Физика ўҚитиш методикаси ташкент 2019 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

AKADEMIK LITSEYLARDA “ELEKTROMAGNIT INDUKSIYA HODISASI” MAVZUSINING BERILISHI
Elektromagnit induksiya hodisasi. Faradey tajribalari
Mazmuni: elektromagnit induksiya hodisasi, Faradey tajribalari, Faradey qonuni, Lens qoidasi, induksiya EYKining tabiati.
Elektromagnit induksiya hodisasi. Elektromagnit induksiya hodisasining asosiy g’oyasi quyidagilardan iborat: yopiq konturni o’rab turgan magnit maydon induksiyasining oqimi o’zgarsa, konturda elektr toki vujudga keladi. Bu tokka induksion tok deyiladi.
Faraday tajribalari. Agar galvanometrga ulangan solenoidning ichiga o’zgarmas magnit kiritib chiqarilsa, u kirayotgan va chiqayotgan paytda galvanometr strelkasining og’ishi, ya’ni induksion tokning vujudga kelishi kuzatiladi (1-rasm). Magnit qancha tez harakatlansa, galvanometr strelkasining og’ishi ham shuncha katta bo’ladi. Agar magnitning qutblari almashtirilib harakatlantirilsa, strelkaning og’ishi ham teskari tomonga o’zgaradi. Tajriba magnitni mahkamlab, g’altakni esa harakatga keltirib bajarilganda ham galvanometr induksion tok hosil bo’lishini ko’rsatadi.(2-rasm).

1-rasm 2-rasm
Faradey qonuni. Faraday o’zining ko’plab tajribalari asosida kontur ergashtiruvchi magnit induksiya oqimining o’zgarishi albatta induksion tokni vujudga keltiradi, degan xulosaga keldi. Induksion tokning qiymati esa magnit induksiya oqimining o’zgarish usuliga emas, balki uning o’zgarish tezligiga bog’liqdir. Agar zanjirda induksion tok vujudga kelsa, demak, bu elektr yurituvchi kuch mavjudligini ko’rsatadi. Bu EYK ga induksiya elektr yurituvchi kuchi deyiladi. Tajriba natijalarini tahlil qilgan Faradey induksiya EYK va magnit oqimining o’zgarishi orasidagi munosabatni aniqladi. Elektromagnit induksiya uchun Faradey qonuni: yopiq, o’tkazuvchi kontur o’rab turgan magnit induksiya oqimining o’zgarish sababi qanday bo’lishidan qat’iy nazar, vujudga keladigan EYK quyidagicha aniqlanadi:
ℰ= (1)
Tenglik oldidagi manfiy ishora quyidagilarni ko’rsatadi: induksiya oqimining ortishi >0, ℰ(i)<0 EYK ni vujudga keltiradi, ya’ni vujudga kelgan induksion tokning magnit maydoni kontur orqali magnit oqimini kamaytiradi. Induksiya oqimining kamayishi <0, ℰ(i)>0 EYK ni vujudga keltiradi, ya’ni induksion tokning magnit maydoni kontur orqali magnit oqimining kamayishiga to’sqinlik qiladi.
Lens qoidasi. (1) ifodadagi minus ishora 1833-yilda rus fizigi E. Lens (1804 - 1865) tomonidan yaratilgan induksion tokning yo’nalishini aniqlashga imkon beruvchi qoidaning matematik ifodasidir.
Lens qoidasi: konturda vujudga keladigan induksion tok shunday yo’nalishga egaki, uning magnit maydoni, shu induksion tokni vujudga keltirgan magnit oqimining o’zgarishiga to’sqinlik qiladi. Lens qoidasidan foydalanib, Faradey qonunini quyidagicha yozish mumkin: konturda vujudga keladigan induksion elektr yurituvchi kuch – kontur o’rab turgan sirt orqali o’tadigan magnit oqimining o’zgarish tezligiga miqdoran teng, ishorasi esa qarama-qarshidir.
Induksiya EYK magnit oqimining o’zgarish usuliga bog’liq emas.