|
Burjuaziya mafkurasi va uning vakillari.
Burjua siyosiy iqtisodining yirik vakillaridan biri David Rikardo (1772—
1823) o`z asarlarida kapitalistik jamiyatning asosiy qonunlarini taxlil qilishga xarakat qildi. U xar qanday qiymatning asosida tovar ishlab chiqarish uchun sarflangan mexnat yotadi, degan nazariyaga asoslanib, ishchilarning ish xaqini pasaytirish kapitalistning daromadini oshiradi deya ta'kidlaydi. Shu sababli ishchilar bilan kapitalistlar manfaatlari bir-biriga ziddir, deydi u. Rikardo kapitalistik jamiyatni islox, qilish orqali uni mukammallashtirish, ziddiyatlarni yuqotib borish lozim, chunki bu abadiy jamiyat, zero uning asosini tashkil qiluvchi shaxsiy manfaat tarakkiyotning yagona xarakatlantiruvchi kuchidir, deydi.
O`sha paytda jamiyatning katta qismini, ayniqsa so`llarni g`azabga keltirgan fikrlar Tomas Mal'tus (1766-1834) asarlarida paydo bo`ladi. U 1798-yili nashr qilingan «Axoli ko`payishi qonuni xaqida tajriba» asarida kapitalistik jamiyatda ko`pchilik axolining qashshoqligi jamiyatdagi iqtisodiy va siyosiy tengsizlik oqibati emas, tabiiy sharoitning natijasi ekanligini isbotlashga xarakat qildi. Mal'tus tomonidan taklif qilingan «tabiiy» biologik qonunga ko`ra axoli soni geometrik progressiya buyicha (ya'ni, 1,2,4,16 va X - k .), yashash vositalari esa arifmetik progressiya buyicha (1,2,3,4,5 va X -K .) ko`payib boradi. Natijada axolining xaddan oshib ketishi va tabiiy ravishda katta qismining qashshokqlashuvi yuz beradi. Uning ta'limotidan o`nglar xam so`llar xam uz nazariyalarini isbotlash uchun foydalanishga xarakat qildilar. Natijada turli davrlarda «axolining mutloq ko`payib ketishi», «xayotiy kenglik»ning zarurligi, «axolining optimal soni», «geokenglik» va «geosiyosat» kabi tushunchalar paydo bo`ldi. Mal'tuschilik va undan kelib chiqadigan g`ayriinsoniy xulosalar o`z davrida Sh. Fur'e, P. Leru, P. Prudon, K.Marks, D.I. Mendeleev singari olimlar tomonidan tanqid qilingan.
Viktoriya davrining boshlanishi.
1837 yili gannoverliklar sulolasining sunggi erkak vakili vafot etdi va taxtga o`n to`qqiz yoshli Viktoriya (1819-1901) o`tirdi. O`shanda bu tortinchoqday bo`lib kuringan qizcha 64 yil taxtda o`tiradi deb xech kim o`ylamagan edi. Tarixga «Viktoriya Angliyasi», «Viktoriya davri», «viktoriancha axloq» va xatto «viktoriancha arxitektura» tushunchalari kirib, faqat Britaniyada emas, Kanadada, Avstraliyada, Hindistonda va xatto AQSh da xam keng qullaniladi. Shu kamgap, tuladan kelgan, uncha chiroyli bo`lmagan ayol Angliya o`z qudratining eng chuqqisiga chiqqanda uning ramziga aylanadi deb kim xam uylabdi?
Tajribasiz qizcha bo`lib taxtga kelgan Viktoriya unga xomiylik qilgan lord Melborn raxbarligida parlament an'analarini va konstitusiya odatlarini juda tez uzlashtirib oldi. Asta-sekin uning xarakteridagi qat'iyatlik, xukmini o`tqaza olish va shaddodlik singari sifatlari namoyon bo`la boshladi. U qirollik hokimiyati xuquqlarini juda yuqori qo`ydi va xech kimga unga
taxdid qilish imkonini bermadi. U parlament bilan ziddiyatga bormadi, otasi Georg III va amakisi Georg IV singari uning vakolatlariga taxdid qilmadi, bir necha bor qattik xo`rsinish bilan
o`ziga unchalik xam yoqmagan Gladstonni davlatning eng yuqori lavozimiga tayinladi; ammo barcha bosh vazirlar unga xatini «Tavoze bilan buysunib, o`z burchimni bajargan xolda...», deb boshlashardi va tik turib xisobot berardilar. U turmush o`rtogi Al'bert Saksen Koburg-Gotskiyni ham o`zi tanlagandi. Ular ko`p farzandli, namunali ingliz oilasi bo`lishdi. Eri vafot etgandan keyin Viktoriya qirq yil mobaynida motam tutdi.
