partiv kasalliklarida uchraydi.
6. Grokk aniqlagan dissotsion nafas olish nafas olish
markazining nafas olish va chiqarish davrlarini boshqarish vazi-
fasi buzilganida kuzatiladi. Bunda kokrak qafasining har xil joyi
nafas olishning turli davrida boladi. Masalan, kokrak qafasining
104
oldingi qismi nafas olish davrida bolsa, orqa qismi nafas chiqarish
davrida boladi. Bu bosh miya abssessida, yalliglanishida,
uremiyada kuzatiladi.
7. Asimmetrik nafas olish nafas olganda kokrak qafasining
ong va chap tomonlari bir xilda harakat qilmaydi. Bunda bir
tomon harakat qiladi, ikkinchi tomon esa zorga harakat qiladi
yoki harakati umuman sezilmaydi. Bunday nafas olish kokrak
qafasining pardalari bir-biriga birikib ketsa, katta bronxlar tiqilib
qolsa, qovurgalar singanda kuzatiladi.
Kokrak qafasini paypaslab tekshirish
Kokrak qafasini paypaslab tekshirganda, mahalliy harorati,
ogriq sezishi, shishlar, gadir-budur joylar bor-yoqligi, qovur-
galarning singanligi aniqlanadi. Soglom hayvonlarda kokrak
qafasining harorati ortacha, ogriqsiz va patologik ozgarishsiz
boladi. Kasalliklar paytida quyidagi ozgarishlar bolishi mumkin:
• kokrak qafasining biror joyida yalliglanish bolsa, chiðqon
chiqsa, plevrit kasalligida osha joylarning mahalliy harorati kota-
rilib, issiq boladi;
• teri va teriosti kletchatkasi yalliglansa, qovurga oralaridagi
mushaklar yalliglansa, qovurgalar sinsa, plevrit kasalligida
osha joyning sezuvchanligi oshib, ogriq sezadi.
• yalliglanish paytida, yurak, buyrak kasalliklarida, teri ostida
gaz toplansa, har xil shishlar hosil boladi. Bunda shish yalligla-
nish natijasida paydo bolsa, issiq va ogriqli boladi. Yurak,
buyrak kasalliklari natijasida shish hosil bolsa, paypaslaganda
shiqirlagan tovush eshitiladi.
Kokrak qafasini taqillatish usuli
bilan tekshirish (perkussiya)
Kokrak qafasini yangi tugilgan it, mushuk, chochqalarda
bevosita, boshqa hayvonlarda vositali perkussiya bilan tekshiriladi.
Perkussiyani begona tovushlar bolmagan alohida xonalarda,
hayvon tikka turgan holatida otkaziladi.
Kokrak qafasining har joyini perkussiya qilib, eshitilayotgan
tovushlarga baho berish bilan perkussiya qilayotgan joy ostida
105
joylashgan azo va toqimalarning morfologo-funksional holatiga
baho berish mumkin. Chunki kokrak qafasining hajmi, kokrak
muskullarining rivojlanganligi va opka parenximasi elastikligining
har xilligi bilan farq qiladi. Katta itlarda kokrak qafasi katta,
qovurgalar kichkina va ingichka, opka parenximasi elastik bolgan-
ligi uchun opkaga xos tovush kuchli, boshliqdan eshitila-
digan tovushlarga xos boladi.
Semizligi yaxshi bolgan chochqalarning kokrak qafasi perkus-
siya qilinganda opkaga xos tovush kuchsizroq eshitiladi. Quyonlar,
mushuklar, kichkina itlarning kokrak qafasi perkussiya qilinganda
opkaga xos tovush kuchli va yuqori eshitiladi. Oriq hayvonlar kokrak
qafasi perkussiya qilinsa, opkaga xos tovush kuchli va otkir eshitiladi.
Semiz hayvonlarda kokrak devori qalin, kamharakat bolganligi
uchun tinch, qisqa va past perkussion tovush eshitiladi.
Kokrak qafasining qaysi joyi perkussiya qilinayotganligiga
qarab, tovush ham ozgaradi. Kokrak qafasining orta qismidan,
boshqa qismlariga nisbatan perkussion tovush ancha kuchli
eshitiladi.Chunki kokrak qafasining yuqori va pastki qismlari
umurtqa va tosh suyaklari bilan birikkanligi sababli perkussiya
qilinganda unchalik tebranmaydi, natijada past tovush hosil boladi.
Shifokor kokrak qafasini perkussiya qilinishidan oldin,
perkussiya qilish uslubini yaxshi bilishi kerak. Perkussiya otkazish
uchun asboblar togri tanlangan bolishi, shifokor har doim
ozining individual, organgan plessimetri va perkussion bolga-
chasidan foydalanishi lozim.
Perkussiya paytida hayvon tanasiga plessimetrni togri
qoyib,
bolgachaning rezina tayoqchasi bilan uning yuzasiga urish kerak.
Agar yuzada joylashgan patologik ozgarish tekshirilayotgan
bolsa, bolgacha sekin uriladi, agarda patologik jarayon chuqurda
joylashgan bolsa, bolgacha kuchli uriladi.
Opkaning perkussiya qilingan joyi kurak suyagining orqasida
joylashgan bolib, uchburchak shaklini egallagan. Bu uchburchak-
ning yuqori, oldingi chegarasi kurak suyagining yuqori orqa burcha-
gida, yuqori orqa qismi oxirgi qovurgalarning umurtqa bilan
birlashgan joyida, pastki chegarasi tirsak yonida joylashgan boladi.
Kokrak qafasini perkussiya qilganda:
106
1. Opkaning orqa chegarasi.
2. Opkaning va plevraning morfologo-funksional holati aniq-
lanadi.
Opkaning orqa chegarasini aniq opkaga xos atimpatik tovush-
ning otmas yoki otmasroq tovush ozgarishiga qarab aniqlanadi.
Opkaning orqa chegarasini aniqlash uchun perkussiya kokrak
suyagi orqasidan, malum bir chiziq orqali, oldindan orqaga
qarab, qovurgalar oralab otkaziladi. Qoramol, qoy va echkilarda
opkaning orqa chegarasi ikki chiziq orqali aniqlanadi:
• maklok chizigi boylab;
• yelka-kurak bogini chizigi boylab.
