Kavkaz xalqlari xo‘jaligi va madaniyati

Yoqilganqishloq tekisligi yanada erkin joylashgan edi.
Barcha Kavkaz xalqlari uchun bu odat uzoq vaqt davomida saqlanib kelgan, unga ko'ra qarindoshlar alohida kvartal tashkil etishgan.
Kavkaz xalqlarining turar joylari katta xilma-xillik bilan ajralib turardi. Shimoliy Kavkaz, Dog'iston va Shimoliy Gruziyaning tog'li hududlarida, tekis tomi bo'lgan bir va ikki qavatli tosh uylar bo'lgan. Ichida ulardanmaydonlarda urush minoralari qurilgan. Ba'zi joylarda mustahkam uylar bor edi. Shimoliy Kavkaz va Dog'iston tekisliklarida yashovchilarning uylari tog 'uylaridan ancha farq qilar edi. Binolarning devorlari gumbazdan yasalgan yoki to'qilgan. Gullab-yashnagan yoki to'rt gable tomli Turluchny (urish) inshootlari Adige xalqlari va abxaziyaliklar, shuningdek, past Dog'istonning ba'zi hududlari aholisi uchun xarakterli edi.
Zavoliya xalqlarining yashash joylari o'ziga xos xususiyatlarga ega edi. Armaniston, Janubi-Sharqiy Gruziya va G'arbiy Ozarbayjonning ba'zi hududlarida o'ziga xos tosh binolar topilgan, ba'zida ular biroz chuqurlashgan. Uy tomi yog'och pog'onali shift bo'lib, uning tashqi tomoni tuproq bilan qoplangan edi. Ushbu turar joy (Darbazi - gruzinlar orasida, Karadam - ozarbayjonlar orasida, Galatun - armanlar orasida) Zaqafqaziyadagi eng qadimgi turar-joylardan biri bo'lib, kelib chiqishi G'arbiy Osiyoning qadimgi turar-joy aholisining yer ostida yashashi bilan bog'liq. Sharqiy Gruziyaning boshqa joylarida turar joy toshdan yasalgan bo'lib, u tekis yoki gable tomi bilan qurilgan edi. yokiikki qavatli. G'arbiy Gruziyaning nam subtropik mintaqalarida va Abxaziyada uylar yog'ochdan, qutblarda, gable yoki to'rt qirrali tomlardan qurilgan. Bunday uyning poli erdan balandda ko'tarilgan, bu esa uyni namlikdan himoya qilgan.
Hozirgi vaqtda Kavkazda shahar aholisi qishloqlardan ustundir. Kichik unumdor ovullar g'oyib bo'ldi va bir necha yuzlab hovlilarda yirik qulay qishloq joylari paydo bo'ldi. Qishloqlarning qiyofasi o'zgardi. Tekis joyda, gavjum qishloqlar o'rniga ko'chalar, uylar yonida shaxsiy tomorqalari paydo bo'ldi. Ko'plab tog'li qishloqlar pastga, yo'lga yoki daryoga yaqinlashgan.
Uy katta o'zgarishlarga duch keldi. Kavkazning ko'p joylarida katta derazalar, galereyalar, yog'och taxta va shiftlar bo'lgan ikki qavatli uylar keng tarqalgan. An'anaviy qurilish materiallaridan tashqari (mahalliy tosh, yog'och, g'ishtli g'isht, plitkalar) yangilari ishlatiladi.
Inqilobdan oldingi davrda Kavkaz xalqlarining kiyimlarida katta xilma-xillik kuzatilgan. Unda xalqlarning etnik xususiyatlari, mulkiy va madaniy aloqalari aks etgan. Barcha adyge xalqlari, osetinlar, karachaylar, balkarlar va abxazlar liboslarida o'xshash jihatlari ko'p edi. Erkaklar uchun kundalik kiyimlar qatoriga kamzul, shim, oyoq panjalari bilan dudlar, teridan tikilgan shlyapa va yozda kigiz shlyapa kiradi. Erkak kostyumining majburiy aksessuari - bu qurol (xanjar) taqilgan kumush yoki zargarlik buyumlari bo'lgan tor charm kamar. Nam va quruq ob-havo sharoitida ular plash va plash kiyishdi. Qishda ular po'stin kiyishdi. Uning davridagi cho'ponlar qalpoqli kostyum kiyib olishgan.
Ayollar kiyimi tunikadan tikilgan ko'ylak, uzun shimlar, belida belanchak ko'ylak, bosh kiyim va choyshabdan iborat edi. Kiyim kamar bilan mahkam bog'landi Dog'iston xalqlarining erkak kostyumlari ko'p jihatdan cherkeslarning kiyimlariga o'xshardi.
Zaqafqaziya xalqlarining an'anaviy kiyimlari Shimoliy Kavkaz va Dog'iston aholisining kiyimlaridan sezilarli darajada farq qilar edi. Kichik Osiyo xalqlarining kiyimlari bilan juda ko'p o'xshashliklar kuzatilgan. Ko'ylaklar, keng yoki tor shimlar, etiklar va kalta kombinezonlar butun Kavkazning erkaklar uchun xos bo'lgan. Kavkazning turli xalqlaridan bo'lgan ayollar kiyimi bo'lgan egafazilatlari. Gruzinlarning kostyumlari Shimoliy Kavkaz ayollarining kiyimlariga o'xshardi.
Arman ayollari yorqin ko'ylaklar (G'arbiy Armanistonda sariq, sharqda qizil) va kam yorqin shim kiygan edilar. Ustki kiyimlar ko'ylakka tikilgan - ko'ylakka nisbatan qisma qisma. Ularning boshlariga bir nechta sharflar bilan bog'lab qo'yilgan kichik shlyapalarni kiyib olishdi. Yuzning pastki qismini sharf bilan yopish odatiy hol edi.
Ozarbayjonlar, ko'ylak va shimlardan tashqari, qisqa kozok va keng yubkalar kiyishgan. Islom ta'siri ostida ular, ayniqsa shaharlarda, yuzlarini parda bilan yopdilar. Kavkazdagi barcha xalqlarning ayollari mahalliy hunarmandlar asosan kumushdan yasalgan turli xil zargarlik buyumlarini kiyib yurishgan. Dog'istonliklarning bayramona kiyimi zargarlik buyumlarining ko'pligi bilan ajralib turardi.
Inqilobdan keyin an'anaviy kiyim-kechak, erkaklar ham, ayollar ham shahar kiyimlari bilan, ayniqsa urushdan keyingi yillarda intensiv ravishda foydalanila boshlandi.
Hozirgi kunda Adige erkaklar kostyumi badiiy ansambllarda qatnashadigan kiyim sifatida saqlanib kelinmoqda. An'anaviy kiyim-kechak buyumlarini Kavkazning ko'p joylaridagi keksa ayollarda ko'rish mumkin.
Kavkaz xalqlarining an'anaviy taomlari uning ta'mi jihatidan juda xilma-xil. Ilgari, bu xalqlar oziq-ovqatning me'yorida va beg'arazligini kuzatgan. Kundalik ovqatning asosi non (bug'doy, arpa, jo'xori, javdar unidan) xamirturushsiz xamirdan va nordon (qalampir) dan edi.
Tog'li hududlarda tog' aholisining ovqatlanishida sezilarli farqlar kuzatilgan. Chorvachilik rivojlangan tog'larda nondan tashqari sut mahsulotlari, ayniqsa qo'y pishloqi ham juda to'yimli edi. Ko'pincha go'sht yemaydilar. Sabzavot va mevalarning etishmasligi yovvoyi o'tlar va o'rmon mevalari bilan qoplandi. Tekislikda un vaqti-vaqti bilan unli idishlar, pishloq, sabzavotlar, mevalar, yovvoyi o'tlar va qoraqarag'ay go'shtlari ustunlik qilar edi. Masalan, abxazlar va cherkeslar qalin tariq pyuresi (makaron) edilar, ular nonni almashtirdilar. Gurjilarda loviya juda keng tarqalgan edi, Dog'istonliklar orasida ravioli shaklida xamirni sarimsoq bilan bulonda pishirdilar.
