Jabbarova Ch. A

Taqqoslama xarakteristika
1
 
Ko‘rsatkichlar 
Parallel hisob 
Parallel hisob 
Hisobotning ishonchliligi 
Ishonchlilikning 
yuqori darajasi 
Yuqori informatsion xavf 
Yuqori narx 
Tashkilotning 
yirik 
xarajatlari 
Tashkilotning 
yirik 
xarajatlari 
Hisobotni tuzishdagi 
tezkorlik 
BHXS 
bo‘yicha 
tayyorlangan 
hisobot 
bilan deyarli bir vaqtda 
Faqatgina 
BHXS 
bo‘yicha 
hisobotni 
tayyorlagandan so‘ng 
Qulayligi: hisobotdagi har bir raqam ortida MHXS bo‘yicha aks ettirilgan 
xo‘jalik operatsiyasi turganligi uchun hisobotda aks ettiriladigan noaniq axborotning 
past tavakkalchilik darajasi ko‘proq xos.
Kamchiligi: tashkilot tomonidan qilinadigan yirik qo‘shimcha xarajatlarni 
talab etadi (MHXS bo‘yicha malakali xodimlarga qilinadigan xarajatlar, dasturiy 
ta’minot, tashkilot bo‘linmalarini qaytadan tashkillash va b.); Tashkilot moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatining ko‘pgina sohalariga aloqador bo‘lganligi uchun uzoq vaqtni 
talab etadi.
Hisobotni MHXSga muvofiq tuzilgan hisobotga transformatsiya qilinishi bu – 
BHXS bo‘yicha tuzilgan hisobot ma’lumotlari asosida quyidagilarni o‘zgartirish 
asosida MHXSga muvofiq hisobot tuzish jarayonidir:
− Tan olish (tasniflash va baholash);
− MHXS talablariga muvofiq holda, buxgalteriya hisobining ob’ektlari 
haqidagi axborotni ochish.
2 xil usulda amalga oshirilishi mumkin:
− Kompaniyaning o‘zi tomonidan;
− Tashqi mutaxassislarni jalb etgan holda.
Xullas, transformatsiya shunday taomilki, u hisobot sanasi holati bo‘yicha 
o‘tkaziladi va umilliy hisob standartlari bo‘yicha tayyorlangan moliyaviy hisobot 
ko‘rsatkichlarini uning barcha elementlarini e’tirof etish, o‘lchash va ochib 
berishning tegishli qoidalarini hisobga olgan holda MHXS formatiga o‘tkazish 
uchun zarur bo‘lgan barcha tuzatishlarni o‘z ichiga oladi.
Shuni hisobga olish lozimki, agar MHXS bo‘yicha parallel hisob yo‘lga 
qo‘yilmagan bo‘lsa, hisobot sanalari o‘rtasidagi oraliq davrlar uchun tezkor axborot 
olib bo‘lmaydi. Bu esa transformatsiyani faqat milliy hisobot tuzilgandan keyingina 
1
Jadval muallif tomonidan tayyorlandi. 

---

391 
amalga oshirish mumkinligini anglatadi, bu esa MHXS bo‘yicha hisobot olish uchun 
ketadigan vaqtni ko‘paytiradi. Transformatsiya chog‘ida ko‘pincha MHXS bo‘yicha 
hisobot ma’lumotlarining aniqligi pasayishini tushunish muhim, chunki uning 
jarayonida faqat muhim moddalarga tuzatishlar kiritiladi va bir talay baholash 
mulohazalari va professional mulohazalardan foydalaniladi (masalan, birlamchi 
hujjatlarsiz turli hisoblanmalar, aktivlarning qadrsizlanish miqdori, ular uchun likvid 
bozor mavjud emasligi holatida adolatli qiymatni belgilash va hokazo).
Transformatsiyaning har bir usuli o‘z afzalliklari va kamchiliklariga ega, 
ularni MHXS bo‘yicha hisobot tayyorlayotganda e’tiborga olish lozim. Chunonchi, 
masalan, parallel hisobda kompaniya tizimni batafsil tahlil qilish, ma’lumotlarning 
dolzarbligi, milliy hisobga bog‘liq bo‘lmagan jarayonning avtomatlashtirilishi 
ko‘rinishida afzalliklar hamda MHXS bo‘yicha hisobot uchun hisob ma’lumotlarini 
shakllantirishning yanada ochiq-oshkor tizimiga ega bo‘ladi. [3] 
Biroq ushbu yutuqlar dasturiy ta’minotdagi salmoqli chiqimlarni (vazifalarni 
omilkorlik bilan belgilash, aniq uslubiyatni, hisob varaqlar rejasini ishlab chiqish 
zarur) keltirib chiqaradi. Keyinroq dasturiy ta’minotga o‘zgartirish kiritish, yangi 
qoidalar va reglamentlarni joriy etish zarur bo‘lganda ishlab chiquvchilarga g‘oyatda 
bog‘liqlik yuzaga keladi. Bundan tashqari, nazoratni yuqori darajada 
avtomatlashtirish amaliyotda ko‘pincha shunga olib keladiki, xodimlar 
ma’lumotlarni 
avtomatik 
ravishda 
kiritib, 
operatsiyaning 
mohiyatini 
tushunmaydilar.
Bugungi kunda hisob tizimidan tashqari transformatsiya ustun ravishda 
tarqalgan, u eng ko‘p byudjetli hisoblanadi. [2] Uning yutuqlariga ishlab chiqish 
uchun pul va vaqt xarajatlarining eng kam miqdori (transformatsiya uchun Excel 
jadvalidan foydalaniladi), ma’lumotlarga ishlov berishning moslashuvchanligi – 
ishlab chiqarish yoki hisob siyosati shartlari o‘zgarganda hisobotni shakllantirish 
tizimini oson o‘zgartirish mumkin, BHMS va MHXS bo‘yicha ma’lumotlarning aniq 
bog‘lanishi, ularni tahlil qilishning soddaligi, xatolarni hech qiynalmasdan engil 
tuzatish imkoniyatini kiritish mumkin. Bunday transformatsiya xodimlarni o‘qitishni 
talab qilmasligi bilan ajralib turadi, malakali auditorlik kompaniyasi bilan shartnoma 
tuzish mumkin, bunda xalqaro e’tirof etilgan yoki bunday loyihalarni amalga 
oshirishning amaliy tajribasiga ega bo‘lgan kompaniya bo‘lgani ma’qul. Agar 
transformatsiyani kompaniya xodimlari amalga oshirsalar, ular, albatta, MHXSni 
ham, BHMSni ham yaxshi bilishlari kerak. Hisob tizimidan tashqari 
transformatsiyaning noma’qul tomoni puxta tuzilgan va ma’lumotlarni ko‘chirishni 
nazorat qiladigan milliy balans «yopiq» hisobvaraqlarining zarurligi hisoblanadi. 
Bundan tashqari, milliy standartlar bo‘yicha hisobot auditi bo‘lmagan taqdirda, 
uning asosiy muhim xatolari MHXS bo‘yicha hisobotda mavjud bo‘ladi.
Hisob siyosati ichida transformatsiyani o‘tkazish ushbu ikki usul o‘rtasida 
o‘rtacha mavqeni egallaydi. U parallel hisobni amalga kiritishga qaraganda kamroq 

