O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI
“Energiya ta’minlash tizimlari” kafedrasi
“INFOKOMMUNIKATSIYA TIZIMLARINING ELEKTR
TA’MINOTI”
fanidan
Mustaqil ish
Mavzu: Elektr ta’minoti manbalarining
energiya tizimi bilan elektromagnit
moslashuvchanligi.
Bajardi: Yarasheva Sofiya
Qabul qildi: Sapayev Mamatkarim
Toshkent 2022
MAVZU: ELEKTR TA’MINOTI MANBALARINING ENERGIYA
TIZIMI BILAN ELEKTROMAGNIT MOSLASHUVCHANLIGI
Reja:
1.
Elektr ta’minoti;
2.
Elektr ta’minoti manbalari;
3.
Elektr ta’minoti manbalarining energiya tizimi bilan elektromagnit
moslashuvchanligi;
4.
Xulosa;
5.
Foydalanilgan adabiyotlar va saytlar ro’yxati.
Elektr taʼminoti - elektr energetikasining sanoat, qishloq xoʻjaligi,
transport, shahar xoʻjaligi, aholi va boshqalarni elektr energiyasi bilan
taʼminlash hamda uning taqsimoti bilan shugʻullanadigan boʻlimi. Unga elektr
energiya manbalari, kuchlanishni oshiruvchi va pasaytiruvchi elektr st-yalari,
taʼminlashtaqsimlash elektr tarmogʻi, turli yordamchi qurilmalar va inshootlar
kiradi. Ishlab chiqariladigan elektr energiyasining asosiy qismi sanoat
ehtiyojlari uchun ishlatiladi.
Elektr taʼminotining asosiy manbalari elektr st-yalari (qarang Elektr
stansiyasi), hududiy energetika tizimlarining energiya bilan taʼminlash
tarmoqlari (qarang Elektr tarmogʻi). Yirik sanoat korxona ta’minlash uchun
issiqlikelektr markazlari IEM (TETS) dan foydalaniladi. Bularning quvvati
sanoat korxonalari va shahar xoʻjaligining energiya va issiklikka boʻlgan
ehtiyoji bilan belgilanadi (qarang Issiklikelektr markazi, Issiqlikelektr
stansiyalari). Elektr taʼminoti tizimida koʻpincha yuqori kuchlanishli tok
ishlatiladi. Maishiy korxonalar va uyroʻzgʻorda 220 V (kamdan kam hollarda
110 V), yirik sanoat korxonalari, transport va shahar xoʻjaligida 110 va 220 kV,
ayrim yirik sohalarda 330 va 500 kV kuchlanishli elektr energiyasidan
foydalaniladi.
Elektr taʼminoti tizimining sxemasi elektr energiyasi manbaidan
energiyani isteʼmolchilarga uzatishda oraliq kommutatsiya va transformatsiya
(kuchlanishni oʻzgartirish) bosqichlari soni kam boʻlishiga, energiya manbaini
iloji boricha isteʼmolchiga yaqinroq qilib qurishga asoslanadi. Energiyani
isteʼmolchilarga uzatishda kabelli va simli uzatish usullaridan foydalaniladi.
Kuchlanishni oʻzgartiruvchi (asosan, pasaytiruvchi) st-yalar isteʼmolchilar zich
joylashgan hududning oʻrtarogʻiga quriladi.
Oʻzbekistonda Elektr taʼminoti asosan, 20-asr boshlarida Toshkentda 2
elektr st-ya qurish bilan boshlandi. Eng yirik GESlar: Chorvoq GES, Xoʻjakent
GES, Gʻazalkent GES, Farhod GES, eng yirik issiqlikelektr markazlari (IEM):
Fargʻona IEM, Muborak IEM, Toshkent IEM; yirik elektr uzatish liniyalari
(EUL) soni 20 dan ortiq (qarang Energetika). Resggublika shaharlari va
qishloqlarini elektr bilan taʼminlash markazlashtirilgan.
Toshkent shahrida dastlabki elektr st-yalari 20-asr boshlarida qurilgan.
Markazlashgan shahar Elektr taʼminotining boshlanishi Boʻzsuv GES ning
birinchi navbati (1926) va 6 kV kuchlanishli oʻzgaruvchan tok kabel
tarmogʻining ishga tushirilishi bilan bogʻliq. Hozir asosiy shahar Elektr
taʼminoti manbalari: Toshkent DIES, Toshkent issiqlik elektr markazi (IEM),
Toshkent GES lari kaskadi. Bundan tashqari, Elektr taʼminoti tizimida 60 dan
ortiq kichik st-yalar, transformator punktlarq, taqsimlash punktlari, kabel va
havo simlari bor.
Dunyoda energetika muammosi dolzarb masalalardan biri bo’lib, bugungi
kunda energetika sohasi bo’yicha shug’ullanayotgan olimlarning kun tartibida
turibdi. XXI asr fan taraqqiyoti yuksalib texnik - texnologiyalarning rivojlanishi
bilan birga insonni normal yashash imkoniyatini yaratish, uni yetarli energiya,
oziq-ovqat bilan ta’minlash asosiy masalalardan biridir. Hammaga ma’lumki,
yer qazilma boyliklarining energetik zahirasi kamayib bormoqda. Ammo, unga
bo’lgan ehtiyoj ortib, hozirgi kunda yer yuzida aholi soni yetti milliardga yetdi.