Bayram kunlari to'y va xotira marosimlari bilan boy milliy taomlar to'plami mavjud edi. Go'shtli idishlar ustun edi, urbanizatsiya jarayonida shahar taomlari milliy taomlarga kirib bordi, ammo an'anaviy taomlar hali ham keng tarqalgan.
Din bo'yicha Kavkazning barcha aholisi xristianlar va musulmonlarga bo'lingan. Yangi asrning birinchi asrlarida xristianlik Kavkazga kirib bora boshladi. IV asrda armanlar va gruzinlar o'rtasida tashkil etilgan. Armanlar o'zlarining cherkoviga ega edilar, ular "Arman Gregorian" deb nomlangan, uning asoschisi, arxitepiskop Gregori Illuminator nomi bilan. Dastlab, arman cherkovi Sharqiy pravoslav Vizantiya yo'nalishiga rioya qildi, ammo 6-asrning boshlaridan. mustaqil bo'lib, monofizit ta'limotini qabul qilib, Masihning bitta "ilohiy" tabiatini tan oldi. Armanistondan xristianlik Janubiy Dog'iston va Shimoliy Ozarbayjonga - Albaniyaga (VI asr) kirib bora boshladi. Zardushtiylik bu davrda Ozarbayjonning janubida keng tarqaldi, bu erda olovga sig'inuvchilar katta o'rin egalladilar.
Gruziya va Vizantiyadan xristianlik abxaz va adige qabilalariga, chechenlar, ingushlar, osetinlar va boshqa xalqlarga kelgan. Kavkazda Islomning paydo bo'lishi arablarning tajovuzkor yurishlari bilan bog'liq (UP-US asrlar). Ammo arablar ostida Islom chuqur ildiz otmadi. U haqiqatan ham mo'g'ul-tatar istilosidan keyin tasdiqlay boshladi. Bu birinchi navbatda Ozarbayjon va Dog'iston xalqlariga tegishli. Islom Abxaziyada XV asrdan boshlab tarqala boshladi. turklar istilosidan keyin.
Shimoliy Kavkaz xalqlari orasida (Adige, Cherkes, Kabardinlar, Karachaylar va Balkarlar) islom turk sultonlari va Qrim xonlari tomonidan targ'ib qilingan. Dog'istondan Islom chechenlar va Ingushlarga kelgan. Dog'istonda Islomning ta'siri ayniqsa kuchaydi. Checheniston va Ingushetiya Shomil boshchiligidagi tog'liklarning ozodlik harakati davrida. Kavkazdagi aksariyat musulmonlar sunniylarga tegishli; Shiyitlar Ozarbayjonda taqdim etilgan. Biroq, na nasroniylik va na Islom qadimgi mahalliy e'tiqodlarni (daraxtlar urug'lari, tabiiy hodisalar, olov va boshqalar) o'rnini bosa olmadi, ularning ko'pi xristian va musulmon marosimlarining ajralmas qismiga aylandi.
Kavkaz xalqlarining og'zaki va poetik ijodi boy va rang-barangdir Kavkaz xalqlarining og'zaki ijodi turli syujet va janrlar bilan ajralib turadi. Epik afsonalar she'riy ijodda muhim o'rin tutadi. Shimoliy Kavkazda osetinlar, kabardinlar, cherkeslar, adige, karachaylar, bolkarlar, shuningdek abxazlar orasida "Nart" dostoni, Narts qahramonlari haqida afsonalar mavjud.
Gruzinlar qadimgi xudolar bilan jang qilgan va buning uchun toshga bog'langan qahramon Amirani haqidagi dostonni bilishadi; Tsarevich Abesalom va cho'pon Eterining fojiali sevgisi haqida hikoya qiluvchi romantik doston Eteriani. Armanlar orasida o'rta asrlarga oid "Sasun qahramonlari" yoki "Dovud Sasun" arman xalqining qulliklar bilan olib borgan qahramonona kurashini maqtagan.
 Egamizning g'azabi hamma xalqlarga yuborilgan, Uning qahr-g'azabi ularning barcha aholisiga qaratilgan. U ularni afsunga topshirib, halok qildi.
Kavkaz tarixiy, etno-grafik mintaqa bo'lib, etnik tarkibida juda murakkabdir. Kavkazning geografik joylashuvining Evropa va Osiyo o'rtasidagi bog'lovchi bo'g'in sifatida o'ziga xosligi, uning Kichik Osiyoning qadimgi tsivilizatsiyasiga yaqinligi madaniyat rivojida va unda yashovchi ba'zi xalqlarning shakllanishida muhim rol o'ynadi.
Umumiy ma'lumot. Kavkazning nisbatan kosmosida ko'plab xalqlar istiqomat qiladi, soni jihatidan farq qiladi va turli tillarda gaplashadi. Dunyoda bunday mototsikllar ko'p bo'lgan joylar kam. Ozarbayjonlar, gruzinlar va armanlar kabi millionlab odamlarni o'z ichiga olgan yirik millatlar bilan bir qatorda, Kavkazda, ayniqsa Dog'istonda, ularning soni bir necha mingdan oshmaydigan xalqlar yashaydi.
Antropologik ma'lumotlarga ko'ra, mo'g'uloid xususiyatlariga ega bo'lgan nog'ayzlardan tashqari butun Kavkaz aholisi katta kavkazoid irqiga mansub. Kavkaz aholisining aksariyati qorong'u pigmentli. Soch va ko'zlarning engil ranglanishi G'arbiy Gruziya aholisining ba'zi guruhlarida, Buyuk Kavkaz tog'larida, qisman Abxaz va Adige xalqlarida uchraydi.
Kavkaz aholisining zamonaviy antropologik tarkibi uzoq vaqtlarda - bronza oxiridan va temir davrining boshidanoq rivojlangan va Kavkazning G'arbiy Osiyoning mintaqalari va Sharqiy Evropaning janubiy mintaqalari va Bolqon yarim oroli bilan qadimiy aloqalaridan dalolat beradi.
Kavkazda eng keng tarqalgan tillar Kavkaz yoki Ibero-Kavkaz-Kaspiy tillari. Ushbu tillar qadimgi davrlarda shakllangan va o'tmishda yanada keng tarqalgan. Ilm-fanda, Kavkaz tillari yagona tillar oilasini anglatadimi yoki ular yagona kelib chiqishi bilan bog'liq emasmi degan savol haligacha hal qilinmagan. Kavkaz tillari uchta guruhga bo'linadi: janubiy yoki Kartvelian, shimoli-g'arbiy yoki Abxaz-Adige va shimoli-sharqiy yoki Nax-Dog'iston.
Kartveliya tillari sharqiy va g'arbiy tillarda gruzinlar tomonidan aytilgan. Gruziya SSRda gruzinlar (3,571 ming) yashaydi. Ularning alohida guruhlari Ozarbayjonda, shuningdek chet ellarda - Turkiya va Eronda joylashgan.
Abxaz-adige tillarida abxazlar, abazinlar, adige, cherkeslar va kabardiyaliklar so'zlashadi. Abxazlar (91 ming) Abxaz ASSRda ixcham massada yashaydi; Abazinlar (29 ming) - Karachay-Cherkess avtonom viloyatida; Adige xalqi (109 ming kishi) Adigeya avtonom rayonida va Krasnodar o'lkasining ba'zi hududlarida, xususan Tuapsep va Lazarevskiy, cherkeslar (46 ming) Stavropol o'lkasining Karachay-Cherkess avtonom tumanida va Shimoliy Kavkazning boshqa joylarida istiqomat qilishadi. Kabardinlar, cherkeslar va adigeylar bir xil adyge tilida gaplashadi.

Nakh tillariga chechenlar (756 ming) va Ingush (186 ming) - Chechen-Ingush Muxtor Sovet Sotsialistik respublikasining asosiy aholisi, shuningdek Kistins va Tsova-Tushins yoki Batsbievlar - Gruziya shimolidagi Checheniston bilan chegarada tog'larda yashaydigan kichik xalqlar kiradi. Ingush Muxtor Sovet Sotsialistik Respublikasi.

