Front konsert brigadasi

MAVZU: 1441-1445 YILLARDA O’ZBEK

MUSIQA TARIXI

REJA:

1. 
   O’ZBEK MUSIQA TARIXI FANINI O’RGANISHDAN MAQSAD.
   

2.URUSH YILLARIDA MUSIQA VA SAN’AT SOHASIDA
BAJARILGAN AMALIY MADANIY ISHLAR
3.”FRONT KONSERT BRIGADASI” NING O’ZBEK
MUSIQA TARIXIDA QOLDIRGAN YORQIN IZI.
0 ‘zbek musiqasi tarixi fanining asosiy maqsadi - musiqa sohasidagi oliy ta’iim muassasalari talabalariga ushbu fandan asosiy bilimlami berish, o'zbek musiqasi haqida kerakli ma’lumotlarga ega bo‘lish, xalq folklor va mumtoz musiqa haqida tushunchaga ega boiish, bastakorlik va professional kompozitorlik ijodi bilan tanishish, musiqaning barcha yoiialishlaridagi janrlarining paydo boMishi, rivojlanish etaplari haqida atroflicha maiumot berish, ularni o‘rganish va o'zlashtirishdan iborat.
40-yillar tarixda ikkinchi jahon urushi va qayta tiklanish davri sifatida bitilgan. Vaziyat taqozosi bilan ish yuritilgan. Musiqa ijodiyoti yurt tinchligi uchun xizmat qilgan va respublikamizning eng ilg‘or san’atkorlaridan tuzilgan bir qator konsert brigadalari faoliyat olib borishga muvaffaq bo‘!idilar.Bu davrning o‘zbek musiqa ijodiyotidagi unutilmas voqea- laridan bastakor va kompozitorlar ijodida yaratilgan musiqali drama va operalar, 1941-yili Toshkent xoreografiya o‘quv bilim yurti ochilishi, 1943-yili Muqimiy nomidagi Respublika davlat musiqali teatr uchun hashamatli, chiroyli, yangi bino qurib bitkazilishini qayd etish lozimdir. Ayniqsa, zamonga moslashtirish va orkestrga ta'qlidan 1943-yil o‘zbek xalq cholg‘ulami takomillashtirish maqsadida maxsus laboratoriya ochilishi bu sohaning tubdan o‘zgartirilishiga asos bo‘ldi. Unda musiqashunos Ashot Ivanovich Petrosyansning xizmatlari alohida ahamiyat kasb etdi. 1944-yili esa Toshkent davlat teatr va rassomchilik instituti tashkil topdi.
0 ‘zbek musiqasi tarixi fanining asosiy maqsadi - musiqa sohasidagi oliy ta’iim muassasalari talabalariga ushbu fandan asosiy bilimlami berish, o'zbek musiqasi haqida kerakli ma’lumotlarga ega bo‘lish, xalq folklor va mumtoz musiqa haqida tushunchaga ega boiish, bastakorlik va professional kompozitorlik ijodi bilan tanishish, musiqaning barcha yoiialishlaridagi janrlarining paydo boMishi, rivojlanish etaplari haqida atroflicha maiumot berish, ularni o‘rganish va o'zlashtirishdan iborat.Dunyodagi har bir xalqning borligidan darak beruvchi omil - bu tilidir. Uning buyukligini ifodalovchi mezon - bu ma’naviyatidir. Demak, ma’naviyatning asosiy tarmoqlaridan biri musiqa ekanligi barchaga ayondir. Musiqa dunyosi juda keng va barcha sohalarga teng daxldor ekanligi bilan boshqa sohalardan farq qiladi. Musiqa dunyosi insoniyatning hayoti, yashash tarzi, faoliyati, mehnati, qadriyati, an’anasini inikos etuvchi vosita sifatida ahamiyatlidir. Shu bois musiqa o‘zining badiiy va estetik imkoniyatlariga egaligi bilan xarakterlanadi
Dunyodagi har bir xalq o‘zining qadimiy tarixiga ega bo‘lgan musiqiy an’analariga egadir. Shular qatorida o‘zbek musiqasi ham juda qadimiy va o‘ziga xos an’analariga egadir. 0 ‘zbek musiqasi azaldan ikki ulkan yo‘nalishda shakllanib, asrlar osha rivojlanib kelgan. Birinchi yo‘nalish, bu xalq hayotiy voqe’liklari bilan bog‘liq bo‘lgan folklor musiqasidir. Insoniyatning kundalik hayoti, mehnati9
va faoliyatini in’ikos etuvchi musiqadir. Folklor musiqasining asosiy mezonlari marosimlar va voqe’iiklar bilan bog‘liq boiib, to‘rtta yo‘nalishdan iboratdir. Bular:
