Ноклассик онтологиянинг йўналишлари ва моҳияти бўйича эссе тайѐрлаш (М.Хайдеггернинг Борлиқ ва вақт асари асосида) . Онтология тушунчасининг таҳлили. Ўқув курсларида асосий фалсафий муаммоларни ўрганиш одатда онтологиядан бошланади. Онтология фалсафий билимларнинг алоҳида соҳаси бўлиб, унда борлиқ ва йўқлик, мавжудлик ва номавжудлик каби масалаларнинг кенг доираси ўрганилади, шунингдек мавжудлик сифатига эга бўлган барча нарсаларнинг моҳияти аниқланади. Икки ярим минг йиллик фаол изланишлар натижасида фалсафий билим тизимида онтологиядан ташқари фалсафанинг гносеология, аксиология, ижтимоий фалсафа, ахлоқ, эстетика, мантиқ каби таркибий қисмлари пайдо бўлди. Лекин уларнинг барчаси замирида онтология ётади, ўз навбатида онтология ҳар қандай фалсафий дунёқарашнинг негизи Click here to buy ABBYY PDF Transformer 2.0 www.ABBYY.com Click here to buy ABBYY PDF Transformer 2.0 www.ABBYY.com п 9 ҳисобланади ва шу тариқа ўз таркибига кирмайдиган бошқа фалсафий муаммолар талқинини кўп жиҳатдан белгилайди. Борлиқ ҳақидаги фан – онтология қадим замонлардаёқ фалсафанинг муҳим қисми ҳисобланган. Гарчи «онтология» сўзи фалсафа тилида XVII асрдагина ўрин олган бўлса-да1 , борлиқ антик мутафаккирлар фалсафий мулоҳазаларининг бош мавзуларидан бири бўлган. У юнонча ўзакларга эга бўлиб (ontos – борлиқ, logos – сўз, таълимот), борлиқ ҳақидаги таълимот деган маънони англатади. Борлиқ категорияси дунёда ҳамма нарсага хос бўлган хусусиятнинг ўта умумий тавсифи сифатида вужудга келган. Онтологик билим серқамров ва универсалдир. У амалда мавжуд бўлган ҳамма нарсага тааллуқли. Инсонга бундай билим нима учун керак? Ахир одамлар амалда «умуман ҳамма нарса» билан иш кўра олмайдилар – уларнинг ишлари доим муайян нарсалар доираси билан чекланган бўлади. Онтологик концепциялар реал мазмундан холи бўлган мавҳумликларни ўйлаб топиш билан шуғулланувчи фалсафий ақлнинг қуруқ ўйини эмасмикан? Бундай саволлар борлиқ ҳақидаги онтологик тасаввурлар танқидининг манбаи бўлиб хизмат қилади. Бундай тасаввурларни Беркли, Юм, Кант ва эмпиризм нуқтаи назарини ҳимоя қилувчи бошқа файласуфлар танқид қилган. Онтологик билим инсонга шунинг учун керакки, унга кўра инсон ҳар қандай конкрет объектни билишга киришгунга қадар мавжуд бўлган нарсанинг тузилиши ҳақидаги айрим дастлабки тасаввурларга таянади. Бу тасаввурлар билиш амалларининг умумий стратегияси ёки дастурини белгилайди. Бундай дастур инсон қандайдир кутилмаган ва тушунарсиз нарсага дуч келган ҳолда айниқса зарур. Шу вазиятда янги ва бетакрор ҳодисаларни тушуниш ва ўзлаштиришга яқинлашиш учун бу ҳодисаларни, уларнинг дунёдаги ўрнини ва уларга қандай ёндашиш кераклигини тахминий аниқлаш имконини берувчи дунёнинг барча ҳолларда қўллашга яроқли бўлган умумий схемаси ёки «харитаси»га эга бўлиш лозим. Кундалик тажрибада биз бутунлай янги объектларга камдан-кам ҳолда дуч келамиз. Аммо инсон