Dog'iston tillarida Dog'istonning tog'li hududlarida istiqomat qiluvchi ko'plab xalqlar so'zlashadi. Ulardan eng kattasi avarlar (483 ming), Dog'istonning g'arbiy qismida yashaydi; Dargins (287 ming), uning markaziy qismida istiqomat qiluvchi; Darginlar yonida laklar yoki laklar (100 ming) yashaydi; janubiy viloyatlarini lezginlar (383 ming) egallaydi, sharqida Taba-Sarans (75 ming) yashaydi. Avarlar bilan jug'rofiy jihatdan geografik jihatdan Ando-Didoik yoki Ando-Tsesian xalqlari: Andlar, Botlikxlar, Didoanlar, Xvarshinlar va boshqalar.; Darginlarga - Kubachintsy va Kaitaki, lizinglar - Agul, Rutuli, Tsaxurslarga, ularning ba'zilari Ozarbayjonning Dog'iston bilan chegaradosh mintaqalarida yashaydi.
Kavkaz aholisining salmoqli qismi oltoy tillari oilasining turkiy tillarida so'zlashadigan xalqlardir. Ularning eng ko'p soni Ozarbayjon SSR, Naxichevan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasida, shuningdek Gruziya va Dog'istonda yashovchi ozarbayjonlardir (5,477 ming). SSSRdan tashqarida, Ozarbayjonliklar Eron Ozarbayjonida istiqomat qilishdi. Ozarbayjon tili turkiy tillarning o`g`uz qismiga mansub bo`lib, turkmanlarga juda o`xshashligini ko`rsatadi.
Ozarbayjonlarning shimolida, Dog'istonning tekis qismida qipchoq guruhining turkiy tilida so'zlashadigan qumiklar (228 ming) yashaydi. Xuddi shu turkiy tillar guruhiga Shimoliy Kavkazning bir-biriga yaqin bo'lgan ikkita kichik xalqlari - Kabardino-Balkar Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasida istiqomat qiluvchi Balkarlar (66 ming) va Karachay-Cherkes Muxtoriyatining hududida yashaydigan Karachaylar (131 ming) tillari kiradi. Shimoliy Dog'istonning dashtlarida, Stavropol o'lkasida va Shimoliy Kavkazning boshqa joylarida yashagan nogaylar (60 ming) ham turkiyzabon. Shimoliy Kavkazda Truxmenlar yoki O'rta Osiyodan kelgan turkmanlarning kichik guruhi istiqomat qiladi.
Kavkazda hind-evropa tillari oilasining Eron tillarida so'zlashadigan xalqlar ham mavjud. Ularning eng kattasi Shimoliy Osetiya Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasida va Gruziya SSRning Janubiy Osetiya Avtonom viloyatida istiqomat qiluvchi osetiyaliklar (542 ming). Ozarbayjonda Eron tillari respublikaning janubiy viloyatlarida talishiy tillarida gaplashadi va asosan Abşeron yarimorolida va Shimoliy Ozarbayjonning boshqa joylarida joylashgan tatlar, yahudiylik bilan shug'ullanuvchi tatlar tarkibiga kiradi, ba'zan tog'li yahudiylar deb ham ataladi. Ular Dog'istonda, shuningdek Ozarbayjon va Shimoliy Kavkaz shaharlarida yashaydilar. Eron tili, shuningdek, Kavkazning turli mintaqalarida kichik guruhlarda yashaydigan kurdlarning tiliga (116 ming) tegishli.
Armanlarning tili (4151 ming) hind-evropa oilasida alohida ajralib turadi. SSSR armanilarining yarmidan ko'pi Armaniston SSRda yashaydi. Qolganlari Gruziya, Ozarbayjon va mamlakatning boshqa qismlarida istiqomat qilishadi. Bir milliondan ortiq armanlar Osiyoning turli mamlakatlarida (asosan G'arbiy Osiyo), Afrika va Evropada tarqalib ketishgan.
Yuqorida tilga olingan xalqlarga qo'shimcha ravishda, Kavkazda yunon tilini biladigan va qisman turkiy (uru-biz) yunonlar yashaydi, tili semit-hamitiklar oilasiga tegishli bo'lgan Aisors, hind tillaridan birini ishlatadigan lo'lilar, gruzin tilida gapiradigan gruzin yahudiylari, va boshq.
Kavkaz Rossiyaga qo'shilgandan keyin, ruslar va Evropaning Rossiyadagi boshqa xalqlari u erga joylasha boshladilar. Hozirgi vaqtda Kavkazda rus va ukrain aholisining katta qismi.
Oktyabr inqilobidan oldin Kavkaz tillarining aksariyati yozilmagan edi. Faqat armanlar va gruzinlar o'zlarining qadimiy yozuvlariga ega edilar. IV asrda n e. Arman ziyolisi Mesrop Mashtots arman alifbosini yaratdi. Yozma til qadimgi arman tilida yaratilgan (grabar). Adabiy til sifatida grabar 19-asr boshlariga qadar mavjud bo'lgan. Ushbu tilda boy ilmiy, badiiy va boshqa adabiyotlar yaratilgan. Hozirgi vaqtda adabiy til zamonaviy arman tilidir (ashha-rab). N boshida. e. shuningdek, gruzin tilida yozma til ham mavjud edi. Bu aramey yozuviga asoslangan edi. Ozarbayjon hududida, Kavkaz Albaniyasi davrida mahalliy tillardan birida yozma til mavjud edi. 7-asrdan Arab yozuvi tarqala boshladi. Sovet hokimiyati davrida ozarbayjon tilida yozish lotin, keyin rus tillariga tarjima qilindi.
Oktyabr inqilobidan keyin Kavkaz xalqlarining ko'pgina yozilmagan tillari rus grafikasi asosida yozuv oldi. O'zlarining yozma tiliga ega bo'lmagan ba'zi kichik xalqlar, masalan, aguls, rutulis, tsaxurs (Dog'istonda) va boshqalar rus adabiy tilidan foydalanadilar.
Etnogenez va etnik tarix. Kavkazni qadim zamonlardan beri inson o'zlashtirgan. U erda erta paleolit \u200b\u200bdavridagi tosh asboblarning qoldiqlari topilgan - Shell, Shell va Mustier. Kavkazda kech paleolit, neolit \u200b\u200bva eneolit \u200b\u200bdavri uchun arxeologik madaniyatlarning juda yaqinligini kuzatish mumkin, bu esa u yashagan qabilalarning tarixiy qarindoshlari to'g'risida gapirishga imkon beradi. Bronza davrida Zaqafqaziyada ham, Shimoliy Kavkazda ham alohida madaniy markazlar mavjud edi. Ammo har bir madaniyatning o'ziga xosligiga qaramay, ular hali ham umumiy xususiyatlarga ega.
Miloddan avvalgi II ming yillikdan beri. e. Kavkaz xalqlari yozma manbalarda - Ossuriya, Urartu, Qadimgi Yunoniston va boshqa yozma yodgorliklarda eslatib o'tilgan.
Kavkaz tilida so'zlashadigan eng yirik odamlar - gruzinlar (Kartvels) - ular hozirgi paytda qadimgi mahalliy qabilalardan kelib chiqqan hududda shakllangan. Ular shuningdek, xaldlarning (urartiyaliklar) bir qismini o'z ichiga olgan. Kartvellar g'arbiy va sharqiy bo'lindi. Kartveliya xalqlariga Svanlar, Mingreliyaliklar va Lazlar yoki Vatslar kiradi. Ularning ko'plari Gruziyadan tashqarida, Turkiyada istiqomat qilishadi. Ilgari, g'arbiy gruzinlar juda ko'p edi va deyarli barcha G'arbiy Gruziyada yashagan.
Gruzinlar davlatchiligini erta shakllantira boshlagan. Miloddan avvalgi 2 ming yillik oxirida. e. gruzin qabilalari yashaydigan janubi-g'arbiy hududlarda Diaohi va Kolxning qabilaviy birlashmalari tashkil etildi. Miloddan avvalgi 1-ming yillikning birinchi yarmida. e. Gruziya qabilalarining birlashmasi Sasper nomi bilan tanilgan, u Kolchisdan Mediagacha katta hududni qamrab olgan. Urartu qirolligini mag'lub etishda Sasper muhim rol o'ynadi. Bu davrda qadimgi Chaldlarning bir qismi gruzin qabilalari tomonidan o'zlashtirildi.
