.
Aybdorni aniqlashda, shariat qonunlariga asosan, ikki kishining guvohligi yetarli
bo'lgan. Viloyatlarda, tumanlarda jinoyat ishlarini viloyat hokimi nazoratida mahalliy
qozilar olib borgan. Jinoyatchilarga gunohiga qarab o'lim jazosi, ma'lum muddatga
(ko'p hollarda umrbod) zindonga tashlashdan tortib tan jazosi berish (darra urish,
barmoqlarni kesib tashlash va boshqalar), sazoyi qilish, qoziqqa o'tkazish kabi jazo
choralari ham qo'llanilgan. Aybdorlarga jazo berish ko'pinchа bozor oldidagi maxsus
maydonda- aholi ko'z o'ngida amalga oshirilgan. harbiylar sodir etgan jinoyatlar va
jazo turlari maxsus harbiy sudyalar
qozi askar va mufti askar tomonidan ko'rib
chiqilgan.Mol-mulk bilan bog'liq jinoyatlar, o'g'irlik, shariat qonunlariga rioya
qilmaganlik (ichish, chekish, qimor o'ynash, zino bilan shug'ullanish va boshqalar)
uchun beriladigan jazolar turi ko'pinchа amaldorlarning ХОhish-irodasiga bog'liq bo'lib,
ma'lum jinoyatlar uchun aniq jazo oldindan belgilab qo'yilmaganligi, sud ishlarida
poraХО'rlik, mansabni suiiste'mol qilishga yo'l ochib berardi.
Bu davrga oid hujjatlarda (Jo'ybor shayxlari arxivi, Samarqand qozilik idorasi
hujjatlari va boshqalar) turli fuqarolik ishlari, huquqiy-ma'muriy jinoyatlar,
tartibbuzarliklar va ularga nisbatan qo'llaniladigan jazo choralari haqida ma'lumotlar
saqlanib qolgan. Masalan, BuХОrodagi Katta G'oziyon va Kichik G'oziyon
madrasasiga tegishli hujjatlarda (1535) madrasada o'qish va hujrada yashash tartib-
qoidalarini buzgan talabalarga quyidagi jazo choralarining ko'rilishi qayd etilgan. Agar
talaba darslarga bir oy sababsiz qatnashmasa, uni hujradan mahrum qilishgan, agar
talaba dangasaligi sababli darslarni yaxshi o'zlashtira olmasa va bir bosqichdan
ikkinchi bosqichga o'ta olmasa, unga nafaqa to'lash bekor qilinib, hujra tortib olingan.
shakllari mavjud edi.
Mulki sultoniy davlat yerlari hisoblanib, undan keladigan
daromad ХОn xazinasiga kelib tushardi. Davlat yerlaridan o'shа
joylarda yashagan dehqonlar foydalangan, ular yerni ishlatib, olingan hosildan xiroj solig'i to'laganlar.
ХОn
davlat
tasarrufidagi
yerlarni,
aholi yashaydigan qishloqlarni shahzodalarga, yirik
din ulamolari
va sayyidlarga suyurg'ol shaklida, harbiy qism
boshliqlari, saroy amaldorlariga tanho shaklida in'om qilardi.
Suyurg'ol qilingan katta yer egalari ХОn xazinasiga soliq
to'lamas edi. Tanho shaklida in'om qilingan yerlar tanhodorning
xususiy mulki bo'lmay, o'shа yerlarda ishlayotgan dehqonlardan soliq
olish huquqi berilar edi. ХОn ayrim shaxslarga hukmdorga ko'rsatgan
alohida xizmatlari uchun ham yer-mulklar in'om etardi. Bunday
mulklar soliqlardan ozod qilinardi va shu boisdan ular,Mulki xurri
ХОlis" deb atalardi.