ўзи ўзлаштирган макродунё чегарасини кенгайтиргани сари «ҳар қандай ҳол» учун зарур бўлган борлиқ ҳақидаги онтологик тасаввурларни фалсафий нуқтаи назардан махсус ўрганиш вазифаси янада муҳимроқ аҳамият касб этади. Турли онтологик концепциялар – бу дунёни идрок этишнинг турли усулларидир. Файласуфлар уларни яратар экан, инсониятга у «бирдан» илгари кўрилмаган нарсага дуч келган ва «бунинг нималиги»ни тушунишнинг энг мақбул усулини танлашга тўғри келадиган тақдирда керак бўладиган универсал моделларни олдиндан тайёрлашга «ижтимоий буюртма»ни бажаради. Шу ўринда табиий бир савол туғилиши мумкин: дунёнинг умумий манзарасини яратишни физика ўз зиммасига олгани туфайли онтология ўз аҳамиятини йўқотгани йўқми? Зеро, физика материя ва ҳаракатнинг энг умумий шаклларини ўрганади ва унинг фундаментал назариялари «бутун 1 Бу сўз илк бор 1613 йилда нашр этилган Р.Гоклениуснинг «Фалсафий луғати»да пайдо бўлган. Click here to buy ABBYY PDF Transformer 2.0 www.ABBYY.com Click here to buy ABBYY PDF Transformer 2.0 www.ABBYY.com п 10 мавжудлик»ка татбиқ этади. Дунёнинг замонавий физик назариялари мавжуд бўлган шароитда онтология анахронизм, эскирган фалсафий анъана «сарқити» ҳисобланмайдими? Аммо онтология билан физика ўртасида жиддий фарқ мавжуд бўлиб, у бирон-бир физик назарияга онтологиянинг ўрнини босиш имконини бермайди. Физиканинг онтология билан умумийлиги шу билан белгиланадики, у ўрганувчи материя ва ҳаракат шакллари қолган барча, янада мураккаброқ - кимёвий, биологик, ижтимоий шакллар учун асос бўлиб хизмат қилади. Физика «бутун мавжудлик»ни (борлиқнинг бизга маълум бўлган шакллари доирасида) қамраб олади ва ўзи аниқлаган қонунларни бутун дунёга татбиқ этади. Аммо у борлиқ нофизик шаклларининг ўзига хос хусусиятларини ўрганмайди. Физиканинг борлиқдан топувчи умумий жиҳатлар воқелик барча объектларининг «физик замини»гина ҳисобланади. Онтология эса борлиқнинг ҳар қандай соҳаси объектлари, шу жумладан биологик ва ижтимоий объектларнинг ўзига хос хусусиятлари ўртасида умумий жиҳатларни аниқлашга ҳаракат қилади. Физика доирасида аниқланувчи умумий хоссалар – бу физик хоссалардир. Онтология эса умумий жиҳатларни объектларнинг физик хоссаларидан ҳам, нофизик (кимёвий, биологик, ижтимоий) хоссаларидан ҳам излайди. Ҳар қандай онтология гипотетик хусусият касб этади. Унинг бу хоссаси илмий назарияларникидан ҳам кучлироқдир. Шу маънода Юм ва Кант мутлақо ҳақ: тажрибада кўрилмайдиган нарсалар ҳақидаги онтологик мулоҳазалар муқаррар тарзда субъектив ва исботлаб бўлмайдиган фаразларни ўз ичига олади ва шу боис ишончсиз. Онтология – фалсафанинг тахмин ва фаразлар билан айниқса кучли боғлиқ бўлган қисми. Неопозитивистлар унинг табиий-илмий билимдан фарқига ишора қиладиларки, бунга қўшилмаслик мумкин эмас (аммо қаерда фан тугаши ва «метафизика» бошланишини аниқ ва узил-кесил кўрсатишга ҳали муваффақ бўлинганича йўқ
