“kompyuter injiniring” fakulteti iv-bosqich 11-19 guruh talabasining

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA 
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI 
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI 
 
 
 
 
 
“KOMPYUTER INJINIRING” FAKULTETI 
IV-BOSQICH 11-19 GURUH TALABASINING 
“Pedagogika. Psixologiya” fanidan 
MUSTAQIL ISHI
 
 
 
Bajardi: 
 
 
 
 
 
 
 
N. Muhammadov 
Qabul qildi: 
 
 
 
 
 
 
Djasanova E. M. 
 
 
 
QARSHI – 2022 
 
 
 
 

---

 
Mavzu: Xarakter va uning shakllanishi. 
Reja: 
 
1. Xrakterning nasliy xususiyatlarga bog’liqligi 
2.Xarakterning fiziologik asoslari. 
3.Xarakter strukturasi. 
4.Xarakterning shakllanishi. 
Organizmning nasliy xususiyatlari xarakter xususiyatlarining paydo bo`lishidagi shartlardan 
biridir. Xarakter xususiyatlari irsiyatning biologik qonuniyatlari bilan emas, balki ijtimoiy 
qonuniyatlar bilan belgilanadi. (egizaklar). egizaklar temperament xususiyatlari jihatidan 
o`xshasalar ham xarakter xislatlari bir - biridan farq qiladi. Xarakterning xususiyati shaxs 
munosabatlari bilan bog`liqdir. Lekin shaxs munosabatlari o`z navbatida ijtimoiy munosabatlar 
bilan belgilanadi. Kishining xarakteri tug`ma, doimiy va o`zgarmaydigan narsa emas. Hech bir 
bola mehnatsevar yoki dangasa, rostgo`y yoki yolg`onchi, qo`rqoq yoki jasur bo`lib tug`ilmaydi. 
Har bir odamning xarakteri temperamenti asosida, ijtimoiy muhit ta`siri bilan tarbiya, amaliy 
faoliyat jarayonida va kishining o`z - o`zini tarbiyalashi bilan taraqqiy qilib, o`zgarib boradi. 
Xarakterning taraqqiyoti kishining irodasi, aql - idroki va hissiyotlarining taraqqiy qilib borishi 
bilan mustahkam bog`liqdir. Kishining butun hayoti davomida uning xarakterining tarkib 
topishiga ijtimoiy muhit, avvalo shu kishi bilan birga yashab turgan va ishlab kelgan jamoa katta 
ta`sir ko`rsatadi. Kichik bolalarda xarakterning tarkib topishida taqlidning roli katta. Bolalar ota 
- onasiga, yaqin kishilarga va kattalarga o`xshashlikka harakat qiladi. Ular kattalarning yurish - 
turishlari, dasturxon atrofida o`zini to`tishi va boshqalarga taqlid qiladilar, kichiklarga va 
jonivorlarga munosabatlarini kuzatadilar. Ota - onalar va o`qituvchilar, umuman katta 
yoshdagilar hammasi o`zlariga ham e`tibor bilan qarashlari, o`zlarida ijobiy xarakter xislatlarini 
har doim tarbiyalab borishlari lozim. Bolalarda ijobiy, irodaviy va axloqiy sifatlarini tarbiyalab 
etkazmoq uchun ota - onalar va tarbiyachilarning o`zlari bunday sifatlarga ega bo`lishlari lozim. 
Xarakterning o`sishida tarbiya va o`z - o`zini tarbiyalashning roli katta. O`sib kelayotgan yosh 
avlodning xarakteri, avvalo oilada va maktabda tarbiyalanadi. Bolalarning xarakterini 
tarbiyalashda katta mas`uliyatli vazifa ota - onalar, o`qituvchilar va bolalar bog`chasi 
tarbiyachilari zimmasiga to`shadi. Xarakterni tarbiyalashda pedagog bolaning temperamentni 
ijobiy va salbiy tomonlarini yaxshi bilishi lozim. Xarakterni tarbiyalash, jumladan, 
temperamentning ijobiy tomonlarini o`stirishdan, uning salbiy tomonlarini yo`qotishdan va bu 
salbiy tomonlarni xarakterning ijobiy xislatlari bilan almashtirishdan iborat. Xarakterning salbiy 
tomonlarini yo`qotmoq, ijobiy tomonlarini tarbiyalab etkazmoq uchun tarbiyalanuvchining o`z 
temperamentini o`zi idora qilishiga o`rgatmoq lozim. O`z temperamentini idora qila bilish 
xarakterning ijobiy xislatidir. Bola xarakterining tarkib topishida jamoaning tarbiyalovchi roli 
nihoyatda katta. Inson yakka bir - biridan ajralgan tarika hayot kechirmaydi, muayyan jamoada, 
ya`ni muayyan oilada, maktabda, tsexda va hokazolarda hayot kechiradi. Jamoa shaxs bilan 
jamiyat o`rtasidagi bog`lovchi bo`g`indir. Har bir o`qituvchi va tarbiyachi bola xarakterining 
ayrim xislatlarini tarbiyalashda faqat jamoa orqali ta`sir qilib, ijobiy natijalarga erishmoqi 