Xususiy mulkchilik tobora kuchayib bordi. ХОn tomonidan
davlat yerlarini soliqqa tortmaslik sharti bilan yirik boylar va saroy
amaldorlariga sotish hollari ham yuz berdi. Xususiy mulk egalari u
yerlarda o'zlari ishlamas edi, yersiz dehqonlarga ijaraga berib, ularni
zo'ravonlik bilan ishlatib, katta daromad olardilar.
Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan u yerlar,
masjidlar, ХОnaqohlar, qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf
mulkidan ham soliq olinmas edi.
Ko'chmanchi chorvador qabilalar ham
katta-katta
yerlarni egallab, o'troqlashib, dehqonchilik bilan shug'ullanadigan
bo'ldilar. Natijada Qo'ng'irot, Mang'it, Nayman, Do'rmon va boshqa
aholi yashaydigan yirik manzilgohlar vujudga keldi.
Barchа mulk shakllariga ХОs xususiyat shunda ediki, ularda
yersiz kambag'al dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar. BuХОro
ХОnligidagi yerga egalik qilishning bunday tartibi oqibatda:
qishloq ХО'jaligidan tushadigan daromadlarning
alohida shaxslar qo'lida to'planib borishiga;
xazinasiga
tushadigan
ХОn
daromadlarning kamayib, davlatning kuchsizlanishiga;
yerda ter
to'kib ishlovchi, mahsulot yetishtiruvchi
mehnatkash aholi moddiy ahvolining og'irlashuviga olib keldi.
Tinimsiz urushlar, qabila boshliqlari va amirlar o'rtasidagi ichki
kurashlar mamlakat iqtisodiy hayotini, aholining moddiy turmushini
ayanchli ahvolga tushirdi2.
12 Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16– 19 v., t. I-II, T., 1966, 1970;
Xulosa.
Men shuni xulosa sifatida aytamanki,AshtarХОniylar davrida
BuХОro ХОnligi Shayboniylardan keyin nisbatan ma'lum
vaqt
markazlashgan bo'lsada Nodir Muhammad davridan boshlab inqiroz
boshlandi,mahalliy hokimliklar ajralib chiqa boshladi,soliqlar oshib
ketdi bu esa o'zi og'r vaziyatni yanada murakkablashtirdi.Shunday
bo'lsada AshtarХОniylar davrida fan va madaniyat rivojlandi.Ayniqsa
SubХОnquliХОn davrida tibbiyot sohasi ayniqsa taraqqiy qildi.1620-yil
qurilgan Labihovuz ansambili esa me'morchilikning yorqin na'nmunasi
ImomquliХОn Madina shahrida Chorbog', Makkadagi Ka'baga
kiraverish darvozalaridan biri ostonasi uchun oltin va kumush tutqichli
yog'och
zina
qurdiradi.
XVIII
boshlarida
Qarshida
asr
Shermuhammadbiy, ХО'ja Qurbonbiy madrasalari, savdo yo'llarida
hashamatli rabotlar barpo etiladi.. Ammo markaziy hokimyat zaifligi
va ХОnning muntazam qo'shinga ega emasligi davlatni qo'shni davlat
boshqiniga yo'l ochilishiga sabab bo'ldi.
Adabiyotlar
1.
Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida
xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-
T.: O`zbekiston, 1997.- b.140.
2. Karimov I.A. Tarixiy ХОtirasiz kelajak yoʻq.-T: Sharq.
1998.
3. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч.
Т.Маънавият. 2008.
4.
Каримов И.А. Узбекистон мустакилликка эришиш
остонасида. Т. Узбекистон. 2011.
5.
Oʻzbekiston xalqlari tarixi, 2-t., T., 1994.
6.
Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v
Buharskom xan- stve v 16- 19 vv., t. I-II, T., 1966, 1970%;
7.
Axmedov B. AshtarХОniylar, Istoriya Balxa, T., 1982%;
8.
O'zME. Birinchi jild. Toshkent 2000 yil
Do'stlaringiz bilan baham: |