O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a

Sud-psixiatriya ekspertizasi tayinlashda sud ajrimi yoki 
tergovchining qarorini rasmiylashtirishga qo‘yiladigan talablar 
Sud-psixiatriya ekspertizasi tayinlashda sud ajrimi yoki tergov-
chining qarorida ishning fabulasi, ekspertiza tayinlash uchun 
sabablar, uni o‘tkazish kimga topshirilayotganligi, ekspertiza orqali 
hal qilishi kerak bo‘lgan masalalar ko‘rsatilishi lozim. 
Qarorning kirish qismida jinoyat ishining nomi, raqami, 
ekspertizaga yuborilgan shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi, 
jinoyat kodeksining jinoyat sodir etganlik uchun jazo nazarda tutilgan 
moddasi ko‘rsatiladi. 
Qarorning tavsiflash qismida ekspertizaga yuborilgan shaxs 
g‘ayriqonuniy harakatlarning mohiyati va uning ruhiy holatidan 
shubhalanish uchun asoslar keltiriladi. Shu yerning o‘zida ekspertiza 
o‘tkazish topshirilayotgan ekspertlar ishlaydigan muassasa 
ko‘rsatiladi. 
Ekspertiza o‘tkazish to‘g‘risidagi qaror yoki ajrimda eng muhim 
bo‘limni ekspertiza orqali hal qilish uchun qo‘yilgan savollar tashkil 
qiladi. Masalan, ayblanuvchilarni sud-psixiatriya ekspertizasidan 
o‘tkazishda quyidagi savollar qo‘yilishi mumkin: 
– ayblanuvchi ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan paytida ruhiy 
kasallik bilan og‘riganmi? Agar og‘rigan bo‘lsa, aynan qaysi kasallik 
bilan? 
– ruhiy buzilish (kasallik) mavjud bo‘lgan taqdirda ushbu shaxs 
o‘z harakatlariga hisob berishi yoki huquqbuzarlik sodir etish paytida 
harakatlarini boshqarishi mumkinmidi, ya’ni uning aqli rasomidi? 
– 
mazkur shaxs ko‘zdan kechirish paytida ruhiy kasallikka 
chalinganmidi? Agar chalingan bo‘lsa, aynan qaysi kasallikka? 
– mavjud ruhiy kasallikning xususiyati qanday va kelgusida 
qanday rivojlanishi taxmin qilinadi? Ruhiy kasallik ekspertiza 
o‘tkazilayotgan shaxsni o‘z harakatlari uchun hisob berish yoki ularni 
boshqarish imkonidan mahrum qilmaydimi? 
– agar ruhiy kasallik mavjud bo‘lsa, ushbu shaxs qanday tibbiy 
choralar ko‘rishga muhtoj? 

---

12
Ish xususiyatlaridan kelib chiqib, boshqa savollar ham qo‘yilishi 
mumkin, masalan, ilgari o‘tkazilgan xulosalarning, ilgari psixiatriya 
kasalxonalarida aniqlangan kasallik tashxislarining asosliligi, 
ayblanuvchining o‘zini kasal qilib ko‘rsatish imkoniyati va hokazo.
Amaliyotda savollarni noto‘g‘ri qo‘yish hollari ham tez-tez 
kuzatiladi. Masalan, fuqaroning vafot etganidan keyin qoldirgan 
vasiyati tufayli yuzaga kelgan kelishmovchilik natijasida sud 
tomonidan tayinlangan ekspertiza chog‘ida sud ajrimida uning 
vasiyatni imzolash paytidagi emas, balki o‘limidan avvalgi aqli 
rasoligi masalasi qo‘yiladi; ayblanuvchiga nisbatan esa uning jinoyat 
sodir etish paytidagi emas, balki ungacha bo‘lgan aqli rasoligi 
masalasi qo‘yiladi.
Ruhiy kasallik jinoyat sodir etganidan keyin boshlangan hollarda 
ekspertlar oldiga kasallik qanday xususiyatga egaligi (vaqtinchalik 
yoki surunkali) ayblanuvchi ushbu kasallik tufayli sud oldida turishi 
va jazo o‘tashi mumkinmi yoki yo‘qmi, degan savol qo‘yiladi. Aqli 
noraso deb topilgan shaxslarga nisbatan ham, jinoyat sodir etganidan 
keyin kasal bo‘lib qolgan shaxslarga nisbatan ham ekspertlar oldiga 
ularga qanday tibbiy choralar qo‘llanishi mumkinligiga oid savol 
qo‘yilishi kerak. 
Agar guvohlar yoki jabrlanuvchining ruhiy jihatdan sog‘lomligi 
masalasida shubha yuzaga kelsa, ekspertlar oldiga ushbu ko‘rsatuvlar 
ruhan sog‘lom kishinikimi yoki ruhiy bemornikimi, degan savol 
qo‘yiladi. 
Jismoniy yoki ruhiy nuqsonlari va kasalliklari tufayli jinoyat ishi 
uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlar va hodisalarni to‘g‘ri idrok 
eta olmaydigan va ular haqida to‘g‘ri ko‘rsatmalar bera olmaydigan 
shaxslar guvoh sifatida so‘roq qilinmaydilar. Ularning ko‘rsatma-
lariga kasal odamning ko‘rsatmalariga bo‘lganidek munosabatda 
bo‘lish lozim.
Psixiatr ekspertlar oldiga mutaxassisning tushuntirishlarini talab 
qiladigan boshqa, masalan, kasallikning boshlanish vaqti, uning 
keyingi kechish xususiyati, tuzalish imkoniyatlari haqidagi aniqlik 
kirituvchi masalalar ham qo‘yilishi mumkin. 
Psixiatr ekspertlar oldiga ularning vakolatiga kirmaydigan 
savollar, masalan, jinoyat motivlari, jazo choralari haqida, yoki 