VI asrda Miloddan avvalgi e. G'arbiy Jorjiyada Kolchis qirolligi vujudga keldi, unda qishloq xo'jaligi, hunarmandchilik va savdo yuqori darajada rivojlandi. Kolchis qirolligi bilan bir vaqtda, sharqiy Gruziyada Iberiya (Kartli) davlati mavjud edi.
O'rta asrlarda feodal tarqoqligi sababli Kartveliya xalqi monolit etnik massivni namoyish qilmagan. Alohida eksterritorial guruhlar unda uzoq vaqt qolishdi. Gruziyaning shimolida, Asosiy Kavkaz tog 'tizmasida yashovchi tog'li tog' gurjilari alohida ajralib turdilar; Svans, Xevsurs, Pshavs, tana go'shti; Anchadan beri Turkiyaning bir qismi bo'lgan, islomni qabul qilgan va madaniyati boshqa gruzinlardan bir oz farq qilgan Adjoriylar yakkalanib qolishdi.
Gruziyada kapitalizmning rivojlanishi jarayonida gruzin millati rivojlandi. Sovet hokimiyati sharoitida, gurjilar o'zlarining davlatchiligini va iqtisodiy, ijtimoiy va milliy rivojlanish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratib bergach, Gruziya sotsialistik millati shakllandi.
Abxazlarning etnogenezi qadimgi zamonlardan beri zamonaviy Abxaziya va uning atrofidagi hududlarda davom etmoqda. Miloddan avvalgi 1-ming yillik oxirida. e. bu erda ikkita qabila birlashmalari paydo bo'lgan: Abazgs va Apsils. Ikkinchisining nomidan, abxazlarning o'zini-o'zi nomi - up-sua paydo bo'ladi. Miloddan avvalgi 1-ming yillikda e. abxazlarning ajdodlari Qora dengiz sohilida paydo bo'lgan yunon koloniyalari orqali Yunoniston dunyosining madaniy ta'sirini boshdan kechirdilar.
Feodal davrida abxaz millati shakllandi. Oktyabr inqilobidan keyin abxazlar o'zlarining davlatchiligiga ega bo'lishdi va abxaz sotsialistik millatini shakllantirish jarayoni boshlandi.
Adige xalqlari (uchala xalqning hammasi - Adighe) o'tmishda daryoning quyi oqimida ixcham massada yashagan. Kuban, uning irmog'i Belaya va Laba, Taman yarim orolida va Qora dengiz sohillarida. Ushbu hududda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, cherkas xalqlarining ajdodlari qadim zamonlardan beri bu hududda yashagan. Adige qabilalari miloddan avvalgi 1-ming yillikda paydo bo'lgan. e. Bosfor qirolligi orqali qadimgi dunyoning madaniy ta'sirini sezgan. 13-14vv. chorkachilik, xususan, otchilik chorvachilikning, Terekka qadar sharq tomon rivojlanib, keyinchalik erkin yaylovlarni qidirishda Kabardinlar nomi bilan tanilgan qismi. Bu erlar avval alanlar tomonidan bosib olingan, ular mo'g'ul-tatar bosqini davrida qisman yo'q qilingan, qisman janubga tog'larga surilgan. Ba'zi Alan guruhlari Kabardinlar tomonidan o'zlashtirildi. 19-asr boshlarida ko'chib kelgan kabardiniyaliklar Kuban yuqori qismida esa cherkeslar nomi berilgan. Qadimgi joylarda qolgan Adige qabilalari Adige xalqini tashkil qilgan.
Adige xalqlarining etnik tarixi, Shimoliy Kavkaz va Dog'istondagi boshqa tog'liklar singari o'ziga xos xususiyatlarga ega edi. Shimoliy Kavkazda feodal munosabatlari Kavkazga qaraganda sekinroq rivojlandi va patriarxal-kommunal munosabatlar bilan uzviy bog'liq bo'ldi. Shimoliy Kavkazning Rossiyaga qo'shilishi paytida (XIX asr o'rtalarida) tog 'xalqlari feodal rivojlanishning turli darajalarida turishgan. Kabardinlar feodal munosabatlarini rivojlantirish yo'lidan uzoqlashdilar, bu Shimoliy Kavkazning boshqa tog'li hududlarining ijtimoiy rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning notekisligi ushbu xalqlarning etnik birlashuvi darajasida namoyon bo'ldi. Ularning aksariyati qabila bo'linishining izlarini saqlab qoldi, shu asosda millatga integratsiyalashuv yo'nalishlari bo'yicha rivojlangan etnoterritorial jamoalar shakllandi. Boshqalardan oldin, bu jarayon kabardinlar orasida yakunlandi.
Chechenlar (Naxxo) va Ingush (Galka) yaqin Kavkaz tizmasining shimoliy-sharqiy qismidagi qadimgi aholini ifodalovchi, kelib chiqishi, tili va madaniyati bilan bog'liq bo'lgan qabilalardan tashkil topgan yaqin xalqlar.
Dog'iston xalqlari, shuningdek, ushbu mintaqaning eng kavkaz tilida so'zlashuvchi aholisining avlodlari. Dog'iston Kavkazning eng ko'chmanchi etnik mintaqasi bo'lib, yaqin o'tmishga qadar u erda o'ttizga yaqin mayda millatlar bo'lgan. Nisbatan kichik hududda xalqlar va tillarning bunday xilma-xilligining asosiy sababi geografik izolyatsiya edi: o'tish mumkin bo'lmagan tog 'tizmalari alohida etnik guruhlarning yakkalanishiga va ularning tili va madaniyatida o'ziga xos xususiyatlarning saqlanishiga yordam berdi.
O'rta asrlarda Dog'istonning bir qator yirik xalqlari erta feodal davlat tuzilishlariga ega edilar, ammo ular ekstremist guruhlarni yagona xalqqa birlashtirishga olib kelmadi. Masalan, Dog'istonning eng yirik xalqlaridan biri - Avarlar, Avar xonligi Xunzax qishlog'ida markaz tashkil etdi. Shu bilan birga, "erkin" deb nomlangan, ammo xonga qaram bo'lgan avar jamiyatlari, tog'larda alohida daralar egallagan, alohida guruhlarni - "birodarlar" ni etnik jihatdan ifodalagan. Avarlar bitta etnik o'ziga xos xususiyatga ega emas edi, lekin aniq namoyon bo'lgan vatandosh edi.
Dog'istonga kapitalistik munosabatlarning kirib kelishi va otxodnichestvoning o'sishi bilan alohida xalqlar va ularning guruhlarining sobiq yakkalanishi yo'qoldi. Sovet hokimiyati sharoitida Dog'istondagi etnik jarayonlar mutlaqo boshqacha yo'l tutdi. Bu erda katta millatlarning millatlari birlashishi ularning tarkibidagi kichik qarindosh etnik guruhlarning birlashishi bilan amalga oshiriladi - masalan, kelib chiqishi va tili bo'yicha Ando-Dido xalqlari avar etnik guruhidagi avarlar bilan birlashadi.
Dog'istonning tekis qismida turk tilida gapiradigan kumuklar (Kumuk) yashaydi. Ularning etnogenezida mahalliy Kavkaz tilida so'zlashuvchi tarkibiy qismlar ham, begona turklar ham ishtirok etgan: bulgarlar, xazarlar va ayniqsa qipchoqlar.
Balkarlar (taulu) va Karachais (Karachay) bir xil tilda gaplashishadi, lekin geografik jihatdan bir-birlaridan ajralib turishgan - Balkarlar Terek havzasida, Karachilar esa Kuban havzasida istiqomat qilishadi va Elbrus tog 'tizimiga ular o'rtasida kirish qiyin. Bu ikkala xalq mahalliy kavkaz tilida so'zlashuvchi aholi, Eron tilida so'zlashuvchi alanlar va ko'chmanchi turkiy qabilalar, asosan, bulg'or va qipchoqlardan tashkil topgan. Bolgarlar va qorachoylarning tili turkiy tillarning qipchoq filialiga tegishli.