Insoniyat foydalanayotgan energetika manbalarining quyidagi turlari mavjud:
neft, ko`mir, gaz, atom, biomassalar, suv, quyosh, shamol, geotermal
energiyalar. Bu energiya manbalarini o`z navbatida ikki turga bo`lish mumkin.
Biomassalar, suv, quyosh, shamol, geotermal energiya – yangilanuvchi; neft,
ko`mir, gaz, atom energiyasi – yangilanmaydigan. Bu resurslardan olingan
energiya elektr energiyasi, kommunal xizmatlarga (binolarni isitish, issiq suv
bilan ta`minlash) sarflanadigan energiya kabi ko`rinishlarda bo`ladi. 2008-yilda
jahon bo`yicha energiya iste`moli 15 TW (terawatt, 1012 w) ga teng bo`ldi, buni
ta`minlashda har yilgidek yangilanmaydigan energiya resurslari katta ahamiyat
kasb etib kelmoqda. Lekin keyingi 10-20 yil ichida yangilanadigan
resurslarning ham ulushi ortib borayotganligini ko`rishimiz mumkin.
Yerga uzatiladigan Quyosh energiyasining miqdori, hozirda dunyoda
ishlab chiqarilayotgan energiya miqdoridan taxminan, 20 marta ko’pdir. Ammo,
Quyosh nurlari oqimining zichligi kam bo’ladi, shu sababli bu energiya juda
qimmat turadi.
Yerga tushadigan quyosh nurlanishi oqimining eng katta zichligi 0,3- 2,5
mkm to’lqin uzunliklari diapazonida taxminin 1 kVt/m2 ni tashkil qiladi. Bu
nurlanish qisqa to’lqinli hisoblanadi va ko’rinadigan spektrni o’z ichiga oladi.
Aholi yashaydigan joylar uchun joyga, kunning vaqtiga va ob-havoga bog’liq
ravishda yerga tushadigan quyosh energiyasi oqimlari kun davomida 3 dan 10
MJ/m2 gacha o’zgaradi. Quyosh nurlanishi quyosh sirtida 60000K harorat
bo’lganida aniqlanadigan tarqalish maksimumida fotonlar energiyasi (taxminan
2 eV) orqali xarakterlanadi.
Shamol tegirmonlari birinchi marta XII asrda tilga olingan. Bu
tegirmonlar asta-sekin dunyoning barcha mamlakatlariga tarqalgan. Dastlab,
ular guruh-guruh qilib qurilgan. Bunday tegirmonlar keyinchalik yanada
takomillasha bordi. Katta shamol agregatlaridan 750 kVt dan 2 MVt gacha
quvvatli turbinalar keng tarqalgan bo’lib, ular ham shamol elektrostansiyalariga
joylashtiriladi. Katta quvvatli megovatli turbinalar katta o’lchamlarga ega
bo’lib, ularning yangi modellari 2 dan 5 MVt gacha quvvatli elektr energiyasini
ishlab chiqarishga qodir. Kuchli dengiz shamoli aylantira olishi uchun ularni
odatda qirg’oqqa yaqinroqdagi suvga joylashtiriladi. Bunday shamol agregatlari
hozirda Buyuk Britaniya, Germaniya, Daniya va boshqa mamlakatlarda
ishlatilmoqda.
Iqtisodiyot va jamiyat rivoji bilan an'anaviy energiya holati tobora
keskinlashib bormoqda. Odamlarning ortib borayotgan energiya talabi nuqtai
nazaridan, yangi energiyaning faol rivojlanishi hayotning barcha sohalarida
kelishuvga aylandi. Yangi energiya vositalari yangi energetika rivojlanishining
odatiy namunasidir. Yangi energiya vositalarining an'anaviy transport vositalari
bilan solishtiradigan eng katta xususiyatlaridan biri - energiya tizimidagi farq.
Energiya tizimi avtomobilning yadrosidir va avtomobildagi energiyani tejash
kaliti.Yangi energiya tizimida energiya tizimining asosiy uskunasi vosita va
nazorat qurilmasi hisoblanadi. Dvigatel va boshqaruvchi ishlashi bevosita yangi
energiya vositalarining umumiy ishlashiga ta'sir qiladi. An'anaviy energiya
manbalari borgan sari kuchayib bormoqda va yangi energiya manbalari o'sib
bormoqda. Yangi energiya vositalari uchun motorlar va nazorat qurilmalarining
elektromagnit moslashuvchanligini sinashini kuchaytirish yangi energiya
vositalarining sifatini va yangi energiya vositalarining ishlashini yaxshilashga
yordam beradi.