1. Bolalar musiqasi.
2. Mehnat qo‘shiqlari.
3. Marosim qo'shiqlari.
4. Diniy, afsuniy qo'shiqlar.
Amaliyotda har bir yo‘nalishga xos va voqeiik bilan bogiiq boigan janrlar vujudga kelganki, ular asrlar davomida xalqlar milliy an’analarida yuzaga kelgan. Bular - alia, yalla, lapar, terma, qo‘shiq, aytishuv kabi janrlardir. Xalq folklor musiqasining asosiy xususitlaridan biri: folklor musiqasini xalq yaratadi, xalq tomonidan ijro etiladi va tinglanadi. Lekin folklor musiqasining ham bilimdon ijrochilari boiib, xalq orasida ular laparchi, yallachi kabi nomiar bilan atalib kelinadi. Folklor musiqasining ijrosida va ijodida muayyan janrlar tarkibiga asoslangan erkinlik xususiyatlari mavjuddir. Musiqiy namunalaming shakl jihatidan soddaligi, bar- moq vazniga xos she’riy matnlarga asoslanishi va unchalik katta boimagan diapazon doirasida ijro etilishi bilan xarakterlanadi
Ikkinchi yo‘nalish mumtoz musiqadir. Mumtoz musiqa namunalari, har tomonlama mukammallik kasb etishi bilan folklor musiqasidan farq qiladi. Mumtoz musiqa alohida yaratuvchisi, ya’ni bilimdon bastakori tomonidan ijod etiladi. Bilimli va mohir sozanda yoki xonandalar tomonidan ijro etiladi. Asosan aruz vazniga xos boigan so‘z matnlariga asoslab va muayyan shaklda yaratiladi. 0 ‘zbek xalq mumtoz musiqasi o‘zining mukammalligi va murakkabligi bilan boshqa xalqlar orasida alohida o‘ringa egadir. Mumtoz musiqaning eng yirik shakl i maqomlardir. Maqomlar 0 ‘z- bekistonnirig uch vohasida mavjud boiib, Buxoroda “Shashmaqom”, Xorazmda “Xorazm maqomlari”, Farg‘ona vodiysida “Farg‘ona-Toshkent maqom yoilari” deb yuritiladi. Bundan tashqari, maqomlar yoilarida yaratilgan, shaklan va ijroviy xususiyatlari doirasi maqomlarga xos boigan “Suvora”lar, Katta ashula, Surnay maqom yoilari, dutor maqomlari hamda cholg'u yoilari mavjuddir. Mumtoz musiqaning shaklan muqimligi, qonun- qoidalarga egaligi, talqin uslublarining mavjudligi uning murakkabligidan dalolat beradi.
Ushbu fan bo‘yicha talabalar mukammal ravishda musiqiy san’atning tarixiy taraqqiyot jarayoni, Vatanimizning musiqiy hayoti, bastakorlar va kompozitorlami yillar davomida. musiqiy san’atning turli janr va shakllarida yaratgan asarlari, ijrochi namoyandalar ijodiy faoliyatlari, bosqichma-bosqich rivojlanish jarayoni, ijodkorlarni noyob asarlariga tahlil qilish borasidagi bilim va ko‘nikmalariga ega boiadilar.