Òuyalarda uch chiziq orqali aniqlanadi:
• dumgaza suyagi topigi chizigi;
• maklok chizigi;
• yelka-kurak bogini chizigi boylab.
Boshqa hayvonlarda quyidagi uch chiziq orqali aniqlanadi:
1. Maklok chizigi.
2. Otirgich suyagi topigi chizigi.
3. Yelka-kurak chizigi boylab.
Meyorda opkaning orqa chegarasi hayvonlarda quyidagicha
boladi:
Kasallik paytida opka chegarasi kengayishi yoki torayishi
mumkin. Bu ozgarishlar opkaning bir tomonida yoki har ikki
tomonida bolishi mumkin. Patologik ozgarishning xususiyatiga
qarab, opkaning kengayishi va torayishi umumiy yoki mahalliy
boladi. Ateklektazda, katta bronxlar bekilib qolganda, kokrak
qafasining bir tomonida juda kop miqdorda suyuqlik top-
r
/
T
i
r
u
t
n
o
v
y
a
H
)
a
h
c
a
g
a
g
r
u
v
o
q
(
i
s
a
r
a
g
e
h
c
a
k
p
O
q
i
z
i
h
c
-
1
q
i
z
i
h
c
-
2
q
i
z
i
h
c
-
3
.
1
i
k
h
c
e
,
y
o
q
,l
o
m
a
r
o
Q
1
1
0
1
8
.
2
t
O
6
1
4
1
0
1
.
3
a
y
u
T
2
1
0
1
8
.
4
a
q
h
c
o
h
C
1
1
9
7
.
5
t
I
1
1
0
1
9
8
107
langanda, bir tomonlama opkaning emfizemasida osha tomon-
dagi opka ishlamaydi.
Ikkinchi tomondagi sog opka ichki azolarni kislorod bilan
taminlashi uchun juda tez va kuchli ishlay boshlaydi. Natijada,
asta-sekinlik bilan sog opka hajmi kengayib, osha tomondagi
opkaning chegarasini kattalashtiradi. Opkaning umumiy yoki
ikki tomonlama chegarasi kengayishi alveolar yoki interstitsial
emfizemada yoki kokrak qafasida gaz toplanganda (pnevmo-
toraks) kuzatilishi mumkin. Emizema davrida opka orqaga qarab,
kengaya boradi.
Kokrak qafasida gaz toplanganda esa, perkussiyada opka
chegarasi kengayganday korinadi, aslida bu chegara kengay-
magan boladi. Kokrak qafasidagi gaz opkaga xos tovush berib,
opka chegarasining kengayishi togrisida yolgon tasavvur beradi.
Opka chegarasining torayishi bir tomonlama yoki ikki tomon-
lama bolishi mumkin. Katta qorin va ichaklarda gaz toplansa,
katta qorin oziqa bilan tolib qolsa, qorin va kokrak boshliqlarida
suyuqlik toplansa, opkaning ikki tomonlama yalliglanishida,
opka chegarasining ikki tomonlama torayishi kuzatiladi. Opka-
ning bir tomonlama yalliglanishida, jigar, yurak kengayganda,
opka chegarasining bir tomonlama torayishi kuzatiladi.
Opka va plevraning fizik holatini aniqlash uchun perkussiya
opka sohasida kokrak suyagi orqasidan, qovurga oralab,
yuqoridan pastga qarab otkaziladi. Meyorda opkaning hamma
joyida opkaga xos atimpanik tovush eshitiladi.
Kasallik paytida opkadan quyidagi patologik tovushlar
eshitilishi mumkin:
1. Otmasroq yoki bogiqroq tovush kasallik paytida opka
alveolalari suyuqliklar bilan tola boshlasa, kokrak qafasi devori
qalinlashib, teri ostida shishlar paydo bolsa, plevrada fibrin
tolalari choksa, katta bronxlar bekilsa, bu tovushlar eshitiladi
(pnevmoniya, opka shishi, plevra pardalarining yalliglanishi
yoki yopilishida).
2. Otmas yoki bogiq tovush opkaning ayrim bolaklari
yoki ayrim joylaridagi alveolalarda havoning ornini suyuqliklar
toldirsa, kokrak qafasi boshligida suyuqliklar toplansa, shun-
day tovush eshitiladi. Bu holat krupoz pnevmoniya, exino-
108
kokkoz, opka sili, bronxopnevmoniya kasalliklarida, kokrak
qafasida osganda, transsudat, ekssudat yoki qon toplanganda
kuzatiladi.
Agarda otmas tovush kokrak qafasida suyuqliklar toplanishi
natijasida hosil bolsa, bu tovush kokrak qafasining pastki qismida
kuzatilib, otmas tovushlarning yuqori chegarasi togri chiziqli
boladi. Hayvon turishini ozgartirganida, suyuqlik ham oz joyini
ozgartirishi natijasida hosil boladigan otmas tovush opkaning
hamma joyidan eshitilishi mumkin va chegara chizigi notekis
yoysimon boladi. Hayvon oz holatini ozgartirsa ham, otmas
tovush chizigi ozgarmaydi.
3. Jarangdor tovush opkada yirik (diametri 68 sm)
boshliqlar paydo bolsa va katta bronxlar yonida joylashsa, osha
joyni perkussiya qilganda, bu tovush eshitiladi.
4. Charsillagan tovush opkada katta-katta boshliqlar paydo
bolib, bronxlar bilan birlashgan bolsa, bu joyni perkussiya
qilganda, shunday tovush eshitiladi (opka gangrenasi va silida).
Opkani eshitish usuli bilan tekshirish (auskultatsiya)
Kokrak qafasini auskultatsiya qilganda, opkadan eshitila-
digan asosiy va qoshimcha (patologik) nafas olish tovushlari
aniqlanadi.
Opkadan eshitilayotgan hamma tovushlar ikkiga bolinadi:
• asosiy yoki fiziologik nafas olish tovushlari;
• qoshimcha yoki patologik nafas olish tovushlari.