Hozirgi vaqtda Xitoyning yangi energiya tizimidagi elektr energiya tizimi
asosan an'anaviy ichki yonish dvigatel tizimi bilan solishtirganda katta
afzalliklarga ega haydovchi motor tizimidan foydalanadi. Hozirgi vaqtda
Xitoyning yangi energiya tizimidagi energiya tizimi hali ham izlanish
bosqichida va mashhurlikka ega emas. Oddiy ishda yangi energiya tizimi
energiya tizimi juda qisqa vaqt ichida oqimning kaltalanishidan va yuqori
quvvatli yarim Supero'tkazuvchilar kaliti tez harakatidan kelib chiqqan holda
kuchli radiatsiya va elektromagnit parazitni chiqaradi. Misol uchun, chekka-
eshikli bipolyar tranzistor bir necha o'nlab nanosaniyalar bo'lsa-da, bu o'nlab
nanosaniyadagi kuchli elektromagnit parazitlarni yuzaga keltirishi mumkin.
Energiya tizimining elektromagnit aralashuvi yangi energiya vositalarining
ishlashiga jiddiy ta'sir ko'rsatadi va yangi energiya transport vositalarining
energiya tizimiga jiddiy ta'sir ko'rsatadi. Shuning uchun, elektromagnit
parazitlarni kamaytirish uchun biz elektromagnit moslik testini kuchaytirishimiz
kerak. Hozirgi vaqtda Xitoyning yangi energiya moslamalarini
moslashuvchanligini tekshirish texnologiyasi juda etuk emas va boshqa
mamlakatlar bilan solishtirganda hali ham katta farq mavjud. Xitoyning yangi
energiya tizimidagi elektr tizimining muvofiqligi testlari an'anaviy ichki yonish
dvigatellarini boshqarish tizimlaridan va sinov uchun zaif oqim tizimlaridan
foydalanadi. Xitoyda mutlaqo yangi ilmiy energiya tizimining muvofiqligi
sinov standarti yo'q. Bu bizning tasavvurimizga loyiq joy.
Yangi energetik transport tizimining elektromagnit moslashuvchanligini
sinovdan o'tkazish asosan ikkita yo'nalishga qaratilgan: birinchisi - ta'qiblarni
bartaraf etish; ikkinchisi esa immunitet sinovi. Ilmiy tekshiruvlarga erishish
uchun sinovning ushbu ikki aspektining ma'nosini to'g'ri tushunish va sinov
uchun tegishli milliy standartlarni qat'iy rioya qilish kerak.
2.1 Ta'qib qilishni bartaraf qilish Tajovuzkorlik sinovi, asosan,
xodimlarning ma'lum masofadagi himoya qobiliyatini sinab ko'rishga
asoslanadi. Hozirgi ta'qib qilishda ishlatiladigan standart GB14023-2006. Asl
standart bilan solishtirilsa, standart yangi energiya vositalarining ayrim
talablariga moslashgan, ammo standart ichki yonish dvigatelidir.
Ushbu standart bilan sinash ilmiy jihatdan amalga oshirilmaydi. Ushbu
standart asosan soatiga kilometr uzunlikdagi harakatlanuvchi ob'ektning ish
holatini hisoblab chiqadi. Aksincha, yangi energiya vositasi har minutda
inqilobga ko'ra o'lchov qilinadi. Ikkala hisob me'yorlari o'rtasida farqlar mavjud.
Bunga qo'shimcha ravishda, kelishuvdagi farq shuningdek muvofiqlik testining
muvaffaqiyatsizligining asosiy sababi hisoblanadi. Faqat energiya tizimining
sinovida va yangi energiya vositasiga o'rnatilgan kuch tizimida aniq farq bor.
Ikkalasining tuzilishi sezilarli darajada farq qiladi. Bu muvofiqlik testini
mazmunsiz qiladi.
2.2. Immunitetlar sinovi Antivirusga qarshi test asosan avtotransport
vositasining elektron komponentining elektromagnit nurlanishning qobiliyatini
sinab ko'rishga taalluqlidir. Hozirgi vaqtda Xitoyda immunitet tanqisligi
testining standarti GB / T17619-1998 hisoblanadi. Ushbu standart immunitet
chegaralari va sinov usullarini aniqlaydi. Chalg'igan motor tizimining
elektromagnit moslashuvchanlik sinov muhiti odatdagi avtomobilning
muvofiqligi sinovlaridan deyarli bir xil bo'lgani uchun, bu mos yozuvlar uchun
GB / T17619-1998 dan foydalanish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar va saytlar ro’yxati:
1.
B.I. Ibraximov, X.A. Tashxodjayev. Elektr ta’minot qurilmalari. -
Toshkent: Iqtisod-moliya, 2010.
2.
A.M. Nazarov, A.A. Yarmuhamedov, Sh.K. Xudayberganov, Ya.T.
Yusupov, A.B. Jabborov, F.M. Qodirov. Elektr ta’minot qurilmalari.
O‘quv qo‘llanma. - Toshkent: 2020.
3.
https://uz.wikipedia.org/wiki/Elektr_ta%CA%BCminoti
4.
https://uz.wikipedia.org/wiki/Elektr_enyergiyasi_sanoati
5.
http://srcyrl.twmotor.net/news/reasons-for-new-energy-vehicle-power-
system-co-19717462.html
Do'stlaringiz bilan baham: |