Ikki palallalilar (Bivalvia) sinfi. I. Bob. Kirish II. Bob. Asosiy qism



Download 39,35 Kb.
bet2/11
Sana13.07.2022
Hajmi39,35 Kb.
#788869
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Bog'liq
Ikki palallalilar (Bivalvia) sinfi.

II.Bob.Asosiy qism.
2.1. Ikki palallalilar (Bivalvia) sinfi mollyuskalar haqida umuniy tasnif.
Ayrim turlari tuxumlari va lichinkalarini jabralarida olib yuradi. 20000 ga yaqin turi bor, asosan, dengizlarda tarqalgan. Chuchuk suvlarda sadafdorlar, marvariddorlar va baqachanoqlar tarqalgan. Suv tubida yashaydi. Suvni filtrlovchi detritofaglar, plantofaglar, baʼzi turlari yirtqichBaliqlar va b. dengiz hayvonlariga oziq boʻladi. Ayrim turlari tosh yoki yogʻochni teshish xususiyatiga ega. Bir qancha turlari kemalar korpusi va gidrotexnik qurilmalarga katta ziyon keltiradi. Goʻshti uchun ovlanadi (midiyalar, ustritsalar). Ayrim turlari (marvariddorlar) marvarid olish va goʻsht uchun boqiladi. Baʼzi I.p. suv qushlari parazitlarining oraliq xoʻjayini hisoblanadi. Baqachanoqning lichinkasi chuchuk suv baliklari terisida parazitlik qiladi. Oʻzbekiston suv hav-zalarida I.p. mollyuskalarning 52 turi tarqalgan, jumladan, 5 turi endemik boʻlib, Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan.
Mollyuskalarning umumiy ta’rifi; mollyuskalar tuzilishi va ichki organlari; sistematikasi; qorin oyoqli mollyuskalar; chig‘anoq tuzilishi; mantiya va mantiya bo‘shlig‘i; ovqat hazm qilish; qon aylanish; nerv sistemasi; o‘rchishi va rivojlanishi; Aplacophora; Xitonlar (Polyplacophora); Monoplacophora; Qorinoyoqlilar (Gastropoda); bosh oyoqli mollyuskalar; kalmar tuzilishi va hayoti; ikki pallali mollyuskalar; baqachig‘anoq tuzilishi; ichki organlar sistemalari; anadontaning ko‘payishi va rivojlanishi; dengiz ikki pallali molyuskalari va ahamiyati; Kurakoyoqli mollyuskalar (Scaphopoda); mollyuskalar kelib chiqishi Aplacophora, Xitonlar (Polyplacophora)va Monoplacophora sinfi vakillari xilma-xilligi. Aplakoforalar – chuvalchangsimon dengiz moluskalari bo’lib, 300 dan ortiq turi bor. Kattaligi ko’pgina turlarining o’rtacha 5 mm dan oshmaydi. Ayrim turlari uzunligi 30 sm gacha boradi.Tanasida chig’anoq o’rnida ohakli snikula bilan qoplangan. Slindirsimon chuvalchangsimon gavdasida oyoqlar reduksiyalashgan. Dengiz tubida 200 metrdan 7000 metr chuqurlikkacha uchraydi. Substratga chala qo’shilgan holda yashaydi. Bioekalogiyasi yaxshi o’rganilmagan.Xitonlar yoki pansirli mollyuskalarni birlashtiradi. Suv ostidagi qattiq substratga yopishib yashaydi. Chig’anog’I 8 ta yonma - yon joylashgan.Yassi plastinkalardan tuzilgan muskulli oyog’i keng va yupqa shaklda. Bu substratga maxkam yopishish uchun hizmat qiladi. Hozirgi paytda 800 ta turi uchraydi. Ichki organlari tuzilishi tipik mollyuskalarga xos. Xitonlarni ko’pchilgi toshlarga yopishgan holda yashaydi, suv o’tlari va boshqa organizmlar bilan oziqlanadi.
Monoplakoforalar tipik mollyuskalar bo’lib mayda, dengiz yassi mollyuskalaridir. Chig‘anog‘i yassi shaklda. Kattaligi 3 mm dan 3 sm gacha boradi. O’tmishdan yaqin vaqtgacha ularning kelib chiqishi kembriy davri yotqiziqlardan topilgan qoldiqlaridan malum edi va 1952 –yilgacha bu takson qirilib ketgan deb hisoblanar edi. O’shanda Tinch okeanining Kosta – Rika qirg’oqlaridan okean qa’ridan olingan geonamunalardan 10 ekzemplyar tirik monoplankoformalar topilgan. Shundan buyon ularning 20 turi qayd qilingan. Detridlar va mikroorganizmlar bilan oziqlanadi. Suv tubida 300-7000 m chuqurlikgacha qattiq substratda yopishgan holda yashaydi. Biologiyasi yaxshi o‘rganilmagan.
