Hujjatlashtirish va inventarizatsiya

Buxgalter hech kimning og’zaki so’ziga ishonmasligi kerak

Amalga oshirilgan har qanday operatsiya yoki hisob kitob buxgalteriya hujjatlarida uz aksini topishi kerak.

Hujjat bu xo’jalik operatsiyalarining haqiqatdan amalga oshirilganligini isbotlovchi yozma dalildir. Hujjatlashtirish buxgalteriya hisobi metodining muxim elementlaridan biridir. Chunki buxgalteriya schyotlariga yoziladigan operatsiyalar faqat hujjatlarga asosan yoziladi. Xo’jalik operatsiyalarini tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirish hujjatlashtirish deyiladi.

Hujjatlar xo’jalik operatsiyasi to’q’risida to’liq ma'lumot berish va uz vaqtida to’q’ri to’lg’azilishi lozim. qu7kjatlar vositasida moddiy-javobgar shaxslar hisobidagi tovar-moddiy boyliklariing qoldig’i va harakati (kelib chiqish, berilishi), ularning saqlanishi tekshirilib turiladi. Hujjatlar asosida operatsiyalarning maqsadga muvofiqligi qonuniyligi aniqlanadi. Shuning uchun ham hujjatlar ushbu operatsiyani bajarishga buyruq bergan va amalda bajargan shaxslarning imzolari bilan tasdiqlanadi. Korxonalar xo’jalik faoliyatini taftish qilganda ham hujjatlarga asoslanadi. Hujjatlar sud-buxgalteriya ekspertizasi, ya'ni zarur bo’lgan paytlarda tergov organlari, prokuratura, sud yoki arbitiraj ishlarini olib borishda dalil bo’lib xizmat qiladi.

Har bir hujjat ma'lum bir ko’rsatkichlarga ega bo’ladi. Hujjatlarda qayd qilingan (aks ettirilgan) xo’jalik operatsiyalarini harakterlovchi ko’rsatkichlar shu hujjatning rekvizitlari deb ataladi.

Rekvizit lotincha suz bo’lib «talab qilinadigan»,kerakli degan ma'noni anglatadi.

O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’q’risida»gi Qonunning 9-moddasida hujjatlarda quyidagi majburiy rekvizitlar bo’lishi talab qilinadi:

-korxonaning (muassasaning) nomi;

-hujjatlarning nomi va raqami;

-hujjatlar to’zilgan sana ( yil,oy,kun) va joy;

-xo’jalik operatsiyalarini amalga oshirishda va ularni to’q’ri

rasmiylashtirishga ma'sul shaxslar shaxsiy imzolari.

Operatsiyalarning mazmuni va harakteriga qarab, hujjatlarda yuqoridagi majburiy rekvizitlardan tashqari qo’shimcha rekvizitlar ham bo’ladi. Hujjatlarning hammasi uz vaqtida aniq tushunarli holda talab qilinishiga qarab bir nusxada,ikkita,uchta va undan ortiq (oddiy kalamda to’lg’azish mumkin emas) sharikli ruchka pastasida.yozuv mashinkasida yoki hisoblash mashinalari vositasida yozilishi kerak. Kassa kirim va chiqim orderlari va bank cheklari bir nusxada xatosiz tuldirilishi kerak. Xukumatimizning hisob ishlarini soddalashtirish va arzonlashtirish to’q’risidagi qarorlariga asosan, xozirgi paytda ko’pgina operatsiyalar bo’yicha hujjatlarning unifikatsiyalashgan va standartlashgan namunali shakllari qabul qilingan. Masalan kassa kirim va chiqim orderlari hamma korxona va tashkilotlar uchun bir xil shaklda. Unifikatsiya deb bir turdagi operatsiyalarni yagona shakldagi hujjat bilan rasmiilashtirishga aytiladi.

Hujjatlarning turkumlanishi va ularning ahamiyati.

Korxona, tashkilot buxgalteriyasida hujjatlar juda ko’p ishlatiladi. Ularning mazmuni va xususiyatlarini bilish uchun turkumlarga ajratish kerak. Buxgalteriya hujjatlarini bajaridigan vazifalariga, to’zilish joyiga va tartibiga hamda kanchalik operatsiyani aks ettirishiga qarab turkumlash mumkin.

Buxgalteriya hisobida bajaradigan vazifalariga kura ular quyidagi guruhlarga bo’linadi.