Urush yillarida xalqlarning iqtisodiy turmushlari mushkul boiishiga qaramasdan, 0 ‘zbekistonda madaniy va musiqiy hayot to ‘xtab qolmadi. Respublikadagi hamma teatr va konsert tashki­lotlari, musiqa maktablari, o‘quv bilim yurtlari, konservatoriya va boshqa madaniyat maskanlari o‘z ish faoliyatlarini urush muhitiga 1inoslnh. davom ettirdilar. Yozuvchilar, kompozitorlar va butun Nim 'iilkorlar ahli Vatanparvarlik harakatining peshqadami boMdilar. Dlai bu og‘ir damlarda xalqni va ziyolilami oldilariga qo‘yilgan iaii|’,ovor vazifalarni yaxshi tushunar va amalga oshirish yoMida ktif.li - quvvat, bilim g‘ayratlarini ayamasdan ishladilar va ijod qildilar. Odatda, zambaraklar guldiraganda, musiqa sukunat saqlaydi deydilar. Ammo o ‘tgan urushda buning aksi bo‘Idi. Musiqalar jarangladi, yangi - yangi vatanparvarlik, insonparvarlik qo'shiqlar va turli janr va shakllarda mazmundor, fashizmga qarshi nnfrallar nayzasi otiladigan musiqiy asarlar, konsert dasturlari va kinolilmlar bunyodga keldi
butun Nim 'iilkorlar ahli Vatanparvarlik harakatining peshqadami boMdilar. Dlai bu og‘ir damlarda xalqni va ziyolilami oldilariga qo‘yilgan iaii|’,ovor vazifalarni yaxshi tushunar va amalga oshirish yoMida ktif.li - quvvat, bilim g‘ayratlarini ayamasdan ishladilar va ijod qildilar. Odatda, zambaraklar guldiraganda, musiqa sukunat saqlaydi deydilar. Ammo o ‘tgan urushda buning aksi bo‘Idi. Musiqalar jarangladi, yangi - yangi vatanparvarlik, insonparvarlik qo'shiqlar va turli janr va shakllarda mazmundor, fashizmga qarshi nnfrallar nayzasi otiladigan musiqiy asarlar, konsert dasturlari va kinolilmlar bunyodga keldi.
1940-yillar garchand xalqi- mizning hayotida og‘ir kunlar tarzida o‘tgan bo‘lsada, mada­niyat va ma’rifat sohasida bir qator o‘quv maskanlari, mada­niyat va san’at dargohlari barpo etildi. Xususan, 1941-yili Tosh­kent xoreografiya o‘quv bilim yurti ochildi. 1943-yili Muqimiy Muqimiy nomidagi ©‘zbek nomidagi Respublika davlat davlat musiqali d ram a va musiqali teatr uchun hashamatli, komediya teatrt chiroyli, yangi bino qurildi1943-yili 0 ‘zbekiston fanlar akademiyasi va uning ayrim ilmiy institutlari tashkil qilindi. 0 ‘zbekiston san’atshunoslik ilmiy tadqi­qot instituti qoshida 1943-yil o‘zbek xalq cholg‘ularini tako- millashtirish maqsadida maxsus laboratoriya ochildi.
1944-yili Toshkent davlat teatr va rassomchilik instituti tashkil topdi. Respublika- mizning viloyat markazlarida va yirik shaharlarida o‘zbek, rus drama teatrlari, o‘zbek musiqali drama va komediya teatrlari tomoshabinlarga madaniy xizmat qilib turdi.
Aholini m a’naviy jihat- dan ta’minlash maqsadida Toshkent shahrida ikkita: ope­ra va balet teatri hamda Toshkent viloyatining Yangi- yo‘l shahrida maxsus davlat musiqali drama teatri o‘z fao- liyatlarini olib borar edi.