---

13
ayblanuvchi aqli noraso deb hisoblansa, institutda o‘qishni davom 
ettira oladimi, degan savollar qo‘yilishi mumkin emas. Ekspert oldiga 
qo‘yilgan barcha masalalar aniq, tushunarli bo‘lishi va imkon qadar 
tasdiq yoki inkor javobi olinadigan tarzda ifodalanishi lozim. Agar 
tergovchi psixiatriya sohasida yetarli bilimga ega bo‘lmagani bois 
ekspertga taklif etilayotgan savollar ro‘yxatini tuzishda qiynalsa, u 
dastlab psixiatr bilan maslahatlashib olishi mumkin. 
Tergovchi ayblanuvchiga uning huquq va majburiyatlarini 
tushuntirib, ekspertiza tayinlash haqidagi qaror, shuningdek ekspert 
xulosasi bilan tanishtirishga majbur. Agar bemorning ruhiy holati 
bunga imkon bermasa, sud-psixiatriya ekspertizasi tayinlash haqidagi 
qaror ham, ekspert xulosasi ham ayblanuvchiga e’lon qilinmaydi. 
Ozodlikdan mahrum qilish joylari ma’muriyati mahkumlarni sud-
psixiatriya ekspertizasiga yubora turib, odatda ekspertlar oldiga 
mahkum ruhiy holatiga ko‘ra ozodlikdan mahrum qilish joylarida 
bo‘lishi va jazo o‘tashi mumkinmi, degan savol qo‘yadi. Bu 
shaxslarni tekshirish ko‘pincha ruhiy kasallik alomatlari ularda ilgari 
ham aniqlanganligidan dalolat beradi. Bunday hollarda kasallikning 
boshlanish vaqtini aniqlash muhim, chunki shaxsning jinoyat sodir 
etish paytidagi ruhiy holatini baholash shu bilan bog‘liq. Ekspertlar 
arxivdagi jinoyat ishining materiallari, ish joyidan olingan 
tavsifnomalar, mahkumlarda ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilishidan 
avvalroq ruhiy kasallik alomatlari bo‘lgani haqidagi tibbiy 
guvohnomaga ega bo‘lgan hollarda mazkur savolga ijobiy javob 
olinishi mumkin.
Agar sud-tergov organlari takroran huquqbuzarlik sodir etgan 
mahkumlarni psixiatriya ekspertizasiga yuborsalar, ushbu shaxslar-
ning oxirgi ijtimoiy xavfli qilmishiga nisbatan aqli rasoligi va ilgari 
chiqarilgan hukm bo‘yicha jazo o‘tay olishi haqidagi masala 
qo‘yiladi. Ayblanuvchini javobgarlikka tortishdan avval boshlangan 
surunkali ruhiy kasallik mavjud bo‘lganida ekspertlar nafaqat 
qo‘yilgan savollarga javob berishlari, balki subyektning o‘z 
harakatlari uchun hisob berish va birinchi ijtimoiy xavfli qilmishni 
sodir etgan vaqtda ularni boshqarib turish qobiliyatini baholashlari 
ham kerak. 

---

14
Sud-psixiatriya amaliyoti tajribasi ekspertiza o‘tkazish chog‘ida 
ko‘pincha ish uchun muhim va ekspertiza qilinayotgan shaxsning 
ruhiy holati bilan bog‘liq bo‘lgan, ammo ular bo‘yicha tergovchi va 
sud savol qo‘ymagan holatlar uchrab turishidan dalolat beradi. 
Bunday hollarda ekspertlar o‘z xulosalarida ana shu savollarga javob 
berishga haqlidirlar.