Dog'istonning haddan tashqari shimolida va undan tashqarida yashaydigan turkiyzabon nogaylar (no-gey) - 13-asr oxirida boshqarilgan Zolotory-Dyny ulusining avlodlari. Ularning nomi kimning nomini olgan Temnik Nogay. Etnik jihatdan, bu mo'g'ullar va turkiylarning turli guruhlari, xususan qipchoqlarni o'z tillarini nug'ayzlarga o'tkazgan aralash aholi bo'lgan. Oltin O'rda qulaganidan so'ng, Xo'qiyning katta qismini tashkil etgan ногoylarning bir qismi, 16-asr o'rtalarida. Rossiya fuqaroligini qabul qildi. Keyinchalik Kaspiy va Qora dengizlar orasidagi dashtlarda yurgan boshqa nog'ayzlar Rossiyaning tarkibiga qo'shilishdi.
Osetiyaliklarning etnogenezi Shimoliy Kavkazning tog'li hududlarida davom etdi. Ularning tili Eron tillariga tegishli, ammo ular orasida lug'at va fonetika ham Kavkaz tillari bilan chambarchas bog'liqligini ko'rsatib, ular orasida alohida o'rin tutadi. Antropologik va madaniy aloqalarda, osetinlar Kavkaz xalqlari bilan yaxlit birlikni tashkil qiladi. Ko'pgina tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, osetiyaliklarning asosini tog'larga quyilgan eronzabon alanlar aralashgan tub Kavkaz qabilalari tashkil etgan.
Osetiyaliklarning keyingi etnik tarixi Shimoliy Kavkazning boshqa xalqlari bilan juda o'xshashdir. Osetiyaliklar 19-asrning o'rtalariga qadar mavjud bo'lgan. feodalizm elementlari bilan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar osetin millatining shakllanishiga olib kelmadi. Osetiyaliklarning alohida guruhlari ular egallab olgan Asosiy Kavkaz tizmasi daralari nomini olgan alohida jamoat birlashmalari edi. Inqilobdan oldingi davrda osetiyaliklarning bir qismi Mozdok mintaqasida samolyotga tushib, Mozdok osetinlar guruhini tashkil etdilar.
Oktyabr inqilobidan keyin osetiyaliklar milliy avtonomiyaga ega bo'lishdi. Shimoliy Kavkaz osetinlari yashaydigan hududda Shimoliy Osetiya Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil topdi va nisbatan kichik bir guruh Zaqafqaziya osetinlari Gruziya SSR tarkibida mintaqaviy muxtoriyatga ega bo'ldilar.
Sovet hukumati davrida Shimoliy osetiyaliklarning aksariyati noqulay tog 'daralaridan pasttekislikka ko'chib o'tdilar, bu dehqonlarning yakkalanishini buzdi va iqtisodiyotning, ijtimoiy munosabatlar va madaniyatning sotsialistik rivojlanishi sharoitida osetiyaliklarni sotsialistik millatni shakllantirish yo'liga qo'ydi.
Qiyin tarixiy sharoitda ozarbayjonlarning etnogenezi jarayoni davom etdi. Ozarbayjon hududida, Zaqafqaziyaning boshqa mintaqalarida bo'lgani kabi, turli qabilalar birlashmalari va davlat tuzilmalari erta paydo bo'la boshladi. VI asrda Miloddan avvalgi e. Ozarbayjonning janubiy mintaqalari kuchli Midiya davlatining tarkibiga kirgan. IV asrda Miloddan avvalgi e. Janubiy Ozarbayjonda Kichik Mead yoki Atropatena mustaqil davlati paydo bo'ldi ("Ozarbayjon" so'zi arablar tomonidan buzib ko'rsatilgan Atropatenadan kelib chiqqan). Ushbu davlatda asosan Eron tillarida so'zlashadigan turli xil xalqlar (Manneylar, Kaduslar, Kaspiyliklar, Midiyaning bir qismi va boshqalar) bilan yaqinlashish jarayoni sodir bo'lgan. Ularning orasida eng keng tarqalgani talish tiliga yaqin bo'lgan til edi.
Bu davrda (miloddan avvalgi 4-asr) Ozarbayjonning shimolida, keyin miloddan avvalgi boshida alban qabilalari birlashmasi vujudga keldi. e. janubidagi chegaralari daryoga yetib kelgan Albaniya davlatini yaratdi. Araks, shimolda Janubiy Dog'istonni o'z ichiga olgan. Bu davlatda Kavkaz tillarida so'zlashadigan yigirmadan ortiq xalq bor edi, ularning asosiy qismi Uthiya yoki Udi tillariga tegishli edi.
3-4-asrlarda Atropatena va Albaniya Sosoniy Eronga kiritilgan. Fath qilingan hududda o'z hukmronligini mustahkamlash uchun Sosoniylar Erondan aholini, xususan, Ozarbayjonning shimoliy hududlarida yashagan tatslarni ko'chirib keldilar.
IV-V asrlarga qadar Ozarbayjonda turli xil turklarning guruhlari (xunlar, bolgarlar, xazarlar va boshqalar) kirib kelishining boshlanishi.
11-asrda Ozarbayjonga saljuqiy turklar bostirib kirishdi. Keyinchalik Ozarbayjonda turkiy aholining ko'payishi davom etdi, ayniqsa mo'g'ul-tatar istilosi davrida. XV asrga kelib, Ozarbayjonda turkiy til tobora keng tarqaldi. O'sha paytdan boshlab hozirgi ozarbayjon tili turkiy tillarning Oguz filialiga tegishli bo'lib shakllana boshladi.
Feodal Ozarbayjonda ozarbayjon millati shakllana boshladi. Kapitalistik munosabatlar rivojlanib borgan sari u burjua xalqiga aylanish yo'liga o'tdi.
Sovet davrida, Ozarbayjonda ozarbayjon sotsialistik millatining birlashishi bilan birga eron va kavkaz tillarida so'zlashadigan oz sonli etnik guruhlarning ozarbayjonlar bilan asta-sekin qo'shilib borishi.
Kavkazning yirik xalqlaridan biri armanlardir. Ularning qadimiy madaniyati va tarixiy tarixi bor. Armanlarning o'z-o'zini nomi baland. Arman xalqining shakllanish jarayoni Sovet Armanistonidan tashqarida joylashgan. Armanlarning etnogenezida ikkita asosiy bosqich ajralib turadi. Birinchi bosqichning boshlanishi miloddan avvalgi 2-ming yillikka to'g'ri keladi. e. Ushbu bosqichda asosiy rolni Highs va Armins qabilalari o'ynagan. Xayi, ehtimol miloddan avvalgi II ming yillikda Kavkaz tiliga yaqin tillarda gaplashgan. e. Kichik Osiyoning sharqida qabilalar ittifoqini tuzdi. Bu davrda bu erga Bolqon yarim orolidan kelgan hind-evropaliklar, Arminlar Xay bilan aralashgan. Armanlar etnogenezining ikkinchi bosqichi Urartu shtati hududida miloddan avvalgi 1-ming yillikda boshlangan. e., chaldlar yoki urartiyaliklar armanlarning shakllanishida ishtirok etganlarida. Bu davrda armanlar Arme-Shuprii ajdodlarining siyosiy birlashmasi vujudga keldi. IV asrda Urartu davlatining mag'lubiyatidan keyin. Miloddan avvalgi e. Armanlar tarixiy maydonga kirishdi. Armanlarning tarkibiga miloddan avvalgi 1-ming yillikda kirib kelgan Eron tilida so'zlashuvchi kimmerlar va skiflar ham kiritilgan deb ishoniladi. e. Shimoliy Kavkaz dashtlaridan Zaqafqaziya va Old Osiyo.
Tarixiy vaziyat tufayli arablar, saljuqiylar, keyin mo'g'ullar, Eron, Turkiya bosib olganligi sababli ko'plab armanlar o'z vatanlarini tashlab, boshqa davlatlarga ko'chib ketdilar. Birinchi jahon urushidan oldin armanlarning katta qismi Turkiyada yashagan (2 milliondan ortiq). 1915 yildagi arman qirg'inidan keyin, turk hukumati ilhomlanib, ko'plab armanlar o'ldirilganida, omon qolganlar Rossiyaga, Kichik Osiyo mamlakatlari, G'arbiy Evropa va Amerikaga ko'chib o'tdilar. Endi Turkiyada Armaniston qishloq aholisining ulushi ahamiyatsiz.
