Norbosheva mavjudaning

O`tilgan mavzuni mustahkamlash:
O`qituvchi o`tilgan mavzuni mustahkamlashda “Charxpalak” metodi va “Oqqushlar” metodidan foydalanadi va o`quvchilarni guruhlarga ajrataib oladi.

O`qituvchi: Bo`linamiz guruhlarga

Nom beramiz ularga
O`quvchilar o`z guruhlariga nom berishadi .
“Bilimdonlar” guruhi
1-guruh sardori: Biz guruhimiz nomini “Bilimdonlar” deb atadik. Chunki bilim sirlarini o`rganib, ilmni puxta egallash bizning ezgu niyatimizdir. Shiorimiz “Bilim aql chirog`i”.
“Topqirlar” guruhi
2-guruh sardori: Biz guruhimiz nomini “Topqirlar”deb atadik. Maqsadimiz, ustozning har bir topshirig`i va sinoviga tayyor turish. Shiorimiz “Intilganga tole yor”
“Zukkolar” guruhi
3-guruh sardori: Biz guruhimiz nomini “Zukkolar” deb atadik. Maqsadimiz o`zimizning aqlan ziyrak va zukkoligimizni namoyon etishdir. Shiorimiz “Komillik sari intilish”.
O`qituvchi: Uchta guruh bellashadi
O`z bilimin sinashadi.
O`qituvchi guruhlar bilan tashishgach birinchi bo`lib “Charxpalak” metodini qo`llaydi. Charxpalak metodida unli tovushlar joylashgan bo`lib, charxpalagimiz qaysi unli tovushga kelib to`xtasa, o`quvchilar o`sha tovush haqida ma`lumot berishadi hamda shu harf bilan boshlanuvchi so`zlarni jamlab gap tuzish kerak bo`ladi. “Charxpalak” metodi orqali biz “Nazoratchi harflar” o`yinini ham amalga oshiramiz. Masalan, charxpalagimiz “A” unli tovushiga kelib to`xtadi. Bu tovushga shunday ta`rif beriladi: A tovushimiz alifbomizda 1 harf hisoblanadi. Lablarning ishtirokiga ko`ra lablanmagan, cho`ziq-qizqaligiga ko`ra qisqa tovush hisoblanadi. Anvar archani arraladi. Shu tariqa javob bergan guruh ishtirokchilariga rag`bat kartochkasi beriladi. Keyingi metod “Oqqushlar” metodi bo`lib, bunda o`quvchilar ko`ldagi oqqushlar savoliga to`g`ri javob berib o`zining guruhiga tegishli bo`lgan ko`lga oqqushni yopishtitshadi. Qaysi guruhda oqqushlar soni ko`p bo`lsa o`sha guruh g`olib bo`ladi va rag`batlarga ega bo`ldi.
Yangi mavzu bayoni: O`qituvchi o`tilgan mavzularni mustahkamlab olgandan so`ng yangi mavzuni o`quvchilar tez va oson o`zlashtirishlari uchun she`riy hamda ertak asosida tushuntirib beradi.
Ertak: Bir bor, bir yo`q ekan. Qadim o`tgan zamonda, so`lim qishloq tomonda bir chol bilan kampir yashagan ekan. Bu chol va kampirning oltita farzandi bo`lib, ular juda ham tarbiyali ekan. Bu farzandlar ichida to`ng`ich farzandining ismi OT bo`lib uni shunday ta`riflash mumkin ekan.
OT

Bosh so`z turkum otdir u
Barchaga ham yoddir u
Atoqli, turdosh bo`lur,
Ba`zan harfi bosh bo`lur
Yozilsa atoqli ot,
Bundan bo`lib o`zi shod.
Bo`ynin cho`zib kerilar,
Manmanlikka berilar.
Yegirib turli ipak,
Keygandek turfa ko`ylak.
Go`yo bir-bir kelishib,
Kelgan olti kelishik.
Ot go`yoki nurlanar
Kelishikda turlanar.

Chol va kampirning bu farzandiga odamlar shunday ta`rif berishar ekan.“Shaxs, narsa-buyum, joy nomlarini bildirib, kim?, nima?, qayer? so`roqlariga javob bo`ladi”. Chol va kampirning ikkinchi farzandi Sifat bo`lib, u juda ham maqtanchoq ekan. U doim o`zini shunday maqtab yurar ekan
SIFAT

Men Sifatman, Sifatman,
Ham belgi, ham sifatman.

• 
  Paxta ayting qanday?
  
• 
  Oq
  
• 
  Quyonchalar-chi?
  
• 
  Qo`rqoq.
  

