Kamal mámbetov, Kama

Tonškók jazšwš. Bul jazıw 750-jılı Selengi dáryası boyında ornatıl®an bolıp, onıń avtorı Tonıkók biy. Tonıkók ózi Anatolıya túrklerinen bolıp, óziniń bilimliligi hám tapqırlı®ı ja®ınan Bilke qa®annıń birinshi keńesshisi dárejesine erisken. Ol negizinen túrk qa®anatınıń tarıyxında, túrklerdıń tab®ashlar®a tutqın bol®an dáwirlerinde payda boladı. Ilimi hám óneri ja®ınan Bilke qa®an®a unap qalıp, qa®andı qaytadan tárbiyalaydı hám Bilkenıń óz mámleketin qaytadan tiklep alıwına sebepshi bol®an adam edi.

Sonıń ushın da, qulpı tasta®ı jazıwlar 716-jıllarda®ı waqıyalardı bayanlawdan baslan®an. Bunda Tonıkók óziniń Tab®ash elinde tárbiyalan®anlı®ın hám bul jerge tutqın sıpatında kelgen Bilke qa®an®a járdem bermekshi bol®anın, sońınan qa®andı alıp qashıp, batır jigitlerge basın qosqanın, solay etip qaytadan túrk qa®anlı®ın dúzgenligi haqqında aytadı. Biraq esteliktegi jazıwlar®a qara®anda Tónıkók hesh waqıtta qa®an (xan) bol®an emes. Bıraq bilimi ózine jetetu®ın bilgir, sóz sóylese ılay suwdı tındır®anday sheshen adam bol®an. Bul pikirler onıń:
Aqıl iyesi,
Sóz iyesi men boldım.
Jawımız jırtqısh qustay kóp edi, Biz jemtik edik.

— degen sózlerinde ayqın seziledi.

Qulpı tasta bayan etilgendey-aq, qaytadan payda bol®an túrk qa®anatına qáwip kóp. Ele eńsemizdi kótere almay
atır®an waqıtta-aq o®uzlardan elshi keldi. Talabı bizlerge urıs ashıw eken. Elshi ayttı: «To®uz o®uz qa®anı sawashqa tayarlanbaqta. Tab®ashlar®a Kún Senundi jiberdi. Qotanlar®a Tonra Esimdi jiberdi. Hámmesi birigip, endi el bolmaqshı bol®an túrk qa®anatın qıyratpaqshı». Bul jerde de Tonıkók óziniń aqıl tájiriybelerin iske saladı.

Usı sózdi esitip, Túnde uyqım kelmedi. Kúndiz otıra almadım. Aqırı qa®anıma, Bılayınsha ótindim.

Solay etıp, bul jeke sawashlarda da túrk qa®anatı jeńiske erisedi.
Tonıkók jazıwınıń jáne bir ózgesheligi sonda, ol qapa®anlardıń sárdarı Túrk Sir Bodan®a tuwrı múnásibette bol®an. Onıń batırlı®ı hám adamgershiligi haqqında da qulpı tasta jıllı sózler jazıl®an. Sebebi, Túrk Sir Bodan túrklerdıń sol qanatınıń belgili sárdarı bolsa da, bul haqqında úlken hám kishi jazıwlarda jarıtıwlı ma®lıwmatlar joq. Al, bıraq Tonıkók bolsa onıń erligine hesh qanday shek keltirmeydi. Jazıwdıń sońında: «Men Bilke Tonıkók, Elteris, Bilke qa®an, qapa®an ushın gúrestim. Men bolmasam, qapa®anda, Túrk Sir Bodanda jasay alma®an bolar edi» — degen sózler bar.