Shuni aytish joizki, “Yangiyo‘1 teatri”da 1942-yili “Qo‘chqor Turdiyev”, 1944-yili “Muqanna” nomli musiqali dramalarining premyeralari ham katta madaniy voqeaga aylanib ketgan edi. Teatrning spektakllarini sahnaga qo‘yishda, konsert dasturlarini tayyorlashda va ulami namoyish etishda Ukraina, Belorusiya, Moskva va Leningraddan kelgan mohir sahna ustalarini hamda musiqachilarining qatnashishlari musiqiy teatming ijrochilik saviyasini ko‘tarishda muhim o‘rin egalladi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.Dahshatli urush yillarida ham 0 ‘zbekiston kompozitorlar uyushmasi, 0 ‘zbekiston xalq artisti, kompozitor Tolibjon Sodiqov rahbarligida, butun san’at ahlining markaziga aylandi. Bu to ‘g‘risida musiqashunos I.N.Karelova “Песня и романс” 11 maqolasida shunday m aium ot beradi: “0 ‘zbekiston kompozitorlar uyushmasida har kuni endigina yozilgan qo‘shiq yoki yirik asarlami eshitib bo‘lgach muhokama qilinardi.
Albatta ular yaratgan qo'shiqlami ко‘pi urush, vatanparvarlik, insonparvarlik mavzularda yozilishi tabiiy hoi edi. Muhokamalar qizg'in va tanqidiy o‘tar edi. Urush yillari juda ham ko‘p “Mudofaa” va lirik qo‘shiqlar yozilgan. Uiardan eng jozibali qo‘shiqlar ijrochilarga tavsiya etilgan va ayrimlari nashr ham qilingan. Ular orasida qo'yidagi qo'shiqlaming nomlarini keltiramiz: bastakor TJalilovning kompozitor M.Shteynberg bilan hamkorlikda yozgan “0 ‘zbekiston doim tayyor” (T.Fattoh so‘zlari), M.Ashrafiyning “Kel”, “Qasam”, “Arzimni yorga ayting” (Uyg‘un she’rlari); M.Burhonovning “Jangchilar qo‘shig‘i”, xor uchun “Ey ulug‘ ustoz” (T.Fattoh so‘zi), “Ishqida” (Uyg‘un so‘zi); bastakor M.Xarratovning “Sevimli Vatan”, “Jangovor qo‘shin” (Davron so‘zlari) va “Yigitlar” (Uyg‘un so‘zi); bastakor Sh.Sohibovning “Bayrog‘imiz” (T.Fattoh so‘zi), “Vatan o‘g‘loni”, “Ey dilbar” (Chustiy so‘zi) va “Dilnavoz”, (A.Navoiy so‘zi) kabi xor qo‘shiq!ari; M.Leviyevning “0 ‘zbek o ‘g‘li”, “Biz dohiy farzandlari”, “Maydondamiz” (M.Shayxzoda so‘zlari) va “Vatan chaqirmoqda” (T.Toia so‘zi); D.Zokirovning “Ol qasos”, “Jangdabardam b o i” (S.Abdulla so‘zi); bastakor Nabijon Hasanovning “Nayzabardor” va “Ofarin” (T.Fattoh so‘zlari); S.Yudakovning “Qonga-qon, jonga jon” (T.Fattoh so‘zi), “Otliq askar qo‘shig‘i” (Mirtemir so‘zi) kabi qo‘shiqlar misol b o ia oladi.0 ‘zbek musiqali teatr jamoalari, kompozitor va dramaturglar bilan hamkorlikda urushning dastlabki kunlaridan boshlab butun ijodiy ish faoliyatiarini g‘alaba uchun bag‘ishladilar. Jumladan, urushning ilk oyida Muqimiy nomidagi respublika musiqali teatr jamoasi “QisrboH Um arov” musiqali dramani tomoshabinlarga havola qildi (dramaturglar S.Abdulla va Chustiy, musiqa mualliflari T.Jalilov va G.Shperling). Bu spektakldan so‘ng birin-ketin qo‘yidagi musiqali dramalar bunyodga keldi: “Qasos” Yu.Rajabiy va B.Nadejdin musiqasi, Sh.Tuyg‘un va A.Umariylar pyesasi, “Nurxon” T.Jalilov musiqasi, K. Yashin pyesasi, “Oftobxon” X.To‘xtasinov va G.Mushel musiqasi, K.Yashin pyesasi, 0 ‘zbek opera va balet teatrida esa quyidagi musiqali dramalar bunyodga keldi: “Qasos” Yu.Rajabiy va B.Nadejdin musiqasi, Sh.Tuyg‘un va A.Umariylar pyesasi, “Nurxon” T.Jalilov musiqasi, K. Yashin pyesasi, “Oftobxon” X.To‘xtasinov va G.Mushel musiqasi, K.Yashin pyesasi, 0 ‘zbek opera va balet teatrida esa quyidagi musiqali dramalar sahna yuzini53
ko‘rdi: “Davron ota” (T.Sodiqov va A.Kozlovskiy musiqasi, S.Abdulia, Chustiy va K.Yashin pyesasi), “Sherali” M.Ashrafiy, S.Vasilenko va A.Kozlovskiy musiqasi, H.G‘ulom, B.Xalilov pyesasi; “Q‘zbekiston qffichi” T.Sodiqov, M.Burhonov, S.Vaynberg, T.Jalilov, N.Hasanov, A.Klumanyov musiqasi,S.Abdulia, H.Olimjon, O.Uyg‘un, N.Pogodinlar so'zi.