Endi eshiting so`zim
Sifatmi desak uzum?
Sifat emas otdir u
Sifatlarga yotdir u

Odamlar sifatga shunday ta`rif berishar ekan. “Qanday?, qanaqa? so`roqlariga javob bo`lib, narsa-buyumning belgisini bildirgan so`zlar sifat deyiladi. Chol va kampirning keyingi farzandi Son bo`lib, bu farzandi o`yinqaroq ekan.U ko`p vaqtini o`rtoqlari bilan o`tkazishni yoqtirar ekan. Chol va kampirning bu farzandini shunday ta`riflash mumkin ekan.
SON

Sonlar tartib va sanoq
Bir-biriga o`rtoq
Asli sonlar turi ko`p,
Desangiz bir bog`, o`n tup.
Uchta do`st, bitta xona
Bu sonlar nomi dona.
Yana shunday sonlar bor
Har narsani chamalar
Savol bersang bu uyda,
Nechta deya xonalar,

Deydi o`ntacha o`ylab.
Yo yuzlarcha, yo yuzlab,
Bor der uchtacha chana
Bu sonlar ismi Chama.
Boshqa turdagi sonlar
Narsalarni jamlaydi.
Sanoq songa –ov, -ala
Qo`shimchalar tanlaydi.
Deydi uchala, uchov,
Bu sonlar nomi Jamlov
Keyingi son doimo
Har narsani taqsimlar.
Bolalarga bittadan
Desang choyshab, yostiqlar,
Dona songa bu yerda
“dan” qo`shimcha ilinar
Bittadan degan sonning
Taqsimligi bilinar
Turkumlarning ichida,
Sizga aytsam asl son,
Esim qursin aytganday,
Qolib ketdi Kasr son.

Qancha?, Necha? So`roqlariga javob bo`lib, narsalarning sanog`ini va tartibini bildirgan so`zlarga son deyiladi. Chol va kampirning keyingi farzandi Olmosh bo`lib, bu fazrandi boshqalariga qaraganda juda ham mehribon ekan.Chunki aka va ukalarining vazifalarini ham o`zi bajarishga harakat qilar ekan.
OLMOSH

Sondan ulug`, otdan yosh.
Uning nomidir Olmosh.
Men,sen u, biz, siz,ular
Kishilik olmoshi bular.
Bir olmosh bor o`ziga
O`zi juda yoqadi.
Ko`zoynakdek har doim
“O`z” so`zini taqadi.
“O`zimniga-yu”, “o`zimni”
“O`zim” deydi, o`z so`zlik
Juda maqtanchoq olmosh
Uning nomidir O`zlik.
Kimdir, nimalarnidir,
Allakim, juda yomon.
Noaniqlik kiritar
Fitnachi olmosh Gumon
Qiyos qilinsa agar
Odamlarga olmoshlar
Bir olmoshni eslatar
Doim chayqalgan boshi
Hech kim, hech narsa deydi,
Chimirlagan qoshlari
Bo`lishsizlik deydilar
Bu turkum olmoshlarni.
Qo`lni qilib bigizdek
Erta-yu kech, yoz-u qish
Ana, mana, o`sha deb
Aytgan olmosh Ko`rsatish.
Yana bitta olmosh bor
Har narsani belgilar.
Hamma, barcha o`qisin.
Der u aytgan belgilar
Demak, bu olmoshning
Nomi ekan Belgilash
Olmosh buncha ko`p deya
Dangasaning ko`ngli g`ash.
Ey, dangasa ko`nglingni
Endi cho`ktirma, biroq
Kim, nima deb so`ragan
So`ngi olmoshdir So`roq.

Chol va kampirning bu farzandini shunday ta`riflash mumkin ekan. Ot, sifat, son va boshqa so`zlar o`rnida qo`llanib, ularga ishora qiluvchi so`zlarga olmosh deyiladi. Shunday qilib chol va kampirning keyingi farzandi Fe`l bo`lib, bu farzandi boshqalarga qaraganda manmanroq ekan.Chunki hech kim uning vazifasini bajarolmas ekan. Odamlar Fe`lga shunday ta`rif berisharkan.
FE`L