1. Farmoyish hujjatlari.

2. Tasdiqlovchi hujjatlar.

3. Kombinatsiyalashtirilgan hujjatlar.

4. Buxgalteriya rasmiylashtirish hujjatlari.

5. Axborot hujjatlari.
Farmoyish hujjatlari yordamida biron xo’jalik operatsiyasini amalga oshirish uchun buyruq yoki ko’rsatma beriladi. Masalan.korxona xodimini ishga qabul qilish yoki bushatish haqidagi buyruqvakolatnoma,bankdan naqd pul olishga yozilgan chek va hokazo. Bu hujjatlar operatsiya bo’lishdan avval yoziladi va shuning uchun ham hisobda operatsiyani aks ettirishga asoso bula olmaydi. Faqat operatsiya sodir bo’lgandan keyin farmoyish hujjat asosida tegishli buxgalteriya yozuvini tasdiqlashda foydalaniladi.

2.Tasdiqlovchi hujjatlar ma'lum bir xo’jalik operatsiyasining bo’lib utganligini isbotlaydi. Masalan,materiallarni omborga qabul qilishda rasmiylashtirilgan kirim orderi,ishchi va xizmatchilarga ish haqi to’lash vedomosti va shu kabi hujjatlar.

3. Kombinatsiyalashtirilgan hujjatlar bir necha xil hujjatlarning belgilarini o’zida mujassamlashtiradi. Ularning afzalligi shundaki,kator hujjatlar belgilarini umumlashtirish bilan hujjatlar sonini kamaytirish. Buxgalteriya apparati ishini ixchamlashtirish imkonini beradi. Masalan,kassa chiqim orderi bu hujjat bir vaqtning o’zida farmoyish.tasdiqdovchi va buxgalteriya rasmiylashtirish hujjatidir.

4.Buxgalteriya rasmiylashtirish hujjatlari hisob-apparati xodimlari tomonidan hisob ishlarini tezlashtirish va ixchamlashtirish uchun to’ziladi. Bu hujjatlar to’q’ridan-to’q’ri biron bir xo’jalik operatsilarini rasmiylashtirish uchun emas,balki usha xo’jalik operatsiyasi sodir bo’lgan vaqtda rasmiylashtirilgan boshqa hujjatlar asosida to’ziladi.

5. Axborot hujjatlar korxona buxgalteriyasiga faoliyatiga tegishli iqtisodiy ko’rsatkichlarni normativ ma'lumotlar beruvchi hujjatlardir. Hujjatlar mazmuniga kura material, pul,hisob kitob.bank va boshqa turlarga bo’linadi. Buxgalteriya hisobining hujjatlari to’zilish tartibiga kura dastlabki va yigma hujjatlarga bo’linadi.

6. Dastlabki hujjatlar deb, bir xo’jalik operatsiyasi sodir bo’lgan vaqtda rasmiylashtiriladigan hujjatlarga aytiladi.Masalan,naryadlar,har xil aktlar, marshrut varaqalari,kassaning kirim va chiqim orderlari va boshqalar.

Yigma hujjatlar deb, bir necha dastlabki hujjatlar ma'lumoti asosida yigilib to’zilgan hujjatlarga aytiladi.

Masalan moddiy javobgar shaxs hisoboti, hisobdor shaxslarning bunak hisoboti va boshqalar.Korxonalarda amalga oshirilgan xo’jalik operatsiyalari aks ettirilgan buxgalteriya hujjatlari ramiylashtirilgan davrdan boshlab ularni arxivga topshirishga kadar ko’pgina boskichlarni bosib utadi. Ushbu boskichlarning yig’indisi hujjatlar aylanishi deb ataladi.

hamma buxgalteriya ishlovidan utgan hujjatlar saqlash uchun tayyorlanadi. Ular operatsiyalarning mazmuni,to’zilgan vaqti va shu kabi tavsiflarga qarab taxlanadi va papkalarga tiqiladi.

Papkadagi barcha hujjatlar nomerlanadi va papka jildiga tashkilot nomi kanaka hujjatlar qaysi vaqt (yil,oy) hujjatlar nechta ekanligi ko’rsatiladi. Buxgalteriya hujjatlari ma'lum muddatgacha tashkilot arxivida maxsus jixozlangan shkaf,stellajlarda saqlanadi.

Hujjatlarda aks ettirilgan operatsiyalarning mohiyatiga qarabularni saqlash muddati har xil. Masalan,schyot-faktura nakladnoylar bir yil; kassa hujjatlari uch yil; kassa kitobi doimiy saqlanadi. 6.3. Inventarizatsiya va uning turlari.

