Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar idrokining psixologik rivojlanish mazmuni

1-
 
Bob yuzasidan xulosa 
Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar nutqining о‗ziga xos xususiyatlari yuzasidan 
pedagogik psixologik adabiyotlar taxlili nutq rivojlanmasligining kelib chiqish 
ontogneziga bog‗liqliligi va nutqning rivojlantirish yо‗llarining shart-sharoitlari 
xaqidagi ma‘lumotlarini adabiyotlar taxlili kо‗rsatdi. Bola nutqining rivojlanishi 
nerv sistemasidagi jaroxat о‗choqlargi bog‗liqligi va ularni nutqning barcha 
komponentlarini ta‘sir xususiyatlari nutq rivojlanmasligining darajalarida 
kо‗rsatilgan. Nutqning rivojlanishi tafakkur rivojlanishi bilan bog‗liq bо‗lganligi 
sababli , bola nutqidagi barcha nutq komponentlarining qay darajada rivojlanishiga 
bog‗liqdir. Bu komponentlarni rivojlanishi bolaning nerv sistemasini о‗sishi, 
ta‘lim- tarbiyaning tо‗g‗ri olib borilishi bilan bog‗liq bо‗ladi. Bolaning nutqi 
tevarak- atrof va undagi kishilar mehnati о‗rtoqlari va kattalar bilan muloqot 
asosida rivojlanib boradi. Har qanday nutq nuqsonlarida korreksion ishlarning olib 
borilishi kabi nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar nutq faoliyatini faollashtirishda 
bilish faoliyatlarini rivojlantirishning axamiyati kattadir. Chunki bilish 
faoliyatlarni rivojlantirmasdan turib nutqni rivojlantirish katta qiyinchiliklarga olib 
keladi. Muammoning dolzarbligi nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish 
faoliyatini xolatini о‗rganish va korreksion ishlarni tо‗g‗ri olib borishdan iboratdir. 
 

---

23 
II BOB. Nutqi tо„liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatining rivojlanish 
xolatini о„rganish 
2.1
. 
Nutqi tо„liq rivojlanmagan bolalar idrokining psixologik rivojlanish 
mazmuni. 
Psixologik nuqtai nazardan insonning bilish jarayonlariga diqqat, sezgi, idrok, 
xotira, tafakkur xayol kabi jarayonlar kirib insoning bolalikdan rivojlanishi 
mobaynida ushbu jarayonlar ham turli faoliyatlarda rivojlanib boradi.Bilish 
jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati uning tanlaydigan, yо‗naltirilgan 
tusdaligidan iborat. Tevarak atrofdagi olamning kо‗plab ta‘sirlari orasidan kishi 
hamisha nimanidir idrok etadi, nimanidir faraz qiladi, nima haqidadair fikr yuritadi, 
о‗ylaydi. Ongning bu xossasisini uning diqqat kabi xususiyati bilan о‗zaro bog‗liq
deb hisoblashadi. Diqqat bilish jarayonlaridan farqli о‗laroq, о‗zining alohida 
mazmuniga ega emas, u barcha bilish jarayonlarining jо‗shqin jixatidir. Diqqat 
individning hissiy aqliy yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini 
taqozo etadigan tarzda ongning yо‗naltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir. 
Diqqat sezgi , xotira, tafakkur va harakat jarayonlarida namoyon bо‗lishi mumkin.
Bog‗chagacha tarbiya yoshidagi bolalarning diqqati nixoyatda beqaror bо‗lishi bilan 
harakterlanadi. Masalan, bolaga yangi о‗yinchoq bersangiz о‗yinchoqni juda qiziqib 
kо‗ra boshlaydi, lekin ayni shu paytda yana bir boshqa о‗yinchoqni kо‗rsatilsa, 
birinchi о‗yinchoqni tashlab ikkinchiga talpinadi. Bu yoshdagi bolalar diqqatining 
beqarorligi fiziologiya nuqtai nazaridan ularda xali tormozlanish protseslarining 
kuchsizligi bilan bog‗liqdir. Ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining g‗oyat beqaror 
bо‗lishi turmush tajribalarining juda ozligi bilan ham bog‗liqdir. Bog‗cha yoshidan 
boshlab bolalarda ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi. Biroq, kichik yoshdagi bog‗cha 
bolalarida ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi. Kichik yoshdagi bog‗cha bolalarida kun 
sayin paydo bо‗ladigan yangi-yangi qiziqishlar о‗yin faoliyatining xilma -xil bо‗la 
borishi ularda ixtiyorsiz diqqatni asta- sekin takomillashtirib boradi. 