Qorin oyoqli mollyuskalar soni har xil manbalarda 40 000 dan 100 000 tagacha turi borligi qayd etilgan. Aslida ishonchli tarzda qayd etilgan turlar soni 60 000 atrofida. Qazilma gastropodalar 15 000 turni tashkil qiladi. Qorinoyoqlilar okean va dengizlardan tashqari turli chuchuk suvlarda va quruqlik muhitida yashashga moslashganligi bilan boshqa sinfga mansub mollyuskalardan farq qiladi. Mazkur mollyuskalarning tanasi qorin tomonini egallagan targcharmsimon – yapaloqlashgan, katta muskulli lug‘ut oyoq; tananing oldingi qismidagi bosh; oyoqning yelka tomonida joylashgan turli shakldagi (ko‘pincha konussimon buralgan) qattiq chig‘onoqdan tuzilgan. Gavdaning oldingi qismida oyoq bilan tutashgan boshida bir juft uzun va bir juft kalta paypaslovchilari bo‘ladi. Uzun paypaslovchilarining uchida ko‘zlari bo‘ladi. Kaltasi hid va teri sezuv organi bo‘lib xizmat qiladi.
Boshning ostki qismida og‘iz, uning yon tomonida ikki juft qattiq o‘simta – jag‘lar joylshagan. Chig‘onog‘i turli rangda, turli shaklda bo‘lishi mumkin. Uning asosiy qismi fosfor qavatidan, ichki qismi sadaf qavatidan iborat. Chig‘onoq himoya vazifasini bajaradi. Bosh oyoqli mollyuskalarni 700 dan ortiq turi bor. Bundan tashqari 10 000dan ortiq qirilib ketgan turlari ma’lum. Sakkizta yoki o‘nta oyoqlari boshida – og‘zining atrofida joylashganligi uchun shunday nom berilgan bu sinfning avlodlari harakatchan. yirtqich hayvonlar bo‘lib, dengiz va okeanlarning sohil zonasidan tortib, to 5 – 8 ming mm. chuqurlikkacha keng tarqalgan. Ularda tana, bosh, mantiya bo‘shlig‘i va yuqorida aytilgan oyoqlar yaxshi rivojlangan. Chig‘onoq ba’zi eng qadimgilarida saqlanib qolgan bo‘lib, ko‘pchiligida qoldiqqa aylangan. qon aylanish sistemasi “yopiq” qoni ko‘k tusda bo‘ladi. Ikkilamchi tana bo‘shlig‘i yaxshi rivojlangan. Oyoqlarining ichki tomonidan bir necha qator so‘rg‘ichlar (yopishish organlari) bo‘lib, bular ovni ushlashda katta yordam beradi. Sezuv organlari juda yaxshi rivojlangan. Ko‘zi katta. Bosh oyoqlilarning nerv sistemasi markazlashib “miyaga aylangan” “ miya” maxsus tog‘ay qobig‘i bilan himoyalangan. Umurtqasizlarda tog‘ay to‘qimasi faqat shularda rivojlangan. Ayrim jinsli, lichinkasiz rivojlanadi
Hozirgi paytda ikki pallali mollyuskalarni 8000 dan ortiq turi bo’lib shundan 1300 turi chuchuk suvlarda uchraydi. Kattaligi 2 mm dan tortib 1 m gacha bo’ladi. Ayrim turlari og’irligi 300 kg. Gigant tridakna Janubiy Afrika dengizlarida uchraydi.
Hammasi ikki tomoni yapaloqlashgan tarozi ikki pallasiga o‘xshash ikkita chig‘onoq bilan qoplangan, sodda bosh yo‘qolgan, mantiya bo‘shlig‘ida varaqchasimon jabralar bor (bu “sifon” deyiladi) bu tashqari bilan tutashadi. (Maxsus naycha)
Mazkur o‘zgarish – ikki pallalilarning hamma avlodlarini suv tubida yoki suv tubidagi biror narsaga yopishib yoki qum (balchiq) ni yorib kam harakat holda hayot kechirishi tufayli sodir bo‘lgan.
Bu hayvonlar okean, dengizlar, chuchuk suv havzalarining tubida yashashga layoqatlashgan. Ba’zilarining uzunligi 1,5 m (200 kg og‘irlikdagi) katta formalari bilan bir qatorda 1 sm li mayda turlari uchraydi. (10 – 15 sm ).