---

mumkin.Xarakterning tashabbuskorlik, qat`iyatlilik, dadillik, sabotlilik singari ijobiy xislatlari 
bolalar bog`chasida o`yin faoliyatida tarkib topa boshlaydi. To`g`ri uyushtirilgan maktab jamoasi 
sharoitida o`quvchilarda uyushqoqlik, intizom, saranjom - sarishtalik, o`z - o`zini tuta bilish, 
o`zini idora qilish, o`ziga nisbatan talabchan bo`lish kabi xarakter xislatlari tarbiyalanib etishadi. 
Kishi jamoada bir - biri bilan aloqa qilish jarayonida boshqalarning va o`zining xarakter 
xususiyatlarini bilib oladi. Xarakterini bir xili ijobiy, boshqa bir xili salbiy ekanligini ajratib oladi. 
Bunday sharoit kishini o`z xarakterini o`zi tarbiyalash, jumladan, o`z xarakterini qaytadan 
tarbiyalashni yo`lga soladi. Har bir kishi ma`lum yoshdan boshlab o`z xarakteri va uning sifatlari 
uchun o`zi javobgardir. O`z xarakterini tarbiyalashda kishi avvalo yaxshi fazilatlarini ko`zda 
tutmog`i lozim. O`z kamchiliklariga iqror bo`lish kamchiliklarini yo`qotishga boshlaydi. 
1. Xarakter – (yunoncha chaktir belgi, nishon, xislat) – xarakter; ijtimoiy muhit ta’sirida tarkib 
topib, shaxsning atrofidagi voqealikka va o’z - o’ziga bo’lgan munosabatda ifodalanadigan, 
uning muayyan sharoitlardagi xatti - harakatlarni belgilab beradigan barqaror individual psixik 
xususiyatlar yig’indisidir. 
2. Xarakterologiya – xarakter haqidagi, xarakterning mohiyati, strukturasi, tarkib topishi va 
rivojlanishi haqidagi ta’limot. 
3. O’jarlik – birovning iltimos, maslahat, talab va ko’rsatmalariga nisbatan asossiz ravishda 
qarshilik ko’rsatishdan iborat salbiy xarakter xislatlari. 
4. Negativizm (lotincha neqo – inkor qilaman) – atrofdagi kishilarning har qanday ta’siriga 
nisbatan (iltimos, talab va hakozo) o’ylamay – netmay, dalilsiz ravishda qarshilik ko’rsatishdan 
iborat salbiy xarakter hislati. Negativizm salbiy va aktiv bo’ladi. Shaxsning o’zgalar ta’siriga 
berilmay, o’z fikrida qolishni passiv negativ, o’zgalarning aytganlarining aksini aktiv negativdir. 
Negativizm ba’zi psixik kasalliklarning belgisi bo’lishi ham mumkin. Bunda psixik bemor o’zini 
tekshirtirmaydi savollarga ob’yektiv javob bermaydi. 
5. Xarakter aksentuatsiyasi (yunoncha chfrakter – xususiyat, belgi, lotincha accetus – urg’u) – 
xarakterning alohida xususiyatlarini haddan tashqari ifodalanishi (psixopatiyaga yaqin 
nomoyonlashuvi). Xarakter aksentuatsiyasini individual yondoshish, oilaviy psixoterapiya turini 
topishga yordam beradi. 
6. Xarakter strukturasi – odam xarakterining strukturasi turli xususiyatlarning tasodifiy 
yig’indisidan iborat emas. xarakterning ayrim xususiyatlari bir – biriga bog’liq, bir – biriga tobe 
yaxlit organizmni hosil qiladi. mana shunday yaxlit organizmi xarakter sistemasi deb ataladi. 
Giperkinez (yunoncha huper - haddan tashqari, boshqa tomonga, kinesis - harakat;) nerv 
sistemasining kasallanish tufayli ro’y beradigan haddan tashqari ixtiyorsiz gavda harakatlari. 
Giperkinezning asosiy sababi bosh miya osti harakat markazlarining zararlanishi, shuningdek, 
miya osti bilan bosh miya qobig’i o’rtasidagi normal bog’lanish va munosabatlarning buzilishi. 
Labillik (yunoncha labilis – beqaror, o’zgaruvchan) – nerv hujayralarining tezlik bilan 
qo’zg’alish holatidan tormozlanish va tormozlanishdan qo’zg’alish holatiga o’tish xususiyati. 
Asteniya (yunoncha astenia - holsizlik) – kishining jismoniy va psixik kuchsizligi ojizligidan 
iborat nuqson. 
Senzitivlik (lotincha sensus - hissiyot) – turli ta’sirlarga nisbatan sezgilarning tez va kuchli 
qo’zg’alishi. 