Asosiy yoki fiziologik tovushlarga bronxial va vezikular
tovushlar kiradi. Soglom hayvonlarda kurak suyagi oldidan, kok-
rak qafasining katta bronxlar otgan joyidan fiziologik bronxial
tovush eshitiladi. Bu tovush hiqildoqda hosil bolib, bronxlarga
ham tarqaladi. Shuning uchun bu tovush vezikular tovushdan
kuchliroq, larinial va traxeal tovushlardan pastroq eshitiladi. Bu
tovush «x» harfini aytganda hosil boladigan tovushga oxshash
bolib, kuchsiz, past va doimiy eshitiladi (ham nafas olganda,
ham nafas chiqarganda).
Kurak suyagi orqasida joylashgan opkaning boshqa joylaridan
soglom hayvonlarda vezikular tovush eshitiladi. Bu tovush yum-
109
shoq, kuchsiz bolib, nafas olishda eshitilib, nafas chiqarishda
eshitilmaydi. Vezikular tovush «f» harfini nafas olib, sekin
aytganda chiqadigan tovushga oxshash boladi.
Eshitilayotgan vezikular tovushning kuchi va xarakteri hayvon-
ning turi, zoti, konstitutsiyasi, yoshi, semizligi, kokrak qafasining
shakliga bogliq. Qoramol va bugularda vezikular tovush kokrak
qafasining hamma joyida yaxshi eshitiladi. Otlarda va tuyalarda
vezikular tovush eng yaxshi kurak suyagi orqasida eshitilib, u
kuchsiz yumshoq va nozik boladi. Eng kuchli vezikular tovush it
va mushuklarda eshitiladi. Bordoqiga boqilgan hayvonlarda, katta
chochqalarda, juni qalin osgan hayvonlarda vezikular tovush
meyorda, juda sekin eshitiladi. Oriq, kokrak qafasi tor hayvonlarda
bu tovush kuchli eshitiladi. Vezikular tovush yosh hayvonlarda
katta hayvonlarga nisbatan kuchli eshitiladi. Ish bajarganda, stress
tasir etganda ham vezikular tovush kuchayadi.
Vezikular tovushning ozgarishi opkaning bir tomonida
yoki ikki tomonida, yoki ayrim olingan opka bolaklarida uchrashi
mumkin. Bunda vezikular tovush kuchayishi, pasayishi yoki
umuman eshitilmasligi mumkin.
Vezikular tovushning kuchayishi hansirash paytida, yurak-
qon tomir kasalliklarida, kamqonlik paytida, yuqumli kasallik-
larda, zaharlanishlarda kuzatiladi. Bu paytlarda vezikular tovush
kuchli, dagal va uzoq eshitiladi. Kataral va yiringli penvmoniyada,
opka sili, shishi va gangrenasida vezikular tovushning kuchayishi
opkaning ayrim joylarida eshitiladi.
Vezikular tovushning pasayishi opka harakatining kamayishi,
elastikligining pasayishi, kurak boshligida suyuqlik toplanishi, terida
muskul va moy qavatlarining qalinlashishi, vezikular tovushning
eshitilishi qiyinlashishi natijasida kuzatiladi. Yaxshi rivojlanmagan
buzoq va qozilarda ham opkaning maromda harakat qilmasligi va
elastikligining pasayishi natijasida vezikular tovush past eshitiladi.
Bulardan tashqari, opkaning alveolar emfizema, atelektaz
kasalliklarida ham vezikular tovush pasayadi. Vezikular tovush-
ning pasayishi nafas olish davrining qisqarishi bilan xarak-
terlanadi. Plevra boshligida suyuqlik toplanganda (ekssudativ,
plevrit, gidrotoraks, gemotoraks), suyuqlik tovushni yomon
otkazganligi uchun vezikular tovush past eshitiladi.
110
Qoshimcha yoki patologik nafas olish tovushlari
Bu tovushlarga patologik bronxial, amfarik, aralash, xirillash,
shaloplash, ishqalanish tovushlari kiradi.
Patologik bronxial tovush agarda bronxial tovush kokrak
qafasining hamma joyida eshitilsa, bunga patologik bronxial tovush
deyiladi. Bu tovush koproq kokrak qafasining pastki orqa qismini
auskultatsiya qilganda eshitiladi.
Patologik bronxial tovush kuchi va xususiyatiga qarab, kuchli
va dagal, kuchsiz va yumshoq bolishi mumkin. Bular opkaning
suyuqlik bilan tolib, zichlashgan joyining katta-kichikligiga, joy-
lashgan yeriga bogliq. Shunday joylar qancha katta bolsa, tovush
ham shunchalik kuchli eshitiladi. Bunday joylar chuqurroq joylash-
gan bolsa, tovush tinch va past eshitiladi. Krupoz pnevmoniyada
kuchli eshitilsa, bronxopnevmoniyada kuchsiz eshitiladi.
Patologik bronxial tovushning kelib chiqishiga alveola va kichkina
bronxlarning havo ornini suyuqlik toldirib, opka zichlashishi
sabab boladi (opka yalliglanishi, shishishi, buzoqlarning parativ,
itlarning olat kasalliklarida). Ayrim sabablar natijasida bronxlarda
havoning harakati sekinlashsa ham, bronxial tovush past eshitiladi.
Opka ateliktazida bronxlarning yopilib qolishi natijasida, bronxial
tovush opka sili, gangrenasi va abssessi paytida opkada boshliqlar
paydo bolsa, kokrak boshligida suyuqlik toplanib, osmalar
osib opkani siqib qoyganda ham eshitiladi.
Otlar opkasida eshitiladigan har qanday bronxial tovush
opka kasalliklarining (bronxopnevmoniya, krupoz pnevmaniya,
opka ateliktazi) xarakterli belgisi hisoblanadi.
Amforik nafas olish tovushi bu tovush opkada abssess,
gangrena, sil kasalligi rivojlanganda hosil bolgan boshliqlar
bronxial bilan birlashganda eshitiladi. Bu tovush bosh shisha
ogziga puflaganda hosil boladigan tovushga oxshab ketadi.
Amforik tovush bronxoektaziya kasalligi natijasida bronxlarning
sharsimon kengayishi paytida ham eshitiladi. Bu boshliq suyuqlik
bilan tolganda amforik tovush eshitilmaydi.
Aralash nafas olish tovushi bu paytda opkadan ham vezi-
kular, ham bronxial tovushga oxshash noaniq tovushlar eshitiladi.