Kurakoyoqli mollyuskalar (Scaphopoda) sinfi.


Kurak oyoqli mollyuskalarni hozirgi zamon faunasida 500 ta turi uchraydi. Barcha vakillari tipik dengiz hayvonlari hisoblanadi, qum va balchiqni yorib (dengiz tubida) hayot kechiradi. Chig‘anog‘i uzun trubkasimon bo‘lib sut emizuvchilar tishining tuzilurishiga o‘xshash. Shunung uchun bir paytlar tishsimon mollyuskalar ham deb atalgan. Turlari kattaligi 4mm dan – 30 sm gacha bo‘ladi.
Mollyuskalar – paleozoy erasining boshlari (kembriy davri) dan boshlab yashab kelayotgan va bir zamonlar okean – dengizlarda nihoyatda keng tarqalgan eng qadimgi hayvonlarlardir (bularning tuxumi qurigan bir necha o‘n ming qazilma turlari fanga ma’lum). Hozirgi paytda ham bu tipning yuz mingdan ortiq turi ma’lum bo‘lib, dunyoda eng ko‘p tarqalgan hayvonlardan hisoblanadi.
Mollyuskalarning hozir yashayotgan avlodlarini qiyosiy o‘rganish va qazilma qoldiqlarning tekshirish xulosalaridan ma’lum bo‘lishicha, bularning eng qadimgi avlodlari qorinoyoqlilar va to‘rt jabrali boshoyoqlilar bo‘lgan (qorinoyoqlilar hozirgi zamonda ham mazkur tip turlarining yaqin beshdan to‘rt qismini tashkil etadi). Qorinoyoqlilarning ham ko‘p qadimgi turlari yo‘qolib ketib, ularning o‘rniga yangi – o‘zgargan muhitga muvofiqlashgan formalari paydo bo‘lgan. Shu bilan bir qatorda dengizda yashovchi qorinoyoqlilarning bir qancha turlari qatorda dengizda yashovchi qorinoyoqlilarning bir qancha turlari chuchuk suv havzalarida, hatto quruqlikda yashashga moslashgan formalar hosil etgan.

Ikkilamchi og‘izlilar (Deuterostomata). Ignaterililar (Echinodermata) tipi umumiy biologiyasi.