Urush yillari simfonik va vokal - simfonik musiqa ham sezilarli rivojlana boshladi. Bu sohada kompozitorlar milliy asarlar yaratishdi. Kompozitsiya tamoyillarini o‘zlashtirishda ijobiy izlanishlar va yaxshi natijalarga ham erishdilar. Mazkur janrlarda yaratilgan asarlar g‘oyaviy mavzusi bilan davr talabiga javob bera oladigan qahramonlik - jasorat va dushmanga nafrat his-tuyg‘ularini uyg‘unlashtiradigan yirik musiqiy asarlar bunyodga keldi. Bu sohada V.A.Uspenskiyning “Muqanna” (1943y.) nomli 5 qismli (“Karvon”, “Olovga sig‘inish”, “Irodaga qarshi raqs”, va “Guloyimning cbiqishi”) syuitasini fa'kidlash lozim. Mazkur asar shoir H.Olimjonning “Muqanna” dostoni ta’siri ostida yozilgan.
Urush yillari maxsus tashkil qilingan “Front - konsertbrigada” jamoalarining matonatli xizmatlari “0 ‘zbek musiqasi tarixi” sahifalarida yorqin iz qoldirdi. Mazkur jamoalar a ’zolari asosan o‘zbek filarmoniyasi, o‘zbek va rus opera - balet teatrla­rining, o‘zbek radiosi, Toshkent va Leningrad konservatoriyalari- ning xonanda, sozanda, raqqosa va turli ansambllari san’atkor- laridan tashkil topgan edi.Aynan, o‘sha olovli yillarda 0 ‘zbekistondan 15 ta “front konsert brigadalar” faoliyat ko‘rsatdi.
Urush davrining mashaqqatiariga mardonavor chidab o‘zbek musiqa san’atini jangchilar orasida yorqin namoyish etganlar orasida: Tamaraxonim, Halima Nosirova, Gavhar Rahimova, Komuna Ismoilova, Mukarrama Turg‘unboyeva, Mehri Abdullayeva, Isaxor Oqilov, Narzulla Yoqubov, Muhiddin Qoriyoqubov, Roziya Karimova, Dadaxo‘ja Sottixo‘jayev, Mamadaziz Niyozov, Fahriddin Sodiqov, Dadaali Soatqulov, Muhammadjon Mirzayev, Yelizavetta Petrosova, Qumrixon Qodirova, Sora Samandarova, Xadicha Hakimova, Saida Safarova, Tamara Korolyova, Roza Beglanova, Ruqiya Azimova, Poshsho Matchonova, Anjelika Maskalyova, Sayyora Arzumanova, Habib Rahimov, Nabi Hasanov, Ergash Shukurullayev, Po‘lat Rahimov, 0 ‘g‘iloy Masharipova, Vanda Perachina, G‘ofur Solixov, G‘affor Vallamatzoda, Shohnazar Sohibov, Abduqodir Ismoilov, Usta Olim Komilov kabi boshqa o‘nlab san’atkorlarning nomlari hurmat bilan tilga olinadi. “Front konsert” brigadalarida xizmat qilganlar.