Bunday tovushlar krupoz pnevmaniya kasalligining boshlanish
111
bosqichida, bronxopnevmoniya, opka sili va alveolar emfizemasi
kasalliklarida eshitiladi.
Xirillash tovushlari nafas olish yollarida boladigan pato-
logik ozgarishlar natijasida kelib chiqadigan qoshimcha tovush-
lardir. Xirillash tovushlari kelib chiqishining asosiy sabablari:
nafas olish yollarida febrin va yopishqoq shilliqlarning cho-
kishi; transsudat, ekssudat yoki qonning toplanishi; nafas olish
yollarining torayib qolishi natijasida havoning nafas olish yolla-
riga tez harakat qilishidir.
Xirillash tovushlarining ozi ikkiga bolinadi:
• quruq, jarangsiz yoki bogiq tovushlari;
• hol yoki pufakli xirillash tovushlari.
Quruq, jarangsiz yoki bogiq xirillash tovushlari bronxlarning
ichki shilliq pardasi yopishqoq, egiluvchan, choziluvchan va
qiyinlik bilan ajraladigan ekssudat shilliq chokkanidan hosil
boladi. Bu chokmalarning uchlari havo otganda va qaytganda
kotarilib, havo harakatini buzadi va xirillash tovushlarining kelib
chiqishiga sababchi boladi. Chokkan jismlarning yopishqoqligi
va miqdoriga qarab, xirillash tovushi ozgarib turadi. Bu tovushlar
chiyillash, hushtak, vizillash tovushlariga oxshash boladi.
Vizillagan tovush katta va orta bronxlar yalliglanganda, chiyillash
va hushtak tovushlari kichkina bronxlar yalliglanganda eshitiladi.
Quruq xirillash tovushlarining eshitilishi kuchli bronxlarning
torayish darajasiga, patologik ozgarishning xususiyatiga bogliq.
Surunkali bronxit, bronxopnevmoniya kasalliklarida bu tovushlar
kuchsiz, zorga eshitiladigan bolsa, mikrobronxitda kuchli, yaxshi
eshitiladi. Quruq xirillash tovushlari ozgaruvchan boladi. Bunday
tovushlar opkaning hamma joyidan (bronxit) yoki ayrim joy-
laridan (opka silida) eshitilishi mumkin. Yotaldan keyin quruq
xirillash tovushlari kuchayishi, susayishi yoki umuman eshi-
tilmasligi mumkin. Hayvon tinch turganda, bu tovush sekin
eshitilsa, ishlagandan, yurgandan keyin yaxshi eshitiladi.
Pufakli hol xirillash tovushlari nafas olish yollarida suyuq-
liklar yoki qon toplanganda hosil boladi. Havo otib qaytganda
bu suyuqliklar havo bilan aralashib, pufakchalar hosil qiladi va
bu pufakchalar harakatlanib, bir-biriga ishqalanib, vijirlagan,
pufakchalarning yorilgan tovushiga oxshash tovushlar eshitiladi.
112
Bu tovushlar nafas olganda ham, nafas chiqarganda ham eshitiladi.
Pufakchalarning katta, orta yoki kichik bronxlarda hosil bolishiga
qarab, pufakchali hol xirillash tovushlari uchga bolinadi: katta
pufakchali xirillash tovushlari, orta pufakchali xirillash tovush-
lari, kichkina pufakchali xirillash tovushlari.
Katta pufakchali xirillash tovushi katta bronxlar yalliglanganda
(makrobronxit), bronxoektaziya paytida, opkada boshliq hosil
bolsa, suyuqlik toplansa, bronxopnevmoniyada, opkaga qon
quyilganda eshitiladi. Bunda davomli va kuchli xirillash eshitiladi.
Orta pufakchali xirillash tovushlari orta diametri bronxlar yallig-
langanda, suyuqlik yoki qon toplanganda eshitiladi. Kichkina
pufakchali xirillash tovushlari esa kichkina bronxlar va alveolalar
yalliglanganda (mikrobronxit, bronxopnevmoniya) eshitiladi.
Katta, orta va kichik bronxlar birdan yalliglansa, bu tovushlar
aralash eshitiladi.
Yotaldan keyin xirillash tovushlari yoqolib, biroz otgach,
yana paydo bolishi mumkin. Bronxopnevmoniya kasalligida
opkaning bir joyidan pufakchali hol xirillash tovushlari eshitiladi.
Patologik holatning xususiyatiga qarab, xirillash tovushlari
eshitiladi. Patologik holatning xususiyatiga qarab, xirillash tovushlari
yakka holda yoki kop, kuchli yoki kuchsiz eshitilishi mumkin.
Xirillash tovushining eshitilish kuchi kasallikning joylashgan yeriga
bogliq. Yalliglanish opkaning chuqur joyida bolsa, tovush
kuchsiz, yuzasida bolsa, kuchli eshitiladi.
Gijirlagan va qisirlagan xirillash tovushlari opkaning inter-
stitsial emfizemasida qopol kuchli gijirlagan, qisirlagan tovush-
lar eshitiladi. Bunda bronxeola yoki alveola devorining butunligi
buzilib, havo alveolalar orasiga chiqadi va pufak hosil qiladi.
Hosil bolgan pufak alveolalarga havo kirib chiqqanda qisilib,
pufak yoki alveola devori yorilishi natijasida qisirlagan tovush
hosil boladi. Shuning uchun hayvon opkasidan qisirlagan tovush-
ning eshitilishi xavfli belgilardan hisoblanadi.
Shiqirlagan xirillash tovushi qizitilgan moyga tuz tashla-
ganda chiqadigan tovushga yoki quloq yonidagi sochlarni bir-
biriga ishqalaganda chiqadigan tovushga oxshash bolib, alveola
ichiga yopishqoq ekssudat yoki transsudat chokkanda hosil boladi.
Nafas chiqarganda, alveola bir-biriga tegadi va yopishqoq moddaga
113
yopishib qoladi. Nafas olganda yopishib qolgan alveola devorlari
ajralib, oziga xos shiqirlagan tovushni hosil qiladi. Bu tovush
kopincha opka yalliglanganda, nafas olayotganda eshitiladi.