XIX asr 30-40-yillari Angliya tarixida kapitalizmning jadal rivojlanish davri hisoblanadi. Bu yerda boshqalardan oldinroq sanoat to`ntarishi o`zining yakunlovchi bosqichiga o`tdi va shu xol Angliyani kapitalistik dunyoning eng rivojlangan mamlakatiga aylantirdi. Bu davrga kelib Angliya sanoatining asosiy tarmoqlarida fabrikali ishlab chiqarish uzil-kesil g`alaba qozondi. hali 1830-yilda xatto eng rivojlangan tuqimachilik sanoatida xam ko`l kuchiga asoslangan stanoklar soni mexanik stanoklar sonidan uch barobar ziyod edi. Keyingi 20 yil ichida kulda mato to`qish mutlaqo yo`k bo`lib ketdi. Xuddi shunday jarayon ishlab
Chiqarishning boshqa soxalarida xam yuz berdi. Bunga birin-ketin amalga oshirilgan texnik ixtirolar imkoniyat yaratdi. Jumladan,. To`qimachilik sanoatida ip yigirish jarayonini mexanizatsiyalash imkonini beruvchi selfaktor (avtomat) deb ataluvchi moslama katta ro`l o`ynadi. To`qimachilik sanoatida 1834-1850 yillari
bug` dvigatellarining umumiy quvvati 3,5 martaga oshdi. Ishlab
chiqarishning konsentratsiyalashuvi jadallashdi, fabrikalarning
maydoni kengaydi. Shu yillari Angliyada sanoat rivojlanishining boshka bir muxim jixati ogir sanoatning jadal usishi bo`ldi. 1830-yildan 1847-yilgacha metall ishlab chiqarish 3 martaga ko`paydi. 1828-yildan boshlangan rudalarni eritishda issiq havo purkash usulini qo`llash 1 tonna metall olish uchun sarflanadigan
yoqilg`ini 3 martaga kamaytirdi va Angliyada ko`p bo`lgan past navli toshko`mirdan xam foydalanish imkonini yaratdi. Shu paytgacha chetdan keltiriladigan metallga bog`li` bo`lgan Angliya sanoati
endi uni kuplab chetga chiqara boshladi. 1826-yildan 1846-yilgacha,
20 yil ichida Angliyadan chetga temir va chuyan chiqarish 7,5 martaga oshdi. 1839-yili Fransiya, Belgiya va Prussiyadan olinganidan Angliyada 4 xissa ko`proq ko`mir qazib olindi.
Angliyada sanoat rivojlanishining bu davri uchun mashinasozlik va stanoksozlikning tez rivojlanishi xarakterlidir. Aniq va yuqori unumli randalovchi, tokarlik, frezerlik, shtamplovchi uskunalarning yaratilishi mexnat sharoitini yaxshilab, maxsulot sifatini oshirishga xizmat kildi. Sifati va narxining arzonligi
Bo`yicha Angliya stanoklari va mashinalari bilan raqobatlashadigani yo`k edi. Angliya butun dunyoga mashina va stanoklar yetqazib beruvchi davlatga aylandi.
Angliya iqtisodiyoti uchun transport kommunikasiyalarining, ayniqsa temir yo`llarning kurilishi katta axamiyat kasb etdi. 1830-yildan keyin temir yo`llar qurilishi tezlashdi. 1850-yilga kelib temir yo`llarning umumiy uzunligi deyarli 10 ming km ga yetdi. Temir yo`llar Angliya iqtisodiyotining bir butuni bo`lib birlashishida muxim rol o`ynadi va mamlakatning chekka xududlarini ham
jaxon savdosiga jalb kildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