Sovet Armanistonining tashkil topishi uzoq sabrli arman xalqi hayotida katta voqea bo'ldi. U armanlarning haqiqiy ozod vataniga aylandi.
Iqtisodiyot. Kavkaz o'ziga xos tarixiy va etnografik mintaqa bo'lib, u erda yashaydigan xalqlarning kasblari, kundalik hayoti va moddiy va ma'naviy madaniyati bilan o'ziga xosligi bilan ajralib turadi.
Kavkazda qadim zamonlardan beri dehqonchilik va chorvachilik rivojlangan. Kavkazda qishloq xo'jaligining boshlanishi miloddan avvalgi 3-ming yillikka to'g'ri keladi. e. Ilgari u Zaqafqaziya, keyin Shimoliy Kavkazga tarqaldi. Eng qadimgi ekinlar 18-asrdan boshlab tariq, bug'doy, arpa, gomi, javdar, guruch edi. makkajo'xori etishtirishni boshladi. Turli xil madaniyatlar turli sohalarda hukmronlik qildi. Masalan, abxaz-adige xalqlari tariqni afzal ko'rdilar; Issiq sousli qalin tariq pyuresi ularning eng sevimli ovqati edi. Bug'doy Kavkazning ko'plab mintaqalarida, lekin ayniqsa Shimoliy Kavkaz va Sharqiy Gruziyada ekilgan. G'arbiy Gruziyada makkajo'xori ustunlik qildi. Guruch Ozarbayjonning janubidagi nam joylarda etishtirildi.
Uzumchilik Kavkazda miloddan avvalgi II ming yillikdan ma'lum. e. Kavkaz xalqlari turli xil uzum navlarini etishtirishgan. Uzumchilik bilan bir qatorda, bog'dorchilik ham erta rivojlandi, ayniqsa Zaqafqaziyada.
Qadim zamonlardan beri er temir uchlari bo'lgan turli xil yog'ochli arpa asboblari bilan o'stirildi. Ular engil va og'ir edi. O'pka asosan shudgorlashda, dashtlari mayda bo'lgan tog'larda yumshoq tuproqlarda ishlatilgan. Ba'zan tog'liklar sun'iy ekin maydonlarini ajratib olishgan: savatlarda ular tog 'yonbag'irlari bo'ylab terastalarga yer olib kelishgan. Bir necha juft ho'kizni bog'lab qo'ygan og'ir zarbalar chuqur shudgorlash uchun, asosan tekis joylarda ishlatilgan.
Hamma joyda o'roq bilan o'ralgan. Don ostiga xarsangtosh taxtalari bilan yopilgan edi. Xirmonning bu usuli bronza davriga borib taqaladi.
Chorvachilik Kavkazda miloddan avvalgi 3-ming yillikda paydo bo'lgan. e. Miloddan avvalgi II ming yillikda e. tog 'yaylovlarining rivojlanishi bilan keng tarqala boshladi. Bu davrda Kavkazda xozirgi kunga qadar yirik qoramol chorvachilik rivojlangan. Yozda tog'larda mollar boqilar, qishda esa tekisliklarga haydab ketar edilar. Sharqiy Kavkazning ba'zi hududlarida ko'chmanchi chorvachilik rivojlangan. U erda chorva mollari yil davomida yaylovda ushlab turilib, ma'lum yo'nalishlarda bir joydan ikkinchi joyga o'tar edi.
Asalarichilik va pillachilik ham Kavkazda qadimiy tarixga ega.
Dastlabki rivojlangan Kavkaz qo'l san'atlari ishlab chiqarish va savdo. Ba'zi hunarmandchilik yuz yildan ko'proq vaqtga ega. Ularning eng keng tarqalgani gilam to'qish, zargarlik buyumlari, qurol-yarog'lar tayyorlash, kulolchilik va metall buyumlar, burka, to'qish, kashtado'zlik va boshqalar edi.
Rossiyaga qo'shilgandan so'ng, Kavkaz butun Rossiya bozoriga kiritildi, bu uning iqtisodiyotining rivojlanishida sezilarli o'zgarishlarni amalga oshirdi. Islohotdan keyingi davrda qishloq xo'jaligi va chorvachilik kapitalistik yo'l bilan rivojlana boshladi. Savdoning kengayishi qo'l san'atlari ishlab chiqarishning pasayishiga olib keldi, chunki hunarmandlarning mahsulotlari arzonroq fabrika mahsulotlari raqobatiga dosh berolmaydilar.
Kavkazda Sovet hokimiyati o'rnatilgandan keyin uning iqtisodiyoti jadal kengayishi boshlandi. Neft, neftni qayta ishlash, konchilik, mashinasozlik, qurilish materiallari, dastgohlar, kimyo, engil sanoatning turli tarmoqlari va boshqalar rivojlana boshladi, elektr stantsiyalari, yo'llar va boshqalar qurildi.
Kolxozlarning tashkil etilishi qishloq xo'jaligining tabiati va yo'nalishini sezilarli darajada o'zgartirishga imkon berdi. Kavkazning qulay tabiiy sharoiti SSSRning boshqa joylarida o'smaydigan issiqlikka asoslangan ekinlarni etishtirishga imkon beradi. Subtropik joylarda asosan choy va sitrus ekinlariga e'tibor qaratiladi. Uzumzorlar va bog'lar ostidagi maydon tobora o'sib bormoqda. Qishloq xo‘jaligi eng yangi texnologiyalarga asoslangan. Quruq erlarni sug'orishga katta e'tibor beriladi.
Chorvachilik ham oldinga siljidi. Doimiy qish va yozgi yaylovlar kolxozlarga berilgan. Chorvachilik zotini yaxshilash borasida ko'p ishlar qilinmoqda.
Moddiy madaniyat. Kavkaz, Shimoliy Kavkaz xalqlarining madaniyatini tavsiflashda ajralib turish kerak. Ushbu katta maydonlarda katta xalqlar yoki kichik xalqlar guruhlari madaniyatidagi xususiyatlar ham kuzatiladi. Shimoliy Kavkazda barcha Adige xalqlari, Osetinlar, Balkarlar va Karachilar orasida katta madaniy birdamlik kuzatilishi mumkin. Dog'iston aholisi ular bilan bog'liq, ammo shunga qaramay, Dog'istonning o'ziga xos madaniyati juda ko'p, bu esa Dog'istonni Checheniston va Ingushetiya bilan chegaradosh bo'lgan maxsus hududda ajratish imkonini beradi. Zaqafqaziyada maxsus mintaqalar Ozarbayjon, Armaniston, Sharqiy va G'arbiy Gruziya.
Inqilobdan oldingi davrda Kavkaz aholisining asosiy qismi qishloq aholisi edi. Kavkazda bir nechta yirik shaharlar bo'lgan, ular orasida Tiflis (Tiflis) va Boku katta ahamiyatga ega bo'lgan.
Kavkazda mavjud bo'lgan aholi punktlari va turar-joy turlari tabiiy sharoitlar bilan chambarchas bog'liq edi. Ushbu qaramlikni ma'lum darajada va hozirgi paytda kuzatish mumkin.
Tog'lardagi qishloqlarning aksariyati uchun keskin rivojlanish kuzatilgan: binolar bir-biriga ulashgan. Qishloq samolyotida erkinroq joylashgan, har bir uyning hovlisi va ko'pincha kichik bir qismi bo'lgan
Barcha Kavkaz xalqlari azaldan o'z urf-odatlariga amal qilib, qarindosh-urug'lar birga yig'ilib, alohida kvartal tashkil etishgan.Qarindoshlik susayishi bilan qarindoshlik guruhlarining mahalliy birligi yo'qolib keta boshladi.
Shimoliy Kavkaz, Dog'iston va Shimoliy Gruziyaning tog'li hududlarida odatiy turar joy to'rtburchaklar shaklidagi toshdan yasalgan bo'lib, tekis tomi bilan bir va ikki qavatli edi.
Shimoliy Kavkaz va Dog'istonning planar mintaqalari aholisining uylari tog 'uylaridan juda farq qilar edi. Binolarning devorlari gumbazdan yasalgan yoki to'qilgan. Gullab-yashnagan yoki to'rt gable tomli Turluchny (to'qilgan) inshootlar Adige xalqlari va Dog'istonning ba'zi hududlari aholisi uchun xarakterli edi.