---

24 
Bola xotirasining nutqning о‗sishi juda katta axamiyatga ega . Bu davrda bola narsa 
va xodisalarni faqat bevosita kо‗rish orqali emas, balki shu narsa va hodisalarning 
nomlari orqali idrok qila oladigan bо‗ladi. Bundan tashqari ham ular kattalardan 
sо‗rab, bilib olish, eshitish orqali ham, о‗z xotiralarini boyitadilar. Kichik yoshdagi 
bolalar dastavval mexanik ravishda ya‘ni , ma‘nosiga tushunmasdan esda olib 
qolaveradi. Buning о‗ziga xos jixti bor. Birinchidan bolalarda turmush tajribasi juda 
oz bо‗ladi, ular kо‗p narsani xali mutlaqo bilmaydilar, lekin xayotda tо‗qnash 
kelganlari sababli eslarida olib qoladilar. Ikkinchidan, bolalar asab tizimining 
plastikligi, ya‘ni, juda egiluvchanligi kattalarnikidan xam ustunroq bо‗ladi. Ana shu 
sababli bolalarga mexanik esda olib qolish xech qanday qiyinchilik tug‗dirmaydi. 
Bolalarda ma‘nosiga tushunib esda olib qolish ham juda erta rivojlanana boshlaydi. 
Masalan, ilk bolalik davridagi о‗zlari yoqtirgan xikoyalarning ayrim qahramonlarini 
yaxshi kо‗radilar, ba‘zilarini yomon kо‗radilar. Umuman hikoyalarning mazmuni 
bolalarga ta‘sir qilib ularda ma‘lum tuyg‗u- xissiyotlarni uyg‗otadi, bu esa bolalar 
hikoyaning mazmunini tushunayotganliklaridan darak beradi. 
Bolalar xotirasini rivojlanishida kattalarning nutqi bolalar bilan bо‗ladigan muloqati 
katta rol о‗ynaydi. Xotirani rivojlanishi bog‗cha yoshidagi bolalarda ularning ta‘lim- 
tarbiyasida amalga oshiriladi. 
Tafakkur bolaning bog‗cha yoshidagi davridan juda tez rivojlana boshlaydi. 
Buning sababi, birinchidan, bog‗cha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining 
anchagina kо‗payishi, ikkinchidan bu davrda bolalar nutqining nisbatan yaxshi о‗sgan 
bо‗lishi, uchinchidan esa, bog‗chada harakatlar qilish imkoniyatiga ega bо‗lishidir. 
Bog‗cha yoshidagi bolalar о‗zlaring mustaqil harakatlari davomida atrofidagi turli xil 
narsalar bilan bevosita taqqoslash, analiz qilish va nihoyat umumlashtirish kabi fikr 
qilish jarayonlarini vujudga keltiradi va takomillashtiradi. Bog‗cha yoshidagi 
bolalarda xar xil soxalarga doir savollarning tug‗ilishi ular tafakkurining 
shakillanayotganligidan darak beradi. Shuning uchun bolalarning savollariga doimo 
axamiyat bilan qarash kerak. Bola о‗z savoliga javob topa olmasa yoki katta odamlar 

---

25 
savoliga axamiyat brmasalar, undagi qiziquvchanlik, sinchkovlik susaya boshlaydi. 
Lekin bog‗cha yoshidagi bolalarning hamma savollarigi javob berish qiyin, chunki 
ular о‗zlari xali mutlaqo tushunmaydigan narsalar va hodisalar xaqida xam savol 
beraveradilar. 
Odatda har qanday tafakkur jarayoni biron narsaga tushuna olmasdan, biron narsadan 
taajublanish,hayron qolish natijasida hosil bо‗ladi. Juda kо‗p ota- onalar va ayrim 
tarbiyachilarga ortiqcharoq savol bersalar, ularni ―kо‗p maxmadona bо‗ma‖, Sen 
bunday gaplarni qayerdan о‗rganding‖ – deb jerkib tashlaydilar. 
Bolalar beradiga savollarning juda qiziq bо‗lishiga bir necha sabablar bor. – 
Birinchidan, bog‗cha yoshidagi bolalao , tevarak – atrofdagi narsa va xodisalarni 
qanday bо‗lsa, shandayligicha yani yaxlit xolda xuddi rasmdagidek aks ettiradilar. 
-
Ikkinchidan ularda katta odamlardagidek idrok qiladigan narsa va hodisalarni 
chuqur analiz va sintez qilish xususiyati xali о‗smagan bо‗ladi.
-
Uchinchidan ularda turli tabiat va jamiyat xodisalarga doir ilmiy tushunchalar 
xali tarkib topmagan bо‗ladi. 
-
Tо‗rtinchidan, ularning turmush tajribalari juda oz bо‗ladi.Bog‗cha yoshidagi 
bolalarning beradigan savollridan ular tafakkurining konkret obrazli xarakterga 
ekanligi ham kо‗rinib turadi.Masalan, bolalar quydagi savollarni berishadi: 
―Bulutlar nega yuradi?, Osmon katta –mi? yoki yer katta-mi?.
-
Ayrim bolalar xaddan tashqar kо‗p savollar beradilar. Boshqa bolalar esa xech 
qachon savol bermaydilar. 