Kopincha pufakchali xirillash tovushlari bilan shitirlagan
tovushlar bir-biriga juda oxshash boladi. Bularni bir-biridan ajratish
uchun ularning xususiyatlarini yodga olish kifoya: kichkina pufakchali
xirillash tovushlari ham nafas olganda, ham nafas chiqarganda
eshitiladi, yotaldan keyin vaqtincha eshitilmaydi. Shitirlagan
tovushlar esa faqat nafas olish paytida eshitilib, yotal va tovushlarga
tasir qilmaydi. Chunki bu farqlash bilan kasallik qayerda kechayot-
ganligini aniqlab olish mumkin. Kichkina pufakchali xirillash tovushi
eshitilsa, kasallik bronxlarda ekanligidan, shiqirlash tovushi eshitilsa,
kasallik alveolalarda ekanligidan dalolat beradi.
Plevraning ishqalanish tovushi yangi teri bolaklarining
ishqalanish tovushiga, qorda yurganda eshitiladigan qisirlash
tovushiga yoki shitirlash tovushiga oxshash boladi. Bu tovushlar
plevra pardalari ozgarganda hosil boladi.
Fiziologik holatda plevra pardalari silliq va namlangan bolib,
nafas olganda va chiqarganda ikkala parda (visseral va pariyetal)
tovush chiqarmasdan bir-biriga sirganib, harakat qiladi. Agarda
kasalliklar natijasida plevra yuzasi ozgarsa, patologik tovushlarning
hosil bolishiga sharoit yaratiladi (plevra yuzasida fibrin choksa,
biriktiruvchi toqima osganda, chandiq paydo bolsa, ichki
azolarning suvsizlanishi natijasida plevra pardalari yuzasi qurib
qolsa). Bu tovushlar nafas olishning har ikki davrida ham eshitiladi.
Ishqalanish tovushining kuchi va balandligi, davom etishi,
joylashish yeri va doimiyligi bilan har xil boladi. Plevrit kasalli-
gining boshlanish davrida patologik ozgarishlar kam bolganligi
uchun bu tovush kuchsiz eshitiladi. Bunday tovush ichki azolar
suvsizlanib, plevra pardalari qurib qolganda ham eshitiladi. Plevrada
patologik ozgarishlar kuchli bolib, keng tarqalgan bolsa, tovush
ham kuchayadi. Agarda plevra pardalarida osma ossa, chandiq
hosil bolsa, ishqalanish tovushi doimiy boladi. Agarda ilgari
ishqalanish tovushi eshitilib, keyinchalik bu tovush sekinlashib,
yoqolib ketsa, plevra boshligida suyuqlik toplanayotganidan
dalolat beradi. Plevraning ishqalanish tovushi kopincha kokrak
qafasi pastki qismida va tirsak orqasida yaxshi eshitiladi.
114
Plevraning shaloplash yoki shilqillash tovushi shisha idishga
ozroq suv solib, havo toplanganda eshitiladi. Bu tovushning kuchi
toplangan suyuqlik yoki havoning miqdoriga bogliq (ekssudativ
plevrit, pnevmotoraks, gangrena va boshqa kasalliklarda).
3- A M A L I Y M A S H G U L O T
Opkani tekshirish. Yuqori nafas yollarini tekshirish. Hayvon-
larning turi, yoshi, holati, terisi va junining qalinligiga qarab,
vositasiz va vositali auskultatsiya qollaniladi. Vositasiz auskultatsiya
qilinganda, hayvonning kokrak qafasi toza material bilan qoplanib,
ong tomon chap quloq bilan, chap tomon ong quloq bilan
eshitiladi. Bunday auskultatsiya kichkina, nozik hayvonlarda, yangi
tugilgan, terisi yupqa, jun qoplamasi rivojlanmagan hayvonlarda
koproq kuzatiladi. Vositali auskultatsiya qilinganda, kokrak qafasi
stetoskop yoki fonendoskop asboblari bilan eshitiladi.
Opkani auskultatsiya qilganda, hayvon tinch turgan bolishi,
xonada qoshimcha tovush, shovqin bolmasligi kerak. Auskulta-
tsiyada opkaning hamma joyi, avval bir tomondan, keyin ikkinchi
tomondan eshitiladi. Katta hayvonlarda opka auskultatsiya qilin-
ganda, hayvonning yonidan kelib, qolni yelkasiga qoyib, uning
old yoki orqa tomoniga qarab turiladi. Mayda hayvonlarning orqa
tomonidan turib, opkaning ikkala tomoni auskultatsiya qilinadi.
Auskultatsiya paytida kokrak qafasi shartli ravishda uchga bolinadi:
• kokrak qafasining yuqori qismi umurtqa pogonasidan
maklok dongligi chizigigacha.
• kokrak qafasining orta qismi maklok chizigining yelka-
kurak bogini chizigigacha.
Kokrak qafasining pastki qismi yelka-kokrak bogini
chizigidan pastki qismi.
Opkani auskultatsiya qilish kurak suyagi orqasidan, kokrak
qafasining orta qismidan boshlanadi. Undan keyin yuqori va
pastki qismlar eshitilib, kokrak qafasining ikkinchi tomoniga
otiladi. Faqatgina it va yirtqich hayvonlarda opkani eshitish
kokrak qafasining pastki orqa qismidan boshlanib, keyin orta
va yuqori qismlari eshitiladi. Opkaning biror joyini eshitganda
kamida 23 marta nafas olish va chiqarish eshitilib, keyin
fonendoskop joyi ozgartiriladi.
115
4-bob. HAZM AZOLARINI TEKSHIRISH
Hazm azolari tizimi ichki azolarni oziqalar bilan tamin-
laydigan azolar majmuasi bolib, ichki azolarga oziqalar tusha-
digan yagona yol hisoblanadi. Hazm tizimiga tashqi muhitdan
oziqalar va suv bilan oqsil, uglevod, yoglar, mineral hamda
biologik aktiv moddalar (vitamin, gormon, mikroelement va
boshq.) tushib, oddiy birikmalargacha parchalanib, qonga
soriladi va ichki azolarda modda almashinishining meyoriy
darajada kechishini taminlaydi.
