Mavzu: tafakkur filogenezi va sotsiogenezi

Instinktlar mashq qilish yoki o’rganish yo’li bilan hosil bo’lmaydi – ular ota-onadan naslga biologik irsiyat sifati­da o’tadi.

• Instinktlar mashq qilish yoki o’rganish yo’li bilan hosil bo’lmaydi – ular ota-onadan naslga biologik irsiyat sifati­da o’tadi.
• Instinktlarning nerv-fiziologik asosi–shartsiz reflekslardir. I.P.Pavlov ta’limotiga ko’ra, instinktlar shartsiz reflekslarning o’zi-yu, lekin ancha murakkab turidir. I.P.Pavlov bunday deydi: «Hozirgi vaqtda instinktlarning ham reflekslardan iborat ekanligi, faqat bir oz murakkabroq reflekslar ekanligi yetarli aniqlangan deb hisoblash mumkin» (I.P.Palov, Polnoye sobraniye sochineniy, 3-tom, 2-kitob, 51-bet.)
• Instinktlarning qanday paydo bo’lganligini birinchi marta Ch.Darvin tushuntirib berdi. Darvin ta’limotiga ko’ra, hayvonlarning instinktlari uzoq, evolyusion taraqqiyot jarayonida, tashqi muhitga moslashish jarayonida, hayot sharoitiga bog’liq holda paydo bo’lgan.

Hayvonlarning ko’nikmalari.

• Ko’nikma –hayvonlarning individual hayoti davomida paydo qiladigan harakatlaridir.
• Masalan, o’rgangan it qo’l uzatilsa, oldingi oyog’ini beradi; it eshikni oyog’i yoki tumshug’i bilan ochadi, «o’yinga tushadi», keyingi oyoqlari bilan tikka yuradi, ot aravaga kiradi va hokazo. Bunday harakatlar ko’nikmalar deb ataladi.
• Hayvon instinktiv harakatlar yordami bilan qanday ehtiyojlarini qondirsa, hosil qilingan ko’nikma yo’li bilan ham o’sha ehtiyojlarini qondiradi. Itning «o’yinga tushishi» yoki «oldingi oyog’ini berishi» uning ovqat olishiga yordam beradigan harakatlardir.
• Hayvonlarning ko’nikmalari shartsiz reflekslar, instinktlar asosida, shuningdek, ilgari hosil bo’lgan shartli reflekslar asosida vujudga keladi. Ko’nikmalar hayvonning biron ehtiyojini qondirishga yordam beradigan yangi (instinktiv harakatlardan uzgacha) harakatlarni qayta-qayta takrorlash yo’li bilan vujudga keladi. Shunday qilib, ko’nikmaning nerv-fiziologik mexanizmi shartli refleksdir. Ko’nikma hosil qilish hayvonda shartli reflekslarning birinchi yoki butun bir sistemasini hosil qilish demakdir.
• Yangi harakat paydo qilish va uni mustahkamlab qolish avvalo hayvon turgan sharoitga bog’liq. Masalan, itga ovqat beriladigan idishni uyga olib kirib, uy eshigini yopib qo’yildi deylik. It buni ko’radi. It ovqatga ehtiyoj sezganda eshikka yugurib boradi, uni oyog’i yoki tumshug’i bilan ochishga o’rinib, ko’pgina poyma-poy harakatlar qiladi. Shu betartib harakatlar davomida it eshikni oyog’i yoki tumshug’i bilan behosdan ochib yuboradi. Bu harakat bir necha marta takrorlanadi. Oyoq yoki tumshuqning o’ng kelgan harakatlari mustahkamlanib qoladi, natija bermaydigan foydasiz harakatlar esa yo’qoladi; it keyinchalik eshikni oyog’i yoki tumshug’i bilan bemalol ochadigan bo’lib qoladi.