Zavoliya xalqlarining turar joylari o'ziga xos xususiyatlarga ega edi. Armaniston, Janubi-Sharqiy Gruziya va G'arbiy Ozarbayjonning ba'zi hududlarida tosh konstruktsiyalari bo'lgan, ba'zida erga biroz chuqurlashgan o'ziga xos binolar topilgan; tomi yog'och pog'onali shift edi, uning tashqi tomoni tuproq bilan qoplangan edi. Ushbu turar joy Zaqafqaziyadagi eng qadimgi uylardan biri bo'lib, kelib chiqishi G'arbiy Osiyoning qadimgi turar-joy aholisining yer osti uylari bilan chambarchas bog'liqdir.
Sharqiy Gruziyaning boshqa joylarida uy bir yoki ikki qavatli tekis yoki gable tomi bilan toshdan qurilgan. G'arbiy Gruziya va Abxaziyaning nam subtropik joylarida uylar yog'ochdan, qutblarda, gable yoki to'rt qirrali tomlardan qurilgan. Uyni namlikdan himoya qilish uchun bunday uyning poli erdan baland ko'tarilgan.
Sharqiy Ozarbayjonda, odatda, loy bilan qoplangan uylar, tekis tomi bo'lgan bir qavatli uylar, bo'sh devorlari bilan ko'chaga qaragan.
Sovet hokimiyati yillarida Kavkaz xalqlarining uy-joylari sezilarli o'zgarishlarga uchradi va hozirgi paytda keng qo'llaniladigan turlar ishlab chiqilgunga qadar bir necha bor yangi shakllarga o'tdi. Endi inqilobdan oldin mavjud bo'lgan turar-joy binolari yo'q. Kavkazning barcha tog'li hududlarida tosh asosiy qurilish materiali bo'lib qolmoqda. Ushbu joylarda tekis, gable yoki to'rt gable tomli ikki qavatli uylar ustunlik qiladi. Tekislikda adobe g'ishtlari qurilish materiallari sifatida ishlatiladi. Kavkazning barcha xalqlarining turar joylari rivojlanishida keng tarqalgan narsa bu uning hajmini oshirish va yanada bezatishdir.
Kolxoz qishloqlarining qiyofasi o'tmishga nisbatan o'zgargan. Tog'larda noqulay joylardan ko'plab qishloqlar qulayroq joyga ko'chib o'tdi. Ozarbayjonliklar va boshqa xalqlar ko'chaga derazalari bo'lgan uylar qurishni boshladilar, baland karlik to'siqlar yo'qolib, hovlini ko'chadan o'rab olishdi. Qishloqlarni obodonlashtirish, suv ta'minoti. Ko'plab qishloqlarda suv ta'minoti tizimi mavjud, mevali va manzarali o'simliklar ekish ko'paymoqda. Aksariyat yirik qishloqlar shahar joylaridan shahar aholi punktlaridan farq qilmaydi.
Inqilobdan oldingi davrda Kavkaz xalqlarining kiyimlarida katta xilma-xillik kuzatilgan. Unda etnik xususiyatlar, xalqlar o'rtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalar aks etgan.
Barcha Adige xalqlari, Osetinlar, Karachaylar, Balkarlar va Abxaziyaliklarning kiyim-kechaklari o'xshash edi. Ushbu xalqlarning erkaklar kostyumlari butun Kavkaz bo'ylab tarqaldi. Bu kostyumning asosiy elementlari: kamzul (kaftan), yumshoq etiklarga bog'langan tor shimlar, shlyapa va plash, shuningdek kumush taqinchoqlar solingan tor kamar, kamar, xanjar va stul kiyilgan. Yuqori sinflar kartrijlarni saqlash uchun gazi-jeri bilan cherkas kiygan edilar.
Ayollar kiyimlari ko'ylak, uzun shimlar, belida belanchak ko'ylak, baland shlyapa va choyshabdan iborat edi. Beldagi ko'ylak kamar bilan mahkam tortildi. Adige va abxaziyaliklar orasida ingichka bel va yassi ko'krak qizning go'zalligining belgisi hisoblanar edi, shuning uchun qizlar nikohdan oldin qattiq belbog 'kiyib, bel va ko'kragini mahkamlashardi. Kostyum o'z egasining ijtimoiy mavqeini aniq ko'rsatdi. Feodal zodagonlarining liboslari, ayniqsa ayollar liboslari boyligi va hashamatliligi bilan ajralib turardi.
Dog'iston xalqlarining erkaklar kostyumlari ko'p jihatdan cherkasiyaliklarning kiyimlariga o'xshardi. Ayollar kiyimlari Dog'istonning turli xalqlari orasida bir oz farq qildi, ammo asosiy ma'noda u bir xil edi. U kamar bilan bog'langan keng tunikali ko'ylak, ko'ylagi ostidan ko'rinadigan uzun shim va sochlari yechilgan sumka shaklida bosh kiyimi edi. Dog'istonliklar, asosan Kubachin ishlab chiqaradigan turli xil og'ir kumush taqinchoqlarni (bel, ko'krak, vaqtincha) kiyib yurishgan.
Poyafzal va erkaklar va ayollar qalin jun paypoq va oyoqqa bog'lab qo'yilgan teridan tikilgan ustunlar edilar. Erkaklar uchun yumshoq botinkalar bayramona edi. Bunday poyabzal Kavkazning barcha tog'li hududlari aholisiga xos edi.
Zaqafqaziya xalqlarining kiyimlari Shimoliy Kavkaz va Dog'iston aholisining kiyimlaridan sezilarli darajada farq qilar edi. Unda O'rta Osiyo xalqlarining kiyimlari bilan ko'p o'xshashliklar kuzatilgan, ayniqsa bu armanlar va ozarbayjonlarning kiyimlariga taalluqli edi.
Etiklarga yoki paypoqlarga bog'langan ko'ylaklar, keng yoki tor shimlar va kamar bilan bog'langan qisqa kattalashtirilgan tashqi kiyimlar umuman Kavkaz butun erkaklar uchun xos bo'lgan. Inqilobdan oldin Adige erkak kostyumi, ayniqsa cherkas, gruzinlar va ozarbayjonlar orasida tarqaldi. O'z turidagi gruzinlarning kiyimlari Shimoliy Kavkaz ayollarining kiyimlariga o'xshardi. Bu uzun ko'ylak edi, ustiga kamar bilan bog'lab qo'yilgan uzun o'lchamdagi mos ko'ylak qo'yilgan edi. Ayolning boshida ular matoga o'ralgan halqa, unga yupqa uzun choyshab - lechaki yopishtirilgan edi.
Armanistonlik ayollar yorqin ko'ylak kiygan (G'arbiy Armanistonda sariq, sharqda qizil) va yorqin shimlardan kam emas. Qopqoqlarning ustki qismi beliga ko'ylakda ko'ylakka nisbatan qisma qisma edi. Arman ayollarning boshida bir nechta sharflar bilan bog'lab qo'yilgan mayda shlyapalar bor edi. Yuzning pastki qismini sharf bilan yopish odatiy hol edi.
Ko'ylak va shimlardan tashqari, ozarbayjonlar qisqa kozok va keng yubkalar kiyishgan. Musulmon dinining ta'siri ostida, ozarbayjonlar, ayniqsa shaharlarda, tashqariga chiqqanda yuzlarini berkitdilar.
Kavkazdagi barcha xalqlarning ayollari mahalliy hunarmandlar asosan kumushdan yasalgan turli xil zargarlik buyumlarini kiyib yurishgan. Ayniqsa boy bezatilgan kamarlar.
Inqilobdan keyin Kavkaz xalqlarining an'anaviy erkak kiyimlari - erkak va ayol kiyimlari tezda yo'q bo'lib keta boshladi. Hozirgi kunda Adighe erkaklar kostyumi deyarli barcha Kavkazda keng tarqalgan badiiy ansambllar ishtirokchilarining kiyimi sifatida saqlanib kelinmoqda. Ayollar kiyimining an'anaviy elementlari hali ham Kavkazning ko'p joylaridagi keksa ayollarda ko'rish mumkin.