---

Psixoasteniya (yunoncha psycte – jon, asteneia – ojizlik, kuchsizlik) - haddan tashqari 
qat’iyatsizlik, o’ziga ishonmaslik, badgumonlik, ruhan ezilganlik va muttasil fikirlarga 
beriluvchanlik va hakozalar bilan sifatlanadigan psixopatologik holat. 
Shizofreniya (yunoncha schizo bo’lmoq, maydalamoq, phren aql) – aql hissiyot va irodaning 
pasayishidan iborat, aniq sabablari hali aniqlanmagan psixik kasallik. 
Epilepsiya (yunoncha epilpsia - hujum qilaman) – davriy ravishda takrorlanadigan tutqanoqlanib 
hushsizlanish yoki qisqa muddatli psixik buzilish; ongning qorong’ilashishi bilan 
xarakterlanadigan nerv – psixik kasallik. 
Isteriya (yunoncha hustera bachadon, XIX asr meditsinasida I.ya bachadon kasali deyilib, u faqat 
ayollarga xos deb hisoblanardi) – markaziy nerv sistemasining psixika harakatlar doirasi, 
sezgirlik kabilarning buzilishi bilan belgilanadigan funksional o’zgarish: ruhiy kasallikning bir 
turi. 
Qonformlik – (lotincha conformis - o’xshash, mos) – individning guruh fikrlariga tashqi 
tomondangina qo’shilib, ichki tomondan esa qo’shilmay o’z fikrida qolishi, guruhga ongli 
ravishda moslashishi. 
Moyillik – shaxsning muayyan faoliyat turi bilan shug’ullanishga doimiy intilishidan iborat 
individual xususiyat. Masalan: Muzikaga moyillik ilmiy tekshirish ishlariga moyillik va x.k. 
Moyillik shaxsning qiziqishlari va qobiliyati bilan uzviy ravishda bog’liq bo’lib, bu qiziqish va 
qobiliyatning tarkib topishi uchun 
ma’lum darajada asos bo’lishi ham mumkin. 
Bizga ma’lumki, har qanday odam boshqa odamdan o’zining individual -psixologik xususiyatlari 
bilan ajralib turadi. Bundan ma’lum bir odamga xos bo’lgan xislatlar nazarda tutiladi. 
Psixologiyada xarakter deganda mazkur shaxs uchun tipik hisoblangan faoliyat usullarida 
nomoyon bo’ladigan, tipik sharoitlarida ko’rinadigan va bu sharoitlarga shaxsning munosabati 
bilan belgilanadigan individual psixik xususiyat yig’indisi tushuniladi. Xarakter termini fanga 
qadimgi yunon olim va faylasufi Teofrast tomonidan kiritilgan. Xarakter so’zi yunoncha 
«tamg’a», «xususiyat» ma’nosini anglatadi. Teofrast o’zining xarakterga bag’ishlangan 
«traktat»ida 30 xil xarakterni ko’rsatadi. 
Shaxsning individual - psixik xususiyatlari turli-tumandir. Masalan: kamtarlik, mag’rurlik, 
xudbinlik, samimiylik, rostgo’ylik, bahillik, g’amho’rlik, tortinchoqlik, quvnoqlik va x.k. 
Shunday ekan xarakterni tashkil qiluvchi xususiyatlar xarakter xislatlari deyiladi. Xarakter 
xislatlari 2 ta katta gruppaga bo’linadi: 
Xarakterning ma’naviy sifatlari-mehnatsevarlik, halollik, rostgo’ylik, mehribonlik, 
tashabbuskorlik, kamtarlik kabilar; 
Xarakterning irodaviy xislatlari-maqsadga intiluvchanlik, qat’iylik, jasurlik, mardlik, 
matonatlilik, o’z-o’zini tuta bilish kabilar. 

