O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Kuch  tushunchasi

.  Kuch  muhim  fizik  kattaliklardan  biri  bo‘lib,  jismlarning  o‘zaro  ta’sirini 

xarakterlaydi.  Fizik  bilimlarni    shakllanishida  kuch  tushunchasi  massa,  tezlanish  tushunchalari  bilan 

bog‘langan.  Ko‘p  hollarda  kuch  tushunchasi  o’z  ma’nosiga  mos  kelmaydigan  atamalar  qo‘llaniladi. 

Masalan,  fizikada  “tok  kuchi”  “elektr  yurituvchi  kuch”,  “yorug‘lik  kuchi”,  “tovush  kuchi”;  badiiy 

adabiyotda  “tabiat  kuchi”,  “ruhiy  kuch”,  “sevgi  kuchi”  va  hakozolar.  Ba’zi  hollarda  metodik 

adabiyotlarda  metodoligik  jihatdan  ma’qul  bo‘lmagan  ta’rif-talqinlar  uchraydi,  ya’ni  kuchni  go‘yo 

mustaqil  mavjud  bo‘lgan  qandaydir  narsaga  o‘xshatishlar,  kuch  harakatni  o‘zgartiruvchi  sabab  deb 

qarashlar, kuch tushunchasini o‘zaro ta’sir tushunchasiga qiyoslashlarga hali duch kelamiz. 

---

Shuning  uchun  ham  kuch  tushunchasini  o‘quvchilar  ongida  singdirishda  metodologik  nuqtai 

nazardan quyidagilarga e’tibor berish kerak bo‘ladi. 

1.Kuch-moddiy obektlarning o‘zaro ta’sirini sifat va  miqdoriy jihatdan xarakterlovchi o‘lchov. 

2.Kuch-vektor  fizik  kattalik  bo‘lib,  harakatni  bir  jismdan  ikkinchisiga  ko‘chishning  ham 

yo‘nalishi, ham son qiymatini xarakterlaydi. 

3.Kuch  tushunchasi,  nafaqat  o‘zaro  ta’sir  tushunchasi  boshqa  ko‘pgina  tushunchalar  (kuch 

momenti impuls momenti, maydon kuchlanganligi, ish quvvat va hokazo) bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, 

bu tushunchalarning shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. 

4.Kuch  tushunchasi  moddiy  jismlar  o‘zaro  ta’sirining  ham  miqdoriy,  ham  sifat  xarakteristkasi 

bo‘lishi  bilan  birga  hodisalarning  yuz  berish  sababi  bilan  ham  bog‘liq  (ya’ni    sababsiz  oqibat 

bo‘lmasligi). 

5.Kuch  tushunchasi  chegaralangan  bo‘lib,  harakatning  mexanik  shaklidan  tashqari  o‘zaro  ta’sir 

va  hodisalarga  bu  tushunchani  qo‘llab  bo‘lmaydi.  (masalan,  jismlarning  isishi,  kimyoviy  jarayonlar, 

organi  tabiatdagi  hodisalar).  Elektr,  molekulyar,  yadroviy  kuchlar  haqida  gapirganda  harakatning 

nomexanika shaklining aylanishi kuzda tutiladi. 

6.Kuchni  o‘zaro  ta’sir  bilan    almashtirmaslik  kerak.  Kuch-bu  o‘zaro  ta’sir  emas,  balki  o‘zaro  

ta’sirning o‘lchovidir. 

Dinamika  qonunlarini  o‘qitishda  jism  harakatining  o‘zgarish  sabablarini  bilish  o‘quvchilarda 

dialiktik  tasavvurning    shakllanishida  qulay  zamin  yaratadi.  Dinamikaning  asosi-Nyuton  qonunlari. 

Inertsiya  qonuni  bu  Nyutonning  “Natural  filosofiyaning  matematik  asoslari”  (1687-yil)  kitobida 

keltirilgan harakat qonunlaridan birinchisidir. Nyutonning har bir qonuni, xususan, birinchi qonun ham  

mustaqil  ahamiyatga  ega.  Ba’zan  birinchi  qonun  ikkinchisidan  kelib  chiqqan  degan    mulohaza  ham  

uchratiladi. Bu muloxaza tashqi kuch ta’sir etmaganda, F=0 bo‘lganda tezlanish nolga teng, ya’ni jism 

tekis va to‘g‘ri chiziqli harakat qiladi yoki tinch holatda bo‘lishga asoslangan. Ammo, harakat birinchi 

qonunning  ahamiyati  bunga  olib  kelmaydi.  Bu  qonunni  o‘rganishda  ma’lum  bo‘lgan  qiyinchilik 

an’anaga aylanib qolgan ta’riflashdir. “Agar jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa, u tinch turgan bo‘lsa, 

tinch  holatning  to‘g‘ri  chiziqli  tekis    harakatlanayotgan  bo‘lsa,  o‘zining  to‘g‘ri  chiziqli  tekis  harakat 

holatini saqlaydi”- deyiladi.