Hazm tizimi ogizdan boshlanib, orqa chiqaruv teshigi bilan
yakunlanadi va naysimon tuzilishga ega. Òizim azolari juda
murakkab tuzilgan bolib, bir azo ikkinchisi bilan sfinktrlar,
tosiqlar va qopqoqlar bilan ajralgan boladi. Ichki azolarga
tushgan oziqa navbat bilan har bir azoda parchalanib, hazm
bolish jarayonidan otishi kerak. Shundagina oziqa moddalari
toliq parchalanib, ichki azolarga soriladi. Parchalanishning
meyoriy bosqichlari buzilishi, oz navbatida, hazm bolish
jarayonining buzilishiga olib keladi.
Hazm azolari tizimi kasalliklari hayvonlar umumiy kasalligi-
ning 3045 % ini tashkil etadi, chunki juda kop sabablar bu
tizim azolarining kasallanishiga olib keladi. Oshqozon-ichak
tizimida oziqalarning hazm bolishi moddalar almashinuvining
birinchi va dastlabki bosqichidir. Shuning uchun ichki azolarning
osishi va rivojlanishi, mahsuldorligi va sogligi modda alma-
shinish darajasi hamda, birinchi navbatda, hazm tizimi azolari
ishiga bevosita bogliq boladi.
Hazm tizimi azolarining organik va funksional ozgarishi
hazm jarayonlarining buzilishiga, ichki azolarning holsizla-
nishiga, tabiiy rezistentligining pasayishiga sababchi bolib,
116
ikkilamchi kasalliklarning, shu jumladan, yuqumli va parazitar
kasalliklarning rivojlanishiga sababchi bolishi mumkin. Hazm
azolarining kasalliklari hayvonlarni saqlash va oziqlantirish
qoidalari buzilganda, zaharlanishlar, yuqumli va invazion kasal-
liklarda, isitma vaqtida va boshqa azolar kasalliklarida rivojlanishi
mumkin.
Oziqlantirish sharoitining buzilishida, oziqalarning toyim-
liligi past bolganda, bir kun davomida 56 marotaba oziqlan-
tirish orniga 12 marotaba oziqlantirilganda, ratsionda oziqalar
turi va miqdori meyorga nisbatan past bolganda, har xil
oziqalarning notogri aralashtirib berilishida, oziqabop osim-
liklarni orish, jamgarish, saqlash va tayyorlash qoidalari
buzilganda, bir turdagi oziqadan ikkinchi tur oziqaga birdan
otilganda, hayvonlar chirigan, achigan, bijgigan, muzlagan,
mogorlagan va zaharli oziqalarni qabul qilganda kasalliklar
rivojlanishi mumkin. Bu kamchiliklar ovqat hazm qilish tizimi
azolarida, avval, yengil funksional ozgarishlarni keltirib chiqarsa,
keyinchalik ogir kasalliklarning rivojlanishiga sababchi bolishi
mumkin.
Kopgina hazm qilish tizimi azolarining kasalliklari yuqumli
va invazion kasalliklarida ham rivojlanadi. Chunki bunda mikrob,
virus yoki parazitlar oshqozon-ichak tizimiga ornashib, rivojla-
nib kopayadi va shu azoning kasallanishiga sababchi boladi
(paratif, salmonelloz, paratuberkuloz, olat, gemosporidioz,
kokosidioz sona va boshqa kasalliklarda).
Hayvonlar saqlanadigan joyning zoogigiyenik talablari: haro-
rat, namlik, yoruglik, faol harakat, ammiak va karbonat angidrid
gazlarining miqdori va boshqalar buzilganda ham hazm tizimi
azolari kasallanadi. Bu tizim kasalliklari, yurak-qon tomir, buy-
rak yoki jigar kasalliklarida ham rivojlanadi.
Yuqoridagilardan korinib turibdiki, hazm tizimi azolarini
tekshirish usullarini organish katta ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga
ega. Agarda veterinariya mutaxassisi hazm tizimi azolarini klinik
tekshirish usullarini mukammal darajada ozlashtirsagina, bu
tizim kasalliklarining oldini olishi va oz vaqtida aniqlab, davolashi
mumkin.
117
Hayvonlarning oziqani qabul qilishi va suv
ichishini klinik tekshirish
Ishtaha bu hayvonlarning oziqalarga bolgan talabi yoki
ehtiyojidir. Hayvonlarda bir oziqlantirish bilan ikkinchi oziqlan-
tirish oraligida oziq moddalariga ehtiyoj paydo boladi va bu
ochlik holatini keltirib chiqaradi. Natijada ochlik holati ishtaha
sifatida namoyon boladi.
Ishtahaning kelib chiqishida shartli va shartsiz reflekslar, nerv
tizimi turi, saqlash-oziqlantirish sharoiti va boshqa omillar katta
ahamiyatga ega. Ishtahani aniqlaganda hayvonning turi,
xususiyati, oxirgi marotaba oziqlantirgandan keyin qancha vaqt
otganligi, hayvonning odatlari (oxurdan oziqlanadimi yoki
qoldan), qanday tur oziqalarga moslashganligiga etibor qara-
tiladi.
Shuning uchun soglom hayvonlarda ham ishtaha har xil
boladi. Ayrim soglom hayvonlar oziqalarni tanlamasdan, nima
berilsa, hammasini istemol qiladi. Ayrim hayvonlarga yangi,
sifatli oziqa berilsa ham, titkilab, chimdib va tanlab yeydi.
Ishtahaning paydo bolish va yoqolishida oshqozon hamda
katta qorindagi ikki xil baroretseptorlarning qitiqlanishi muhim
ahamiyatga ega.
Oshqozon va katta qorindagi oziqalar kamayib, bu azolar
hajmining kichrayishi malum darajaga yetganda, bosimning
kamayishiga tasirlanuvchi retseptorlar qozgaladi va bezlardan
qonga xolesistokinin gormoni ajralib chiqadi. Natijada ichki
azolarda ochlik holati namoyon bolib, ishtaha paydo boladi.
Hayvon bezovtalanib, maraydi. Hayvonlarni oziqlantirganda
oziqa katta qorin va oshqozonga tushib, hajmining kattalashishi
malum darajaga yetganda, bosimning oshishiga tasirlanadigan
retseptorlar qozgalgan holda ichki sekretsiya bezlarida gastrin
garmoni ishlab chiqarilib, qonga tushadi. Shunda hayvonda toqlik
hissi paydo bolib, ishtahasi yoqoladi.