---

Xarakter tug’ma o’zgarmaydigan xususiyat emas. U kishining hayot sharoitlarga bog’liq holda 
tarkib topib, o’zgaruvchan va tarbiyalanuvchandir: maxsus sharoitda, maxsus ta’lim-tarbiya 
ta’sirida salbiy xarakter xislatlarini bartaraf qilish, ijobiy xarakter xislatlarini tarbiyalash 
mumkin. Shaxs munosabatlari xarakter xislatlarining individual o’ziga xos xususiyatni 2 xil 
tarzda aniqlaydi. Bir tomondan xarakterning mazkur xususiyati namoyon bo’ladigan har bir tipik 
vaziyat imotsional kechilmalarining individual o’ziga xos xususiyati shaxs munosabatlariga 
bog’liq. Shu bilan bir qatorda, odam xarakterlarining usullari iroda xissiyot diqqat tafakkur 
xususiyatlariga ham bog’liqdir. Masalan: mehnatda namoyon bo’ladigan tirishqoqlik va puxtalik 
faqat mehnatga ijobiy munosabatda bo’lishi emas, balki diqqatning to’plashishiga harakatlarning 
aniqligi, irodaviy zo’r berishga va shu kabilarga bog’liqdir. Shu sababli harakat usullariga turli 
psixik jarayonlarning ustunlik qiluvchi tasiriga bog’liq holda xarakterning intektual, emotsional 
va irodaviy xislatlarni ajratish mumkin. 
O’quvchilar xarakter xislatlarini bilish, ularga individual munosabatda bo’lishning asosidir. 
Odam xarakterik jamiyat uchun ham katta ahamiyatga ega. Qollektivning mehnat faoliyati va 
hayoti, undagi odamlarning xarakter sifatlari bilan belgilanadi. Ba’zi bir og’ir xarakterli 
o’quvchilar tufayli sinfdagi intizom, o’quvchilar o’rtasidagi munosabat sinfning psixologik 
muhiti buzilishi mumkin. Shu sababli har bir pedagog xarakter strukturasini, xarakter 
shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarni, o’quvchilarda xarakterni tarbiyalash yo’llarini yaxshi 
bilishi lozim. 
Xarakterning fiziologik asosi 
Bir qancha olimlarning tadqiqotlarda odamlarning harakat usullari nerv sistemasi umumiy 
tipining xususiyatlari bilan aynan bir tipik vaziyatda va sharoitda bir xil ijobiy munosabatda 
bo’lish bilan solishtirib ko’rilgan. Bunda shu narsa aniqlangan-ki, nerv sistemasi umumiy 
tipining zid xususiyatlarga psixologik jihatidan zid bo’lgan harakat usullari mos keladi. Masalan: 
sust nerv sistemasiga ega bo’lgan o’quvchilar yaxshi tanigan o’rtoqlarining tor doirasi bilan 
alohida qilishga loiq bo’ladilar. Ular o’z tashabbuslari bilan o’zlari haqida kamdan-kam biror 
narsa aytadilar. Ular juda qiyinchilik bilan yangi tanish orttiradilar, ammo ular eski o’rtoqlari 
bilan uzoq vaqtga ajratayotgan bo’lsalar, ular bilan munosabatlarini uzushlari qiyin bo’ladi. 
Aksincha, harakatchan nerv jarayonlariga ega bo’lgan o’quvchilar odamlar bilan bo’ladigan 
munosabatlarida qarama - qarshi xususiyatlarning umumiy tipi ayni bir vaqtning o’zida 
temperamentning fiziologik asosi ham hisoblanadi. Bu esa ular o’rtasida mustahkam aloqa 
borishini bildiradi. Bundan temperament tipi xarakterning individual o’ziga xos xususiyatlarining 
paydo bo’lishidagi muhim psixologik sharoitdan biridir. 
Tashqi taassurotlar natijasida hosil bo’ladigan vaqtni aloqalar sistemasi xarakter fiziologik 
asosini ikkinchi tomonini tashkil qiladi. Dinamik stereotip (yunoncha dinamikas – kuchga oid, 
o’zgaruvchanlik, harakatchanlik, stereos - qat’iy, tunos - iz). Bir xildagi tashqi taassurotlarning 
ko’p martalab takrorlanishi natijasida bosh miya yarim sharlari qobig’ida hosil bo’ladigan, 
ma’lum darajada qat’iy shartli reflektor yoki muvaqqat nerv bog’lanishlari sistemasi. D.S.ning 
hosil bo’lishi kishida muayyan malaka va odatlarning tartib topishini, kishining muayyan hayot 
sharoitlarga moslashuvini taminlaydi. (B.M. Teplov, V.S. Merlin, Ye.A. Klimov 
laboratoriyadagi tadqiqotlar bo’yicha). Demak, xarakter xususiyatlari paydo bo’lishining boshqa 
fiziologik sharoiti nerv sistemasi umumiy tipining xususiyatlaridir. Vaholanki, nerv sistemaning 
umumiy tipi ayni bir vaqtning o’zida temperamentning fiziologik asosi ham hisoblanar ekan, 

---

bunday holda temperament o’rtasida mustahkam aloqa kelib chiqadi. Temperament tipi 
xarakterning individual o’ziga xos xususiyatlarining paydo bo’lishidagi muxim psixologik 
sharoitlaridan biridir. 
Odam xarakterining strukturasi bir – biri bilan ma’lum munosabatlarda bo’lgan turli xususiyatlar 
va psixik protsesslarning o’zaro bog’liqligidan hamda yaxlit holda nomoyon bo’lishidan iborat. 
Biz xarakterning bir yoki necha xususiyatlari asosida bizga noma’lum bo’lgan boshqa xislatlarni 
ham aytib berishimiz mumkin. M: odamning takabbur va shuhratparastlikni bilsak, uning 
odamlarga nisbatan qora ko’ngilli ekanligi haqida taxmin qila olamiz. Agar odam kamtarin 
bo’lsa, uni ko’ngilchan deb tahmin qila olamiz. 
Psixik xususiyatlarning o’zaro bog’langan sistemasini simptomoqomplekslar yoki omillar deb 
ataladilar. Bu simtomoqomplekslarni analiz qilish orqali xarakter srukturasining nima bilan 
belgilanishini aniqlay olamiz. Masalan: Shaxslararo munosabatlarda nomoyon bo’ladigan 
xarakter xususiyatlarining bir – biriga qarama - qarshi sistemasi ajratishi mumkin. (Shartli 
ravishda buni «shaxs – atrofidagi odamlar» sistemasi deb ataymiz). 
Agar nihoyatda zid qarama - qarshi nazarda tutilsa, unda ayrim odamlarda bu sistema o’ziga 
ishonish, o’zidan mag’rurlanish, o’zbilarmonlik, maxtanchoqlik, urishqoqlik, o’ch olishlik, 
kekkayishi, pismiqlik, jamoatchilik tomonidan ma’qullangan narsalarni sezmaslik, ko’pchilik 
tomonidan qabul qilgan xatti –harakat qoidalarni pisand qilmasliklarning qo’shilishida nomayon 
bo’ladi. boshqa bir odamlarda bu sistemaga qarama - qarshi xususiyatlari bilan qo’shilgan holda 
namoyon bo’ladi. bunday odamlar o’zlariga ishonmaydilar, kamtarinligi, ko’ngilchanligi, 
iltifotligi, sabrligi, xar narsa yuzasidan o’zining ayiblashga mayilligi, yumshoqligi, dilkashligi, 
to’g’riligi bilan ajralib turadilar. ko’pchilik tomonidan qabul qilingan xatti – harakat qoidalarini 
bajonu dildan bajaradilar. kekkayishi, pismiqlik, jamoatchilik ma’qullagan narsalarni va 
ko’pchilik tomonidan qabul qilingan xatti - harakat qoidalarini sezmaslik kabi xususiyatlarning 
hammasi odamlarni nazar pisand qilmaslikni ifodalash orqali birlashganligini qo’shish qiyin 
emas. xuddi shuningdek, bularga qarama - qarshi xususiyatlar gruppasi – dilkashlik, samimiylik, 
ko’pchilik tomonidan qabul qilingan xatti - harakat qoidalariga bo’ysunish, odamlarga nisbatan 
qarama - qarshi munosabatni ifodalaydi. bu yerda o’z - o’zidan ravshanki, voqelikning ma’lum 
tomonlarga shaxsning aynan bir xil munosabatda bo’lishlari bilan bog’liq bo’lgan xarakterning 
bunday xususiyatlari bir – biriga o’zaro bog’liqdir. 
Xarakter strukturasini xar tomonlama o’rganish, xulq atvorni hayotning turli vaziyatlarga tahlil 
qilish, yashash sharoiti va tarbiyani qanday yo’lga qo’yilganligini o’rganish asosida to’liq 
o’rganish mumkin. 
Xarakter strukturasida birinchi navbatda uning ikki tomoni: mazmuni va shakli farqlanadi. 
Xarakter mazmuni shaxsning hayotidagi yo’nalishini, ya’ni moddiy va ma’naviy extiyojlarini, 
qiziqishlarini, ideallarini tashkil qiladi. Shaxsning yo’nalishi uning maqsadini, hayotdagi aktivlik 
darajasini belgilaydi. Xarakterning mazmuni bir individual o’ziga xos munosabatlar shaklida 
namoyon bo’ladi. Shaxsning xarakter mazmunida uning yashash tarzi, tarbiyaviy ta’sirlari va 
tashqi muhitning talabiga ko’ra, gox ehtiyojlari, gox boshqa ehtiyojlar ustunlik qiladi. Masalan: 
ba’zi odamlarda moddiy extiyojlar, boshqalardan estetik ehtiyojlar, ilmiy qiziqishlar ustunlik 
qiladi. 
Odam xarakterning strukturasi turli xususiyatlar va psixik protseslarning sintezidan iborat. Bular: 