Umumiy biologiyasi. Ontogenezda besh nurli simmetriyani rivojlanishi. Eleutherozoa kenja tipi. Dengiz yulduzlari (Asteroidea) sinfi: tana shakli, devori va skeleti; ambulakral tizimi; lokomotsiya; gaz almashinuvi; nerv tizimi; ovqat xazm qilish tizimi va oziqlanishi; ichki transport; ekskretsiya; ko‘payishi va rivojlanishi; metamorfoz; turlar xilma-xilligi. Ilondumlilar (Ophiuroidea) sinfi: tashqi va ichki tuzilishi, xayot faoliyati. Dengiz tipratikanlari (Echinozoa) sinfi: tashqi va ichki tuzilishi, o‘ziga xos xususiyatlari. Dengiz ko‘zachalari (Holothuroidea) sinfi: tashqi tuzilishi, tana devori, shakli, xayot tarzi, ichki tuzilishi va organlar faoliyati, ko‘payishi va rivojlanishi, turlari xilma-xilligi. Pelmatozoa kenja tipi. Dengiz nilufarlari (Crinoidea) sinfi: tana shakli, devori; muskulaturasi va lokomotsiya; ovqat xazm qilish tizimi va oziqlanish; ichki transport; gaz almashinuvi va ekskretsiya; nerv tizimi; ko‘payishi va rivojlanishi; turlari xilma-xilligi. Ignaterililar paleonto-logiyasi va filogeniyasi.
Eleutherozoa kenja tipi. Dengiz yulduzlari (Asteroidea) sinfi umumiy tuzilishi va turlar xilma-xilligi.
Dengiz yulduzining tuzilishi va organlar sistemalari. Oddiy dengiz yulduzi – turli ochiq dengiz va okeanlarda, janubiy dengizlarda ko‘p tarqalgan. Dengizda sohil doirasida Rossiyada Uzoq Sharq va Shimoliy dengizlarda tarqalgan.
Dengiz yulduzi besh nurli yulduz shaklida, turli rangda (qizil, oqish, ko‘kimtir) o‘rtacha 10-25 sm, ba’zilari 50-60 sm kattalikda. U yirtqichlik bilan hayot kechirib dengiz tubidagi turli hayvonlar, ko‘pincha ikki pallali mollyuskalar bilan ovqatlanadi. Dengiz yulduzining beshta katta va harakatchan uchi ingichkalashgan o‘simtalari qo‘llar deb atalib, bularning uchida bir nechta kalta paypaslovchi (teri, sezuv organ)lari va ko‘zi joylashgan.
“Qo‘llar” ni tutashtiruvchi markaziy (tana) qismi - disk deb nomlanadi.
Diskni ostki qismi “oral” tomoni, ustini esa, “aberal” deb ataladi. Pastki “oral” tomonida og‘iz, “aberal” tomonida “anal” teshigi uning yonida esa suv bilan harakatlanadigan ambulakral organiga suv o‘tkazgich – madrepora plastinkasi joylashgan. Qo‘llarning oraliqlarida jinsiy organlarning yo‘llari ochilgan. Erkagi va urg‘ochisi bir xil. Oral tomonida diskdan boshlab “qo‘llar” ning uchiga qarab yo‘nalgan, “ariqcha” bo‘lib, ariqchaning ichki va yon tomonida yuzlarcha harakatchan o‘simtalar – ambulakral oyoqchalar joylashgan.
Dengiz yulduzlarining hozirgi okean va dengizlarda tarqalgan 1500 turi bor. (10000 m chuqurlikda yashaydigan turlari ham bor). Asosan shimoliy dengizlarda, Barens dengizida tarqalgan. Janubiy dengizlarda yashaydigan dengiz yulduzlarida qo‘llar soni 8,16,45 tagacha, kattaligi 50-80 sm keladi. Dengiz tubidagi ikki pallalilar, qorin oyoqlilar, chuvalchanglar bilan oziqlanadi. Bular foydali mollyuskalarni yeb zarar keltiradi.
Ilondumlilar (Ophiuroidea), Dengiz tipratikanlari (Echinozoa) va Dengiz ko‘zachalari (Holothuroidea) sinflari umumiy tuzilishi va turlar xilma-xilligi.
Tashqi tuzilishi. Ofiuralar tashqi ko‘rinishidan dengiz yulduzlariga o ‘xshab ketadi. Lekin ulardan ko‘pchilik belgilari bilan farq qiladi. Tanasi besh nurli simmetriyaga ega bo‘lib, markaziy diskdan va nurlardan iborat. Dengiz yulduzlaridan o'laroq ofiuralaming nurlari markaziy diskdan keskin ajralib turadi. Nurlari uzun va ingichka, ba’zan dixotomik shoxlangan. Nurlari ichida ichak yoki jinsiy bezlari bo‘lmaydi. Tanasining ostki tomonida og‘zi bor; chiqarish teshigi bo‘lmaydi. Nurlarining skeleti yaxshi rivojlangan. Skelet plastinkalari nurlarida 4 qator bo‘lib
Dengiz tipritikanlari - tanasi qattiq ohak ignalar bilan qoplangan dengiz tubida yashovchi bentos hayvonlar. Shakli sharsimon bo‘lib, tanasining diametri 2-3 sm dan 15-20 sm gacha yetadi. Normal sho‘rlangan ochiq dengizlarda tarqalgan.
Tashqi tuzilishi. Sharsimon tanasi besh nurli simmetriyali bo‘ladi. Pastki biroz yassilashgan oral tomonida og‘iz teshigi, qarama- qarama 438 aboral tomonida anal teshigi, jinsiy organlarining beshta teshiklari va raadreopor plastinkasi joylashgan. Tanasini qoplovchi ignalari turlicha tuzilgan. Birqancha vakillarida ignalari kalta, ingichka va o'tkir bo‘Isa, boshqalarida - yo‘g‘on va uzun bo‘ladi. Og‘iz teshigidan tana sirti bo‘ylab beshta egatcha o‘tadi. Bu egatchalarda ambulakral oyoqchalar joylashgan. Dengiz tipritikanlarining nurlari bo'lmasada, organlarining joylanishi ulaming besh nurli simmetriyali hayvonlar ekanligini ko‘rsatadi.

Download 39,35 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish