8
- Mavzu: Sotsiologiyada gender muammosi
Reja
1.Genderning ijtimoiy tavsifi
2.Gender ‘sixologiyasi vujudga kelish tarixi
3.Gender lingvistika muammolari
4.Muloqot jarayonida genderning yuzaga chiqishi
Prezidentimiz ta’kidlaganidek, ayolning nafosati va nazokati,
vafo va sadoqati, aql-zakovati
va fidoyiligi asrlar mobaynida yer yuzida hayot abadiyligiga asos bo‘lib keladi.
Shu bois, ayolni e’zozlash, ayolga ehtirom ko‘rsatish xalqimizga xos olijanob qadriyat
hisoblanadi.
Ayniqsa, yurtimizda aziz ayollarning sog‘lom zurriyod, barkamol
avlodni tarbiyalab voyaga
yetkazishdagi o‘rni va xizmatini munosib qadrlash, ularga eng yaxshi sharoitlarni yaratib berish
davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan keng ko‘lamli islohotlar natijasida xotin-qizlarning ijtimoiy-
iqtisodiy sohalardagi o‘rni tobora ortib bormoqda.
O‘tgan qisqa davr mobaynida xotin-qizlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish,
ularning jamiyat va davlat hayotida faol bo‘lishlarini rag‘batlantirish borasida ko‘‘lab amaliy
ishlar qilindi.
Ayniqsa, ‘rezidentimizning “Xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash
sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni mazkur
yo‘nalishdagi ishlarning yangi bosqichini boshlab berdi.
Xotin-qizlarning bandligini ta’minlash, ularning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, ular o‘rtasida
jinoyatchilikning oldini olish borasidagi ko‘rsatkichlar sezilarli darajada yaxshilandi.
Davlatimiz rahbarining Oliy Majlis Senati yigirmanchi yal’i majlisida so‘zlagan nutqi xotin-qizlar
masalasiga davlat siyosati darajasida qaratilayotgan e’tiborning yana bir yaqqol ifodasi bo‘ldi.
Bu boradagi islohotlarga hamohang tarzda Senatda Xotin-qizlar va gender tenglik masalalari
qo‘mitasining tashkil etilgani esa mazkur yo‘nalishda ‘arlamentning roli kuchayib borayotganidan
dalolatdir.
Qayd
etish lozimki, yurtimizda xotin-qizlar va gender tenglik masalalariga alohida ahamiyat
berilayotgani bir qator muhim omillar bilan bog‘liq. Xususan, mamlakatimiz aholisining qariyb
yarmini xotin-qizlar tashkil etadi. Aniqroq aytganda, iqtisodiy faol aholi tarkibida ayollar ulushi
46 foizdan oshadi. Jumladan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish kabi sohalarda
mehnat qilayotgan xodimlarning har 10 nafaridan 7 nafari ayoldir.
Biroq Oliy Majlis ‘alatalarida, xalq de’utatlari mahalliy Kengashlarida, davlat hokimiyati va
boshqaruvi organlarida rahbarlik va vakillik lavozimlarida faoliyat
olib borayotgan xotin-
qizlarimiz kamchilikni tashkil etayotgani ham sir emas.
Xalqaro hamjamiyatda keng foydalaniladigan “gender tenglik” tushunchasi – erkaklar hamda
ayollar davlat va jamiyat hayotning barcha sohalari,
jumladan
, boshqaruv, qarorlar qabul qilish va
xavfsizlik sektorida tenglik asosida ishtirok eta olishini nazarda tutadi.
To‘g‘ri, mamlakatimizda xotin-qizlar va erkaklar tengligi mustahkam huquqiy asosga ega.
Konstitutsiyamizda ularning teng huquqli ekanliklari kafolatlangan. Mehnat qonunchiligida ham
gender tengligi belgilangan.
Biroq shunga qaramasdan mehnat bozorida munosib o‘rin egallash uchun xotin-qizlarning
imkoniyatlari amalda ayrim sohalarda chegaralangan.
Savol tug‘iladi: qonunlarimizda xotin-qizlar va erkaklar tengligi mustahkamlab qo‘yilgan bo‘lsa,
shuning o‘zi yetarli emasmi? Shu o‘rinda jahon tajribasiga nazar solsak, nufuzli Jahon iqtisodiy
forumi har yili jamiyatdagi gender tafovut haqida hisobot tayyorlaydi. Ushbu hisobot ayollar va
erkaklarning siyosiy hayotdagi o‘rni, iqtisodiyotda, ta’lim olishda
va tibbiy xizmatlardan
foydalanishidagi mavjud tafovutlarni hisobga oladi.
E’tibor bering, shu kunga qadar gender tafovut ko‘rsatkichlari keltirilgan 150 ga yaqin mamlakat
ro‘yxatiga O‘zbekiston biror marta ham kiritilmagan.
Birgina shu faktning o‘zi ham yuqoridagi savolimizga javoban bu boradagi ishlarimiz yetarli emas,
deyishimizga asos bo‘ladi.
Shu jihatdan 2019 yil 2 sentabrda qabul qilingan “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquqlar
hamda imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun mamlakatimiz ravnaqi yo‘lida sobitqadam
bo‘lish, aniq natijaga yo‘naltirilgan maqsadli dasturlar ishlab chiqish hamda qonunda belgilangan
tamoyillar asosida muhim natijalarga erishishga zamin yaratdi.
32 ta moddadan iborat ushbu qonunda “gender”, “gender statistikasi”, “gender-huquqiy
eks’ertiza”, “jinsiy kamsitish” tushunchalari va turlari; mazkur yo‘nalishda vakolatli organlarning
vazifalari va funksiyalari; davlat boshqaruvida ishtirok etishda, ishga qabul qilish yoki yollashda,
kreditlar olishda va tadbirkorlik bilan shug‘ullanishda gender tenglikni ta’minlash bo‘yicha
normalar; gender tenglik buzilishining oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar hamda javobgarlik
masalalari aks ettirilgan.
Qonunda erkaklar va ayollar uchun teng huquqlar hamda imkoniyatlarni ta’minlashning asosiy
‘rinsi’lari belgilangan.
Qonunda alohida modda bilan jinsi bo‘yicha kamsitish hisoblanmaydigan holatlar ham batafsil
ochib berilgan.
E’tiborli jihati, qonunda normativ-huquqiy hujjatlarning va ular loyihalarining gender-huquqiy
eks’ertizasini o‘tkazishga oid alohida norma belgilangan. Bu esa, bugungi kunda qonun hujjatlari
va ularning loyihalari korru’siyaga qarshi eks’ertizadan o‘tkazib kelinayotgani kabi gender tenglik
nuqtai nazaridan ham huquqiy eks’ertizadan o‘tkazilishiga asos bo‘ladi.
Qonunning
yana bir muhim jihati, unda gender statistikasini shakllantirish mexanizmi ochib
berilgan. Davlat statistika organlari mazkur statistik ko‘rsatkichlarni shakllantirish, ularni doimiy
yangilab
borish
uchun
vakolatli
organ
etib
belgilangan.
Qonunda xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlarni ta’minlash sohasidagi
Vazirlar Mahkamasi va Gender tenglikni ta’minlash bo‘yicha komissiyasining, shuningdek, davlat
organlarining vakolatlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlari ishtiroki belgilangan.
Qonunda xotin-qizlar va erkaklarni ishga qabul qilishga oid normalar belgilangan bo‘lib, ularga
ko‘ra davlat xizmatidagi bo‘sh lavozimlarni, shu jumladan, rahbar lavozimlarini egallash uchun
tanlov e’lon qilinadi. Buning
uchun davlat organlarida
maxsus komissiyasi tuzilib
, nomzodlar
to‘g‘risidagi ma’lumotlar ushbu komissiya tomonidan ko‘rib chiqiladi.
Mehnat munosabatlarida xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlarni
ta’minlash bo‘yicha ish beruvchining majburiyatlari aniq belgilab qo‘yilgani
ham qonunning
muhim jihatlaridan biridir.
Qonun Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xotin-qizlar huquqlari kamsitilishining barcha
shakllariga barham berish bo‘yicha konvensiyasi talablariga mos keladi.
Milliy qonunchiligimizda xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquqlar hamda imkoniyatlarni
kafolatlashga qaratilgan yaxlit qonunning mavjud emasligi uzoq yillardan beri xalqaro
hamjamiyat, xususan, BMT tegishli tuzilmalarining
keskin muhokamalariga, ta’bir joiz bo‘lsa,
e’tirozlariga sabab bo‘lib kelgan.
Shu bois ham qonunning qabul qilinishi O‘zbekistonning xalqaro huquqning umume’tirof etilgan
qoida va tamoyillariga sodiqligini yana bir karra namoyon etib, dunyo hamjamiyatidagi o‘rni va
nufuzi yanada mustahkamlanishiga xizmat qiladi.
Bir so‘z bilan aytganda, ushbu qonun erkaklar va ayollar uchun teng huquqlar hamda
imkoniyatlarni ta’minlashni tartibga solishda muhim qadam bo‘ldi.