---

392 
xarajatlarni talab qiladi. Uning kamchiliklariga transformatsiya ma’lumotlarining 
BHMS bo‘yicha «yopiq» hisobvaraqlarga qat’iy bog‘lanishi, BHMS bo‘yicha hisob 
o‘zgarganda dasturga tuzatishlar kiritishga doir qo‘shimcha xarajatlar, tizimdan 
tashqari transformatsiya bilan taqqoslaganda kamroq ochiq-oshkoralik, tahlilning 
qiyinligini kiritish kerak.
Korxonalarda buxgalteriya hisobni xalqaro andozalarda yuritishning 
muammolari tadqiq qilgan holda quyidagi xulosalarni keltirish mumkin:
1. Xalqaro standartlar talablaridan kelib chiqib kontseptual asoslarida 
moliyaviy hisobot maqsadi axborotlarning sifat tavsifi hamda kapital va kapitalni 
qo‘llab quvvatlash kontseptsiyasi masalalariga ahamiyat qatarilsa, maqsadga 
muvofiq bo‘lar edi.
O’rganish shuni ko‘rsatadiki, moliyaviy hisobotning kontseptual asoslari 
tushunchasi o‘rganilgan, lekin uning hamma jihatlarini mujassamlantirgan ta’rifi 
keltirilmagan. Me’yoriy-huquqiy hujjatlarda faqat uning jabhalarini ochib berish 
bilan chegaralangan.
2. 
Moliyaviy 
hisobotning 
kontseptual 
asoslar 
- 
bu 
axborot 
foydalanuvchilarning axborotga bo‘lgan ehtiyojini umumlashtirishdan kelib chiqib, 
moliyaviy hisobotning maqsadi, axborotlarning sifat tavsifi, ularni shakllantirishda 
rioya qilinadigan qoida va printsiplar hamda moliyaviy hisobot elementlarini 
tavsiflovchi fundamental negizdir.
3. MHXSga muvaffaqiyat bilan o‘tish ko‘p darajada korxonalarning rahbarlari 
moliyaviy 
hisobotning 
xalqaro 
standartlariga 
o‘tish nafaqat korxona 
buxgalteriyasiga, balki ko‘pgina biznes jarayonlariga, birinchi navbatda, umuman 
korxonani boshqarish bilan bog‘liqlariga daxl etishini qanchalik yaxshi 
tushunishlariga bog‘liq. MHXS bo‘yicha tuzilgan moliyaviy hisobot manfaatdor 
foydalanuvchilarga korxona menejmenti ishining sifatini baholash va iqtisodiy 
jihatdan samarali qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
Transformatsiya jadvali satrlar bo‘yicha ham, ustunlar bo‘yicha ham 
to‘ldiriladi. Satrlarda MHXS bo‘yicha balans moddalari hamda foyda va zararlar 
to‘g‘risidagi hisobot moddalari nomlari, ustunlarda esa milliy standart ma’lumotlari 
bo‘yicha qoldiqlar ko‘rsatiladi. So‘ngra MHXS bo‘yicha barcha yakka tartibdagi 
tuzatishlar va natijada – ular asosida chiqariladigan MHXS bo‘yicha hisobot 
qoldiqlari kiritiladi.