Fe`l bo`lmasa bo`lmaydi,
Bu dunyoda Baraka,
Axir fe`lning asosiy
Belgisidir-harakat.
Keldi, ketdi, qochadi,
Yuguradi, sochadi.
Fe`lning fe`li juda keng
Maydoni esa katta,
Uning noaniq shaklin
Bilish kerak albatta.
„Bilmoq“, „O`qimoq“ deysiz
Qo`shimchasi bitta „- moq“
Fe`li aniq bo`lsada
Zamoni yo`qdir biroq.
O`qiganda uchraymiz
Uning uchta mayliga
Faqatgina mayli-yu
Bo`lsa agar mayliga
Bu turkumda mavjuddir,
Yana murakkab tomon,
Turli-tuman shakli-yu,
Yana uch turli zamon.
O`tgan zamon fe`lining
Qancha turi ko`rinar
Davom, hikoya, yaqin,
Aniq turga bo`linar.
Hikoya fe`li doim
So`zlagandek hikoya,
Bo`libdi, yuribdi deb
Gapi tinmas nihoya.
Davom fe`li ishlarda
Davomiylik ko`zlaydi
„Qilar edim“, „Borardim“,
Deb yalinib bo`zlaydi.
Yaqin o`tgan zamonda
Fe`l o`xshab sifatdoshga,
“-gan” qo`shimchasin olar,
Faqat y`orig`i boshqa.
Sifatdoshdek belgimas,
Harakatni bildirar.
“Nima qilgan” savolga
O`zi javob qidiarar.
Yana ikki shakli bor,
Bo`lishsiz va bo`lishli
Ko`rishmadik-bo`lishsiz,
Bo`lishligi-ko`rishdik.
Bo`lishligi tasdiqdir,
O`xshar mayin ipakka.
Bo`lishsizi har ishni
Chiqaradi chippakka.

Nima ailmoq?, nima bo`lmoq? so`roqlariga javob bo`lib, harakat-holatni bildiruvchi so`zlarga fe`l deyiladi.
Chol va kampirning kenja farzandi Ravish ekan. Odamlar chol va kampirning Ravish ismli farzandini shunday ta`riflashar ekan.
RAVISH

Sizga aytsam, sifatga
O`xshab ketar ravish ham.
Sifat bialn adashib
Keltiradi tashvish ham.
Bildiradi sifatdek
U ham turli belgilar.
Faqatgina bu belgi
Harakatni belgilar.
Shundan ravishning o`zi
Yakka qolsa to`moqdir
Birikmada fe`l bilan
Turib qolsa o`rtoqdir.
Qaqmachaqar o`rtoqdek
Ishi juda g`alati.
Aytib turar u fe`lning
O`rin, payti, holatin.

Qanday?, qancha?, qachon? singari so`roqlarga javob bo`lib, harakatning holatini, daraja-miqdorini biladirgan so`zlar ravish deyiladi.

Kunlardan bir kun chol va kampirning bu farzandlari tortishib qolishibdi.
Sifat: “Meni qo`limdan hammangni vazifangni bajarish keladi” - deb maqtanibdi. Shunda Ot so`z turkumi - “Voy, buni gapini qarang-a, meni vazifamni bajarar emish. Axir men kim? nima? qayer? so`roqlariga javob bo`laman-ku!” –desa, Olmosh unga qarab shunday debdi: “Shunga nima bo`libdi. Men ham kim? so`rog`iga javob bo`la olaman. Kerak bo`lsa Sifatni ham, Sonni ham vazifasini bajaraman”. Bu gaplarni eshitgan Sifat Olmoshga qarab: “Menga qara Olmoshvoy sen hali meni ham vazifamni bajarmoqchimisan. Axir men so`z turkumlarning ichida yagona Sifatman”-debdi. Son ham jim turmasdan Olmoshga qarab: “Menga qara Olmoshvoy sen holi meni ham vazifamni bajarmoqchimisan?”-debdi. Shunda Fe`l “ Sen bularni vazifasini bajarishing mumkindir, lekin mening vazifamni bajarish qo`lingdan kelmaydi .”- debdi Olmoshga qarab. Shu tariqa tortishayotgan payt ular yoniga Dono bobo kelibdi. Dono bobo ularga qarab: “ Bu nima tomosha, nega buncha tortishayapsilar?”-debdi. Chol va kampirning to`ng`ich farzandi Ot shunday deb javob beribdi –“Dono bobo bu Olmoshga qarang, u bizning vazifamizni bajarmoqchi bo`layapti”. Fe`l ham jim turmasdan “Dono bobo axir Olmosh meni vazifamni bajarolmaydi-ku?” debdi. Dono bobo – “Sizlar ahil, inoq bo`lishlaringiz kerak. Axir aytishadi-ku, “Kuch-birlikda!” Shunday ekan sizlar endi hech qachon urushmasdan yashashlaringiz kerak” - debdi. Shunday qilib chol va kampirning bu olti farzandi Dono boboning gaplariga amal qilib, ahil, inoq bo`lib yashaydigan bo`lishibdi.
O`qituvchi shu tarzda yangi mavzuni yoritib beradi. Dars davomida o`quvchilar bilan mashq bajariladi .
O`quvchilar 91- mashqni quyidagicha bajarishlari mumkin: Maroqli so`zi sifat so`z turkumiga mansub so`z hisoblanib, qanday? so`ro`giga javob bo`ladi. Masalan: Biz yozda maroqli dam oldik.