---

Ishonch. 
Ehtiyoj va qiziqishlar 
Intellekt tushunish, tushuncha, mulohaza. 
Iroda 
Hissiyot 
Temperament 
Xarakter strukturasida ishonchlar sistemasi yetakchi komponentlardan biridir. Biror bir narsaga 
ishonishining komilligi shaxsning prinsipialligini, kelayotgan ishga butun ko’chini safarbar 
qilishini ta’minlaydi. Ishonch maqsadga intiluvchanlik, prinsipiallik, optimizm, boshqalarga va 
o’z - o’ziga talabchanlik kabi xarakter belgilarini shakllantiradi. Xarakterning o’zagini shaxsning 
ma’naviy – irodaviy sifatlari tashkil etadi. Kuchli odam o’zining maqsadining aniqligi va 
mustaqilligi bilan ajralib turadi. Irodali shaxs maqsadiga erishish yo’lida qat’iy va tirishqoq 
bo’ladi. Irodasi kuchsiz odamni xarakteri bo’sh odam deb qaraladi. Bunday odamlar bilimining 
va layoqatining yetarligiga qaramay o’z imqoniyatlarini to’la ishga sola olmaydilar. 
Hissiyot xarakter strukturasida uning sifatida ko’rsatkichdir. Hayot tarzi va ijtimoiy muhit ta’siri 
ostida xarakter xususiyatlari yuqori darajada rivojlangan ma’naviy – siyosiy, estetik, intelektual 
hissiyotlar va aksincha hissiyotlarning kam rivojlangan spektrini asosida o’zini tuta olmaslik, 
qo’pollik, affektivlikni namoyon qiladi. Hissiyotlarning namoyon bo’lish xarakteri odamning o’z 
- o’zini irodaviy boshqarish darajasiga bog’liqdir. 
Shaxsning turli munosabatlari bilan belgilanadigan xarakter xususiyatlarining to’rta sistemasi 
farqlanadi. 
Qollektivga va ayrim odamlarga bo’lgan munosabatlarni ifodalovchi xususiyatlar (yaxshilik, 
mehribonlik, talabchanlik, takabburlik) 
Mehnatga bo’lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar (mehnatsevarlik, yalqovlik, mehnatga 
ma’sulyat yoki ma’sulyatsizlik bilan munosabatda bo’lish va shu kabilar). 
Narsalarga bo’lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar (ozodalik yoki ifloslik va h.k.). 
Odamning o’z-o’ziga bo’lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar (izzat-nafslik, mag’rurlik, 
dimog’dorlik, kamtarinlik va h.k.). 
Shaxs turli munosabatlarining o’zaro bog’liqligi shaxs xarakteri strukturasining ayrim 
xususiyatlariga bog’liqdir. Ana shu o’zaro bog’liqlik tufayli shaxsning qandaydir bir yolg’iz 
munosabatiga bog’liq bo’lgan xarakter xususiyati topilmaydi. 
Shaxs munosabatlari o’zaro aloqasi tufayli aynan bir xil munosabatga masalan: odamlarga yoki 
mehnatga bo’lgan munosabatiga bog’liq bo’lgan xarakter xususiyatlarigagina o’zaro bog’liq 
bo’lmay, balki, ko’p yoki oz darajada turli munosabatlarga bog’liq bo’lgan xarakterning 
xususiyatlari o’zaro bog’liqdirlar. 
Shaxs munosabatlarining o’zaro aloqasida markaziy, asosiy va ularga tobe bo’lgan munosabatlar 
bordir. 