Ijtimoiy va oilaviy hayot. Barcha Kavkaz xalqlari, ayniqsa Shimoliy Kavkaz tog'li tog'lari va Dog'istonliklar, ko'proq yoki kamroq darajada jamoat hayotida patriarxal turmush tarzining izlarini saqlab qolishgan va oilaviy munosabatlar qat'iy saqlanib qolgan, bu ayniqsa otaxon munosabatlari bilan ajralib turadi. Kavkazning hamma joyida qo'shni jamoalar bor edi, ular ayniqsa g'arbiy cherkeslar, osetinlar, shuningdek, Dog'iston va Gruziyada edi.
XIX asrda Kavkazning ko'p joylarida. Katta patriarxal oilalar mavjud bo'lishda davom etdilar. Bu davrda oilaning asosiy turi kichik oilalar bo'lib, ularning turmush tarzi bir xil patriarxal tabiati bilan ajralib turardi. Nikohning ustun shakli monogamiya edi. Ko'pxotinlilik kamdan-kam holatlar edi, asosan musulmon aholining imtiyozli qatlamlari, ayniqsa Ozarbayjonda. Kalim Kavkazning ko'plab xalqlari orasida keng tarqalgan. Oilaviy hayotning patriarxal tabiati ayollarning, ayniqsa musulmonlarning ahvoliga jiddiy ta'sir ko'rsatdi.
Sovet hokimiyati davrida Kavkaz xalqlari orasida ayollarning oilaviy hayoti va mavqei tubdan o'zgardi. Sovet qonunlari ayolni erkak bilan tenglashtirdi. U ishda, ijtimoiy va madaniy hayotda faol ishtirok etish imkoniyatiga ega bo'ldi.
Diniy e'tiqodlar. Din bo'yicha Kavkazning barcha aholisi ikki guruhga bo'lingan: nasroniylar va musulmonlar. Xristianlik yangi davrning birinchi asrlarida Kavkazga kirib bora boshladi. Dastlab, armanlar orasida tashkil etilgan bo'lib, ular 301 yilda o'z cherkoviga ega bo'lib, uning asoschisi, arxitepiskop Gregori Illuminator nomi bilan "arman-grigorian" deb nomlangan. Dastlab, arman cherkovi Sharqiy pravoslav Vizantiya yo'nalishiga rioya qildi, ammo 6-asrning boshlaridan beri. mustaqil bo'lib, Monofizit ta'limotiga qo'shilib, Masihning bitta "ilohiy tabiati" ni tan oldi. Armanistondan xristianlik Janubiy Dog'iston, Shimoliy Ozarbayjon va Albaniyaga (6-asr) kirib kela boshladi. Bu davrda Ozarbayjonning janubida zardushtiylik keng tarqalgan edi, bu erda olovga sig'inuvchilar katta o'rin egalladilar.
Gruziyada 4-asrga kelib xristianlik hukmron dinga aylandi. (337). Gruziya va Vizantiyadan xristianlik abxaz va adige qabilalariga (6-7-asrlar), chechenlarga (8-asr), ingushlarga, osetiyaliklarga va boshqa xalqlarga kirib borgan.
Kavkazda Islomning paydo bo'lishi arablarning tajovuzkor yurishlari bilan bog'liq (7-8-asrlar). Ammo arablar ostida Islom chuqur ildiz otmadi. Bu haqiqatan ham mo'g'ul-tatar istilosidan keyin o'rnatildi. Bu birinchi navbatda Ozarbayjon va Dog'iston xalqlariga tegishli. Islom Abxaziyada XV asrdan boshlab tarqala boshladi. turklar istilosidan keyin.
Shimoliy Kavkaz xalqlari (cherkeslar, cherkeslar, kabardinlar, karachaylar va bolqarlar) orasida 15-17 asrlarda Islom turk sultonlari va Qrim xonlari tomonidan targ'ib qilingan.
U 17-18 asrlarda osetiyaliklarga kirib borgan. Kabarda dan va asosan faqat yuqori sinflar tomonidan qabul qilingan. XVI asrda Islom Dog'istondan Chechenistonga tarqala boshladi. Ingushlar bu ishonchni 19-asrda chechenlardan qabul qilishgan. Dog'iston va Chechen-Ingushetiyada Islomning ta'siri ayniqsa Shomil boshchiligida tog'liklar harakatida kuchaydi.
Ammo na xristianlik, na Islom qadimgi mahalliy e'tiqodlarning o'rnini bosa olmadi. Ularning aksariyati xristian va musulmon marosimlarining bir qismiga aylandi.
Sovet hokimiyati yillarida Kavkaz xalqlari orasida dinga qarshi katta targ'ibot va ommaviy ishlar olib borildi. Aholining aksariyati dindan uzoqlashdi, va faqat ozchilik, asosan keksa odamlar imonli bo'lib qolishdi.
Folklor. Kavkaz xalqlarining og'zaki va she'riy asarlari boy va rang-barangdir. U ko'p asrlik an'analarga ega bo'lib, Kavkaz xalqlarining murakkab tarixiy taqdirini, ularning mustaqillik uchun kurashini, ommaning zolimlarga qarshi sinfiy kurashini va milliy hayotning ko'plab jihatlarini aks ettiradi. Kavkaz xalqlarining og'zaki ijodi turli xil syujet va janrlar bilan ajralib turadi. Ko'plab taniqli shoir va yozuvchilar, ham mahalliy (Nizomiy Ganje-vi, Muhammad Fizuli va boshqalar) va ruslar (Pushkin, Lermontov, Leo Tolstoy va boshqalar) o'z asarlari uchun Kavkaz hayot tarzi va folkloridan hikoyalar olishgan.
Epik afsonalar Kavkaz xalqlarining she'riy asarida muhim o'rin tutadi. Gruziyaliklar qadimgi xudolar bilan jang qilgan va buning uchun toshga bog'langan Amirani qahramoni haqidagi dostonni, Tsarevich Abesalom va cho'pon Eterining fojiali muhabbati haqida hikoya qiluvchi "Esteriani" romantik dostonini bilishadi. Armanlar orasida o'rta asrlarga oid "Sasun qahramonlari" yoki "Sasuning Dovud" dostoni keng tarqalgan, bu arman xalqining qullar bilan qahramonona kurashini aks ettiradi.
Shimoliy Kavkazda osetinlar, kabardinlar, cherkeslar, adige, karachaylar, bolqarlar va abxazlar orasida "Nart" dostoni, Narts qahramonlari haqida afsonalar mavjud.
Kavkaz xalqlari o'zlarining ertaklari, rivoyatlari, afsonalari, maqollari, maqollari, jumboqlari bilan ajralib turadi, ularda milliy hayotning barcha jabhalari aks ettirilgan. Musiqiy folklor ayniqsa Kavkazda boy. Gruziyaliklar orasida qo'shiq yaratishda katta mukammallikka erishildi; ular orasida polifoniya keng tarqalgan.
Xalq intilishlari namoyandalari, musiqa san'atining boy xazinasini qo'riqchilari va xalq qo'shiqlarini ijrochilari xalq qo'shiqchilari - gusanlar (armanlar orasida), mestvir (gruzinlar orasida), ashug'lar (ozarbayjonlar orasida, Dog'istonda). Ularning repertuarlari juda xilma-xil edi. Ular o'zlarining qo'shiqlarini musiqa asboblari hamrohligida ijro etishdi. Arman, gruzin va ozarbayjon tillarida kuylagan xalq xonandasi Sayang-Nova (18-asr) ayniqsa mashhur edi.
Og'zaki poetik va musiqiy xalq san'ati bugungi kunda rivojlanib bormoqda. U yangi tarkib bilan boyidi. Qo'shiqlar, ertaklar va boshqa xalq ijodiyoti turlari Sovet mamlakatining hayotini keng aks ettiradi. Ko'plab qo'shiqlar Sovet xalqining qahramonlik faoliyati, xalqlar do'stligi, Ulug' Vatan urushi paytida ekspluatatsiyaga bag'ishlangan. Havaskor ansambllar barcha Kavkaz xalqlari orasida keng tarqalgan.