Ishtahani aniqlashda anamnez malumotlari toplanadi, hay-
vonga oziqa berib (doimiy beriladigan), yeyishiga etibor qaratiladi.
118
Soglom hayvonlarda ishtaha juda yaxshi bolib, berilgan oziqani
tez va toxtamasdan, xush korib yeydi.
Kasalliklarda ishtahaning quyidagi ozgarishlari kuzatilishi
mumkin:
1. Ishtahaning pasayishi hayvon berilgan oziqani chimdib,
biroz toxtab qabul qiladi, berilgan oziqaning hammasini qabul
qilmaydi. Bu holat har qanday kasallikning boshlanish davrida
kuzatilishi mumkin. Shuning uchun veterinariya xodimlari ishni
hayvonlarning oxurini korib chiqishdan boshlashi maqsadga
muvofiq. Oziqalar toligicha yeyilgan bolsa, hayvonlar orasida
ogir kasallari yoq, degan xulosaga kelish mumkin. Oxurda
oziqalar qolgan bolsa, shifokor darhol shu hayvonni ajratib,
klinik tekshiruvdan otkazadi va kasallikni aniqlab, davolaydi.
Demak, ishtahaning ozgarishi har qanday kasallikning birinchi
belgisidir.
2. Ishtahaning umuman bolmasligi (anoreksiya) hayvon
oziqani, umuman qabul qilmaydi. Bu holat oshqozon-ichak
tizimi kasalliklarida va ogir kechayotgan yuqumli, yuqumsiz
hamda parazitar kasalliklarida kuzatiladi.
3. Ishtahaning oshishi (bulimiya yoki polifagiya) bunday
holat qisqa muddatda hayvon kasallikdan tuzalib chiqqanda
namoyon bolsa, uzoq muddatda gelmintoz va qandli diabet
kasalliklarida kuzatiladi.
4. Ishtahaning sifat jihatidan buzilishi hayvonlar yangi,
sifatli oziqalarni qabul qilmasdan, boshqa oziqa yoki hayvon
turiga xos bolmagan oziqa va yot jismlarni qabul qiladi: siydik va
tezak bilan ifloslangan yem-xashaklarni yeyish, siydikni ichish,
qogoz, mato bolagi va rezinani yeyish, devorni yalash, yogochni
kemirish, boshqa hayvon junini yulib yeyish, goshtxor (yirt-
qich) hayvonlarning ot-olanlar yeyishi va h.k. Bu holatlar
ichki azolarda mineral va vitamin moddalari yetishmovchiligida,
raxit, osteodistrofiya, avitaminoz, giðovitaminoz, gelmintoz
kasalliklarida, markaziy nerv tizimi faoliyati buzilganda va boshqa
kasalliklarda kuzatiladi.
119
Hayvonlar suv ichishini tekshirish
Hayvonlarning suvga bolgan ehtiyojiga chanqoqlik deyiladi.
Chanqoqlik, oziqalar xususiyati va tarkibidagi suv miqdoriga,
yil fasllariga, bajarayotgan ish turiga, sut mahsuldorligiga va
boshqa omillarga bogliq holda ozgarib turadi.
Ichki azolarda chanqoqlikning paydo bolishi hujayralar,
yurak va buyrakdagi osmoretseptorlar qozgalishiga bogliq. Òanada
suv miqdorining kamayishi hujayralar ichidagi suyuqlikning
hujayralararo boshliqqa kop miqdorda chiqishiga sababchi
boladi. Bu holda hujayralar burishib qolib, osmoretseptorlar
qitiqlanadi. Suvsizlik natijasida umumiy qon miqdori kamayadi.
Yurak va buyraklarga qonning kam yetib borishi, qon bosimining
tushishiga sababchi bolib, shu azolarda joylashgan osmoretsep-
torlarni qozgalishiga olib kelgan holda ichki azolarda suvga
bolgan ehtiyoj oshadi va chanqoqlik paydo boladi. Suv qabul
qilinganidan song hujayralar holati va qon miqdori asl holiga
qaytadi, osmoretseptorlar qozgalishi toxtaydi va chanqoqlik
yoqoladi.
Chanqoqlik hayvon egasi yoki unga qarovchi shaxsdan sorab
aniqlanadi. Bundan tashqari, hayvon sugorilayotgan vaqtda ham
kuzatish yoli bilan aniqlash mumkin. Bunda hayvon bir kecha-
kunduzda necha marotaba va qancha miqdorda suv ichishiga etibor
qaratiladi.
Soglom hayvonlarda chanqoqlik doimiy ravishda saqlangan
boladi. Yil fasllariga kora, bir kecha-kunduzda 13 marotaba
suv qabul qilishi mumkin.
Kasalliklarda chanqoqlikning quyidagi ozgarishlari kuzatilishi
mumkin:
1. Chanqoqlikning oshishi (polidiðsiya) hayvon tez-tez,
kop miqdorda suv ichadi. Bu holat ichki azolardan kop miq-
dorda suyuqlik chiqib ketishi bilan kechadigan kasalliklar (qayt
qilish, kop terlash, dispepsiya, enterit, gastroenterit, timpa-
niya, toksikoz, poliuriya, plevrit, peritonit, qandli diabet, osh
tuzi bilan zaharlanganda, yuqori harorat bilan kechadigan yuqum-
li kasalliklar)da uchraydi.
120
2. Chanqoqlikning kamayishi (oligodiðsiya) hayvon suvni
kam miqdorda qabul qiladi. Asosan, isitma bilan kechadigan
kasalliklar boshlangich davrida va tarkibida kop suv bolgan
oziqalar qabul qilganda kuzatiladi.
3. Chanqoqlikning bolmasligi quturish kasalligida namoyon
boladi.
Oziqalarni qabul qilishni tekshirish
Oziqalarni qabul qilishni kuzatish usuli yordamida klinik
tekshirishdan otkaziladi. Birinchi navbatda, hayvonlarning
oziqalarni qanday qabul qilishi, lablar, pastki jag va tilning
harakati tekshiriladi. Yosh hayvonlarning yelin sorgichlarini
sorish jarayoniga etibor qaratiladi.