---

Xarakter strukturasi qonuniyatlaridan muhim pedagogik xulosalar chiqarish mumkin. 
Xarakterning ayrim kamchiliklarini, masalan: qo’pollikni, yolg’onchilikni bartaraf qilish hamda 
xarakterning ayrim ijobiy xususiyatlarini tarbiyalash faqat o’zaro bog’langan xususiyatlarning 
butun bir sistemasini tarbiyalash mumkin. Bunda bunday xususiyatlar sistemasini 
tarbiyalashning mhim shartlaridan biri shaxsning markaziy, asosiy munosabatlarini tarkib 
toptirishdan iboratdir. 
Xarakter xususiyatlari jumlasiga quydagilar kiradi: 
Chuqurlik darajasi. 
Xarakter ko’chi. 
Barqarorlik-o’zgaruvchanlik darajasi. 
Plastikligi. 
Shaxsning markaziy, asosiy munosabatlari bilan belgilanadigan xususiyatlarini biz xarakterning 
bir muncha chuqurroq xususiyatlari deb aytamiz. Shuning uchun ular boshqa xususiyatlarning 
juda keng sistemasi bilan bog’langan bo’ladi. 
Xarakter kuchli xarakter xususiyatlarning kishini biror narsaga undash ko’chi bilan, tashqi 
sharoitlarga qarshilik ko’rsatish darajasi bilan belgilanadi. 
Xarakterning barqarorligi va o’zgaruvchanligi ham moslashish faoliyatining zaruriy 
shartlaridandir. Odam xarakter xususiyatlari juda xilma – xil hayot sharoitlarida ham, qarshilik 
qiluvchi sharoitlar bo’lishiga qaramay, uning xatti – harakatlarini boshqaradi. Odam tashqi 
vaziyatga bog’liq bo’libgina qolmay, balki tashqi vaziyatni uning o’zi yaratadi. 
Xarakterning plastikligi xarakterning barqarorligi singari muhitga aktiv ta’sir qilish 
shartlaridandir. Tashqi sharoitning ta’siri ostida xarakter xususiyatlari o’zgaradi. Xarakter 
plastiklik xususiyatiga ega bo’lganligi uchun istalgan odamning xarakterini tarbiyalash mumkin. 
Xarkter strukturasida shaxsning individual – psixologik xususiyatlarning hamda psixik 
protsesslarning namoyon bo’lish aktivligiga qarab quyidagi ijobiy xarakter xususiyatlarini 
ko’rsatish mumkin. 
Xarakterning ma’naviy tarbiyalanganligi. 
Xarakterning muvozanatlashganligi 
Xarakterning aniqligi 
Xarakterning ko’chi 
Xarakterning qa’tiyligi 
Xarakterning yaxlitligi 
Xarakterning ma’naviy tarbiyalanganligi odamning hulq atvorning yo’nalishini xarakterlaydi.( 
Insonparvarlik, xushfe’l va h.k) 

---

Xarakterning muvozanatlashganligi shaxsning odamlar bilan bo’ladigan muloqotda va faoliyatda 
o’zini olishda ifodalanadi. 
Xarakterning ko’chi oldinga qo’yilgan maqsad yo’lida butun ko’chini safarbar qilishda 
ifodalanadi. 
Xarakterning aniqligi shaxsning xulq - atvorini uning ishonchiga, ma’naviy – siyosiy tasavvuriga, 
yo’nalishiga mos tushishda ifodalanadi. Xarakterning qat’iyligi shaxs xatti harakatlarning 
o’ylanganligi, o’z qarashlarining va qabul qilgan qaroriga amal qilishda ifodalanadi. 
Xarakterning yaxlitligi so’z va ish birligida ifodalanadi. 
Xarakterning shakllanishi. 
Odam xarakteri bir qator omillar ta’sirida shakllanadi. Bular quyidagilardir: 
Ijtimoiy muhit 
Tarbiya 
Oila 
o’z - o’zini tarbiyalash 
Maktab jamoasi. 
Bizga ma’lumki shaxs munosabatlari ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Bunda butun bir 
ijtimoiy tizimni xarakterlovchi keng ijtimoiy munosabatlar katta ahamiyatga ega. Moddiy 
muhtojlik yoki ta’minlanganlik, ishsizlik yoki kelajakka ishonch, ijtimoiy tenglik – bularning 
hammasi faqat shaxsning ijtimoiy tipik xususiyatlarigina emas, balki, xarakter individual 
xususiyatlarining tarkib topshiga xam ta’sir ko’rsatadi. 
Ijtimoiy muhitda – sinf jamoasida, mehnatda xayrixohlik, o’rtoqlik, birdamlik, badjahillik, 
kelisha olmaslik kabi shaxslararo munosabatlar tarkib topishi mumkin. Bugun tashvish, 
taraddudlar yolg’iz bir bolaga qaratilgan oilalarda, ota – onalar o’rtasida doimiy janjal bo’lib 
turadigan oilalarda xarakterning o’ziga xos xususiyatlari shakllanadi. Xuddi shuningdek, 
maktabdagi shaxslararo munosabatlar xam xarakterni bir qator maxsus xususiyatlarini tarkib 
toptiradi. 
Ijtmoiy va shaxslararo munosabatlar jamiyatning hamma a’zolari uchun bir xildir. Lekin, 
shaxsning ayni bir xil munosabatlari mutlaqo xar xil individual xarakterlarda amalga oshiriladi. 
Psixikaning ayni bir xil individual sifat xususiyatlari shaxsning tegishli ijtimoiy tipik 
munosabatlari bilan birga qo’shilgandagina xarakter xususiyatlarini belgilash mumkin. 
Xarakterning shakllanishida tarbiyaning ta’sirini XVIII asrda yashagan fransuz allomalari 
Gelvetsiy va Didro ta’kidlashagan edi. Bu to’g’rida Gelvetsiy «butun mening hayotim uzoq 
muddatli tarbiyadan iborat» – deydi odam o’zining hayoti davomida tarbiyalanadi va shu sababli 
uning xarakteri uzluksiz o’zgarib turadi. 
Maktabdagi tarbiya jarayonida o’quvchilarga qanday talablar qo’yilsa, shu asosda o’quvchi xam 
o’z -o’ziga talablar qo’ya boshalaydi va shu bilan ota – onalar birinchi navbatda qanday shaxsni 
tarbiyalayotganliklarini aniq bilishlari lozim. Ana shunda ular o’zlari yo’l qo’ygan xatolarini 