Tashkilot buxgalteriyasida moddiy boyliklarda bo’ladigan hama o’zgarishlar hujjatlar asosida analitik va sintetik schyotlarda qayd etib boriladi va ma'lum vaqtlarda analitik hisob ma'lumotlarining sintetik hisob ma'lumotlariga tengligi tekshirib boriladi. Lekin omborlarda mahsulot qoldiqlari hamma vaqt ham buxgalteriya ma'lumotlari bilan to’q’ri kelavermasligi mumkin. Bunga oziq-ovqat mahsulotlarining tabiiy kamayish xususiyati (issik kunlarda maxsuloglar ko’rib, og’irligi kamayadi, sepiluvchi tovarlar tashib keltirish,saqlash va sotish mobaynida tuqiladi va shu kabilar), moddiy javobgar shaxslarning boyliklarni qabul qilish yoki sotishda xatoliklarga yo’l kuyishi, o’lchov asboblarining to’q’ri emasligi.ugirlik sodir bo’lganligi,moddiy javobgar shaxs xiyonat qilganligi va shu kabilar boshqa sabablar bo’lishi mumkin.

Xo’jalik mablag’larining haqiqiy miqdorini va ularning buxgalteriya hisobi ma'lumotlaridan farqini inventarizatsiya o’tkazish bilan aniqlanadi.
Inventarizatsiya (lotincha suz bo’lib-ro’yxat qilish demakdir) bu moddiy javobgar shaxslardagi boyliklarning haqiqiy qoldig’ini aniqlab (ulchab,tortib va hokazo), ro’yxat kilib buxgalteriya ma'lumotlari bilan taqqoslashga aytiladi. Invetarizatsiya uz vaqtida va sifatli o’tkazilishi katta ahamiyatga ega.

Invetarizatsiya mutaxassislardan iborat komissiya to’zilib o’tkaziladi.

Komissiya tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin:

Korxona rahbari yoki rahbarning o’rinbosari;

Bosh buxgalter

Yurist;

Moddiy bo’lim buxgalteri;

Iqtisodiy bo’limlar xodimlari va boshqalar.

Komissiya a'zolari tarkibi korxona rahbarining buyruti bilan tasdiqdanadi.

Komissiya moddiy javobgar shaxsda turgan barcha boyliklar turlarini (xom-ashyo, pul mablag’lari,inventarlar va hokazo), ularning saqlanish sharoitini.mahsulotlarning sifatini, o’lchov asboblarining to’q’riligini tekshiradi.

Invetarizatsiya moddiy boyliklarning qanday qismini kamrab olishiga qarab to’liq va qisman o’tkazilishi mumkin. Xo’jalik mablag’larining hammasi inventarizatsiyadan o’tkazilsa tuliq inventarizatsiya deyiladi. Ayrim tovarlarning inventarizatsiya qilinishi qisman inventarizatsiya deyiladi.

Buxgalteriya hisobi ma'lumotlari to’q’ri bo’lishini ta'minlash va oddiy boyliklar qanday axvoldaligini tekshirish uchun inventarizatsiya yoki ashyoviy ro’yxat o’tkaziladi.

Inventarizatsiya yoki ashyoviy ro’yxat deb korxonada mavjud bo’lgan tovar moddiy boyliklarni natura va qiymat jixatdan asrab avaylashdir.

O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’q’risidagi Nizomga kura,barcha tashkiliy-huquqiy shakl va faoliyat turlariga mansub korxonalar yillik hisobot to’zish moddiy resurslarni inventarizatsiyadan o’tkazishlari shart.

Inventarizatsiya o’tkazish vaqti korxonaning o’zi tomonidan beliglanadi.lekin u quyidagi xollarda majburiy o’tkaziladi:
-ijaraga berish va mulkni davlat tasarufidan chiqarish paytida;

-yillik buxgalteriya hisobotini to’zish oldidan, bunda hisobot yilining 1-oktyabridan keyin inventarizatsiya o’tkazilgan mol-mulk ro’yxat qilinmaydi.

Binolar inshootlar va asosiy vositalarning boshqa kuchmas ob'ektlarini ikki uch yilda bir marta inventarizatsiyadan o’tkazish mumkin. Pul mablag’lari, pul hujjatlari, boyliklar va qat’iy hisobdagi blankalar oyda bir marta, yoq’ilg’i-moylash materiallari,oziq-ovqat mahsulotlari-har chorakda inventarizatsiya qilinadi;

-moddiy javobgar shaxs o’zgarganda (ishlarni qabul qilish topshirish kunida);

-o’g’irlash va suiste'mol qilish, shuningdek boyliklarni ishdan chqarish faktlari aniqlanganda-ana shu faktlar aniqlanagandan so’ng shoshilinch tarzda;

-yongin yoki tabiiy ofatlar yuz berganda-yongin yoki tabiiy ofatlar tugagandan so’ng shoshilinch tarzda;

-asosiy vositalar va tovar moddiy boyliklar qayta baholanganda; -korxona tugatilgan yoki qayta tashkil etilgan paytda.

Shu tariqa,har bir tekshirish korxona moddiy va moliyaviy bazasining haqiqiy holati va kamomad sabablarini yaqqol ko’rsatadi.