Nutqiy buzilish va psixik rivojlanishning boshqa tomonlari о‗rtasidagi bog‗liqliq 

tafakkurning о‗ziga xos xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Bolalar о‗z yoshiga mos 
fikrlash operatsiyalarini egallab olishni umumiy tо‗la shart-sharoitlarga ega bо‗lib 
turib, ularda sо‗z mantiqiy tafakkur rivojlanishi ortda qoladi va bunday bolalar 
maxsus о‗qitishsiz analiz-sintez, taqqoslash va umumlashtirishni egallashda 
qiyinchilikka duch keladilar. Umumiy jismoniy xolsizlanish va lokomoter 
(harakatlanish) vazifalari sust rivojlanishi bilan birga harakatlarining rivojlanishida 

---

26 
ba‘zi bir ortda qolishlar ham ularga xosdir. Bular harakatni boshqarish yomonligi, 
meyorli harakatlarni bajarishda ishonchsizligi, bajarish tezligi va chaqqonligining 
pasayishi bilan ifoda etiladi. Eng katta qiyinchiliklar sо‗z kо‗rsatmalari bо‗yicha 
harakatlarni bajarishda aniqlanadi. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar normal 
rivojlangan bolalardan topshiriqni bajarishda masofa vaqt, tafakkur kо‗rsatkichlarida 
ortda qoladilar, xarakatlar ketma-ketlik tartibini buzib, uni tashkil etuvchi qismlarni 
qoldirib ketadilar.
Nonutqiy jarayonlarni tо‗g‗ri baxolash nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar atipik 
rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash va shu bilan birga ularning о‗rnini tо‗ldirishi 
imkoniyatlarini aniqlash uchun zarurdir. Bolalarda bilish faoliyatlarini rivojlanishi 
tevarak-atrof, kishilar mehnati va bola yashayotgan muhitdagi barcha predmetlar va 
narsalarni bilish, о‗rganish orqali ularning idroklari rivojlana boradi.
Idrok –inson analizatori yoki analizatorlar sistemasiga bevosita ta‘sir etuvchi 
narsa va hodisalarning butunligicha yoki ularning turli xususiyatlari о‗zaro 
aloqasining shakllanish jarayonidir. 
Idrok turli sezgilar asosida shakllanadi.
Psixologiyada idrok quyidagilarga ajratiladi: kо‗ruv, eshituv, taktil, tam bilish 
va hid bilish sezgilari kabilar. 
Idrokning barcha turlarida harakatlagish sezgirligi muhim о‗rin tutadi, biroq 
bularni inson kо‗pincha idrok etmaydi. Idrok etishda nutq katta rol о‗ynaydi. 
Narsa va hodisalarning sо‗zlar bilan ta‘riflanishi ular orasidagi mavjud о‗zaro 
aloqa ta‘minlanishini abstrakqiyasi va umumlashtirilishi idrok etayotganlarning 
mazmunini ochishga yordam beradi. Idrokning obyektiv faoliyati inson faoliyatining 
ilgarilanganligidir. Shu bilan birga faoliyat, amaliyot idrokning rivojlanishiga 
harakatlarning tо‗g‗ri va tо‗la aks etishiga yordam beradi. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan 
bolalar о‗ziga xos hususiyatlargsha ega bо‗lib, ularda nutqning rivojlanmasligi 
natijasida eshituv va nutq zonalarining zararlanishi natijasida idrok rivojlanishi nutqi 
tо‗liq rivojlanmagan bolalarda sust rivojlanadi. Ular atrof muhitdagi narsa va 

---

27 
hodisalarni kо‗ra biladilar, ularni farqini, ulardagi о‗zgarishlarni bilsalarda nutq orqali 
tushuntira bera olishda qiynaladilar.
Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarda kо‗ruv idroqi о‗ziga xos xususiyatga ega. 
Kо‗rish analizatorlari atrof olam haqidagi turli xil axborotlarni olishga yordam beradi. 
Eksperimental psixologshik usullarning ishlab chiqqanligi tegishli ahamiyat kasb 
etadi. Kо‗rish orqali idrok etish juda murakkab ish bо‗lib bu jarayonda kо‗pgina 
qо‗zg‗atuvchilar kо‗zga о‗z tasirini kо‗rsatadi. Idrok etishda analiz qanchalik aniq 
bо‗lsa, sezish shunchalik tо‗la, kuchli, aniq bо‗lib, ular qо‗zg‗atuvchilarda 
defferensial aks ettiriladi.