---

aniqlaydilar. Bolani tarbiyalashda ota – onalarning o’zaro munosabati, oiladagi mehnat rejimi, 
ota – onalarning bola bilan qiladigan muomalasini axamiyati katta kasb etadi. 
Maktabda va oilada o’tkaziladigan tarbiyani amalga oshirilishi, rahbarlantirish va jazo usullari 
to’g’ri qo’llanishi lozim. o’quvchi xarakterini shaqillanishida oila tarbiyasining ahamiyati 
sifatida ikki xolatni aytaylik: oilada birdan – bir yakka bolani va uyda asosan o’z xoliga tashlab 
qo’yilgan bolani olib ko’rish mumkin. Oilada birgina bo’lgan bola qollektivsiz o’sadi, u 
ko’pincha ota – onasining maxsus muhabbat manbai xisoblanadi. Bular bolada xudbinlik, 
o’jarlik, mustaxkamsizlik kabi salbiy xarakter xislatlprining o’sishiga zamin bo’ladi. 
Maktab o’quvchisining x’arakterini tarkib toptirishda uning faoliyatini to’g’ri tashkil qilish, xulq 
- atvorning (ma’lum harakatga undovchi fikrlar, xis – tuyg’ular, maqsadlar sistemasini) to’g’ri 
motivlarini tarbiyalash xal etuvchi ta’sir ko’rsatadi. Birgina faoliyatning o’zida shaxsning turli 
xarakter sifatlarini tarkib toptirish mumkin. Lekin o’quvchi tomonidan faoliyat jarayonida 
qo’llanagan harakatlarning barqaror va o’zgarmas bo’lishi uchun ular aloxida sifatga ega 
bo’lishlari kerak. Ular avtomatlashgan bo’lishlari kerak. Harakat usullarining avtomatlashuvi 
ma’lum dinamik stereotip xosil qilinishi bilan bo’lgan shartli reflektor funksional xolatning, ya’ni 
xarakter fiziologik asosining zaruriy natijasidir. Shu tufayli jiddiy sharoitlarda zudlik bilan biror 
qarorga kelishida xarakter ifodalanadigan ish – harakatlar taxminan o’ylab ko’rmasdan va 
ikqilanishsiz yuzaga keladi. 
Maktab o’quvchisi oiladagi tarbiyada ota – onalarning xarakter xususiyatlariga, maktabda esa 
O’qituvchilarning xarakter xususiyatlariga ma’lum darajada taqlid qiladilar. Xarakterning tarkib 
topishida taqlidchilikning axamiyati o’p jixatdan ifodali ish – harakatlarning o’quvchi emotsional 
kechinmalariga ta’siri bilan belgilanadi. Agar bola xushfe’l, mexribon odamning imo – 
ishoralarini, yo’zidagi ifodali harakatlarni ovozning itonatsiyalarini tashqaridan taqlid qilish 
orqali o’ziga singdirib olgan bo’lsa va bular odatga aylanib qolgan bo’lsa, o’quvchi harakatlarini 
belgilovchi kechinmalarning ichki tuzilishi xam o’zgaradi. Ammo xuddi ana shuning uchun sof 
tashkil taqlidchanlik asosida faqat harakatning avtomatlashuvi xosil qilinar ekan, taqlidjchilik 
xarkterning rivojlanishi va tarbiyalanishi asosiy va xal qiluvchi rolni o’ynay olmaydi. Agar 
taqlidchanlik xatti – harakat namunasiga taqlid qilish uchun mo’ljallangan shaxsning ma’lum 
munosbatlari tomonidan motivlashtirilgan bo’lgandagina xarakter xususiyatlari tarraqiyotning 
shartiga aylana – aylana oladi. 
Xarakterning namoyon bo’lishi va uning o’rganish metodlari. 
Shaxsning xarakterri bir qancha sharoitlarda namoyon bo’ladi, bular quyidagilardir: 
Xarakterning faoliyatida namoyon bo’lishi. 
Xarakterning nutqda namoyon bo’lishi 
Xarakterning odamning tashqi ko’rinishida namoyon bo’lishi. 
Xarakterning turli vaziyatlarida namoyon bo’lishi. 
Xarakter odamning aktiv faoliyati jarayonida uning ish – harakatlariga bog’liq ravishda sodir 
bo’ladi. Maktabda xarakterning tarkib topishi dastavval ta’lim faoliyatida, undan so’ng asosan 
maktab qoshidagi uchastkada qilinadigan ishlarda va maktab ustaxonasidagi mashg’ulotlarda 

---

amalga oshiriladi. Katta ishli odamlarda xrakterning tarkib topishida mehnat faoliyati asosiy rol 
o’ynaydi. 
Xarakterning tarkib topishida aktiv faoliyatning roli shundan iboratki, xuddi shu aktiv 
faoliyatlarida xarakterni ifodalaydigan xarakterning individual o’ziga xos usullari xosil bo’ladi. 
Shaxsning odamlar bilan bo’lgan muloqatida, so’zlashish uslubida ma’lum darajada xarakter 
xislatlari namoyon bo’ladi. Kundalik hayotimizda biz kamgap, yoki ezma odamlarni, muloqatga 
tez kirishuvchan odamlarni uchratamiz. Xarakterni bilishda odam ko’p gapiradimi yoki 
kamgapmi, samimiy, turli odamlar bilan bir xil gaplashadimi, yoki yo’qmi, qanday so’z 
ifodalaridan foydalanadi, nutqning uslubi katta axamiyatga egadir. 
Kundalik hayotimizda biz indamas odamlarni, muloqatga tez kirishuvchan odamlarni 
uchratamiz. Muloqatga tez kirishuvchanlik xarakterning quyidagi xususiyatlarini: o’ziga 
ishonuvchanlikni, qiziquvchanlikni, sezgirlikni, ezmalik esa o’zini tuta olmaslikni, odamlardan 
yaxshi taassurot qoldirish istagini kuchligini bildiradi. 
Indamaslik, kamgaplik ba’zi odamlardan o’z so’ziga javobgarlik xissini kuchliligini bildiradi. 
Ba’zi odamlarda o’zga odamlar bilan fikirlashi istagi yo’qligini bildiradi. 
Nutq odamning samimiylik, rostgo’ylik, xususiyatlarini xam namoyon qiladi. Buni biz Abdulla 
£odiriyning «o’tgan kunlar» asaridagi Otabek bilan Kumush o’rtasidagi munosabatda, ularning 
bir – birlariga yo’llagan maktublarida ko’rishimiz mumkin. 
Odamning nutq uslubida uning narsa va xodisalarga bo’lgan emotsional munosabati bildiryapti. 
Bunga misol kelib biz Xamzaning «Boy ila xizmatchi» asridagi Gofir monologini keltirishimiz 
mumkin. Gofir o’z nutqida o’sha davrda yuz bergan voqealarga, boylarga o’zining munosabatini 
bildiradi. 
Xarakterning nutqi namoyon bo’lishi ko’p qirrali. Shu sababli odam nutqining aloxida bir tomoni 
bo’yicha chiqarish noto’g’ri bo’ladi. Biz xar doim odamga xarakteristika borayotganda uning 
nutq xususiyatlarning turli tomonlarini xisobiga olishimiz lozim. 
Odam xarakter xususiyatlari uning tashqi ko’rinishida xam namoyon bo’ladi. Xarakter 
xususiyatlari mimika va pantomimikalarda xam ifodalanadi. Ba’zi odamlar doim kulib turishadi, 
ba’zilari qovog’ini uyub turishadi, ba’zilari xayronlik ifodalangan bo’ladi. 
Xarakterologik jixatdan kulgi turlicha bo’ladi: ba’zilari ko’zi bilan kulib turishadi, ba’zilar butun 
yuzi bilan kulishadi, ba’zilar ayyorona kulishadi. 
Kulgi va mimikalar asosida odamning tipik niqobi shaqillanadi va u odamning xarakterini 
ifodalaydi. Odam uchun tipik bo’lgan mimika hayot vaziyatlarida reflektor ravishda namoyon 
bo’ladi. Odamning tashqi ko’rinishidan xarakteriga baho berish murakkabdir, chunki ba’zi 
odamlar o’z xarakter xususiyatlarini tashqi xatti – harakatlar bilan niqoblashishadi. Lekin odam 
qanchalik suniy ravishda rol o’ynamasin vaqti –vaqti bilan o’zining «niqobini» yechadi va 
xaqiqiy xarakter xususiyatlarini namoyon qiladi. bu asosan nizoli vaziyatlardan ekstremal 
sharoitlarda namoyon bo’ladi. O’ktam usmonovning «girdob», chingiz aytmatovning «Qiyomat» 
romanidagi qaxramonlar xulqida kuzatamiz. 
Odam xarakterini o’rganish uchun uni biz turli vaziyatlarida uoq vaqt kuzatishimiz, so’z va ish 
birligini taaqqoslashimiz lozim. 
Xarakterni o’rganish metodlari quyidagilardir: 

---

Kuzatish 
Eksperiment 
Suxbat 
Erkin insho 
Faoliyat maxsulini analiz qilish