Soglom hayvonlarda oziqalarni qabul qilishi ularning turiga
bogliq: qoramollar oziqani tili bilan, bir tuyoqlilar va mayda
shoxli hayvonlar lablari bilan oladi. Chochqa, it va mushuklar
qattiq oziqalarni tishlari bilan, suyuq oziqalarni tili bilan olsa,
parrandalar tumshugi yordamida oladi.
Lablar, til, tishlar, ogiz shilliq pardasi, chaynov muskul-
lari, jaglar hamda asab tizimi kasalliklarida oziqalar va suvni
qabul qilish jarayoni buzilib, ogiz shilliq qavati yalliglanishiga
olib keladi. Stomatit va oqsil kasalliklarida hayvon ishtaha bilan
oziqani oladi, bir-ikki marotaba chaynaydi, song oziqa qabul
qilishni toxtatadi. Odatda, hayvon ogzidagi oziqani ham
tashqariga chiqarib tashlaydi. Bu holat ogriqli oziqa qabul qilish
deyiladi.
Lab va til falajlanganda, tilning ogir va kuchli jarohatla-
nishida, pastki jag bogindan chiqib ketsa yoki sinsa, chaynov
muskullari qotib, tirishib qolsa, oziqa qabul qilish qiyinlashadi
yoki umuman qabul qilishning imkoni bolmaydi. Asab tizimi
kasalliklarida ham oziqa va suvni qabul qilish jarayoni buziladi.
Kasal hayvonlar oziqalarni ogzini katta ochib, tishlari bilan
tishlagan holda qabul qiladi, ayrim hollarda ogizga olgan bir
tutam oziqani uzoq muddat ushlab turadi.
121
Kavsh qaytarishni tekshirish
Kavsh qaytarish kuzatish usuli bilan tekshiriladi, bunda
anamnez malumotlariga katta etibor qaratilishi lozim (hayvon
egasi yoki hayvonga qarovchi shaxsdan malumot olinadi).
Kavshovchi hayvonlarda oziqani qabul qilgandan malum
vaqt otgach, torqorindagi mexanoretseptorlarning dagal
xashaklar tomonidan qitiqlanishi natijasida, reflektor yol bilan
kavsh qaytarish boshlanadi. Qizilongach va katta qorin chega-
rasidagi sfinktr ochiladi, oziqaning birinchi luqmasi qizilon-
gachga otgach, sfinktr yana yopiladi. Qizilongachning anti-
ðeristaltik harakati natijasida oziqa ogiz boshligiga tushadi va
chaynaladi.
Soglom qoramollarda kavsh qaytarish kopincha yotgan
holatida amalga oshiriladi. Kavsh qaytarish bir maromda kechadi,
bunda hayvonning kozi yarim ochiq holda bolib, tashqi tasirot-
larga javob bermaydi. Buzoqlarda birinchi kavsh qaytarish
23 haftalik davrida boshlanadi. Bu buzoqni dagal xashakka
qachon orgatishga bogliq. Kavsh qaytarish jarayonining toliq
bolishi 810 oylik davridan keyin kuzatiladi. Qoy va echkilarda
kavsh qaytarish qoramollarga nisbatan birmuncha tezroq boladi.
Kavsh qaytarishni tekshirganda quydagilar aniqlanadi:
1. Oziqa qabul qilgandan keyin qancha vaqt otgach, kavsh
qaytarish boshlandi.
2. Bir kavsh qaytarish davri qancha vaqt davom etdi.
3. Oziqa luqmasi necha marotaba chaynaldi.
Hayvonga yumshoq va shirali oziqalar berilganda kavsh
qaytarish ertaroq boshlansa, dagal xashak berilganda kechroq
boshlanadi. Soglom hayvonlarda kavsh qaytarish oziqa qabul
qilgandan song 306090 daqiqa otgach boshlanadi. Bir kavsh
qaytarish davri 3060 daqiqa davom etadi. Bir kecha-kunduzda
qish faslida 38, yozda 312 marotaba kavsh qaytarish davri
kuzatiladi. Ogizga olingan oziqa luqmasini 4080 marta
chaynaydi.
Kavshovchi hayvonlar oshqozon-ichak tizimida oziqalarning
hazm bolishi, modda almashinishi darajasi va mahsuldorligi kop
122
jihatdan kavsh qaytarishga bogliq. Chunki bu hayvonlarda birinchi
marta qabul qilingan oziqalar parchalanmay kavsh qaytarish
bolmasa, oziqa luqmasi katta qorin va torqorindan boshqa
oshqozon-ichak tizimi bolimlariga ota olmaydi. Faqatgina
qoramollar kavsh qaytarganidan song katta qorin va torqorindagi
oziqa qatqorin va shirdonga otadi. Shuning uchun kavshovchi
hayvonlarda kavsh qaytarishni tekshirish yuqumsiz kasalliklarga
tashxis qoyishda va nima bilan tugashini aniqlashda katta ahamiyatga
ega.
Kasalliklar vaqtida kavsh qaytarishning quyidagi ozgarishlari
kuzatilishi mumkin:
1. Sust kavsh qaytarish hayvonlar istar-istamas, biroz
toxtab kavsh qaytaradi va isitma, ishtahaning buzilishi bilan
kechadigan, shuningdek, oshqozonoldi bolmalari kasalliklarida
kuzatiladi.
2. Siyrak kavsh qaytarish bir kecha-kunduzda 12 kavsh
qaytarish davri kuzatiladi.
3. Qisqa kavsh qaytarish bu holda kavsh qaytarish davri
qisqa bolib, 30 daqiqadan kam vaqt davom etadi.
4. Ogriqli kavsh qaytarish oziqa luqmasi qizilongach va
tomoqdan otganda, ogiz boshligida chaynaganda yoki
kekirganda, hayvon bezovtalanish va ogriq sezadi. Òravmatik
retikulit, qizilongach, tomoq va ogiz boshligi yalliglanganda
kuzatiladi.
5. Kavsh qaytarishning umuman bolmasligi oshqozonoldi
bolmalari atoniyasi, katta qorin timpaniyasi, katta qorin oziqalar
bilan tolganda, qatqorin qotganda, zaharlanishlar va yuqori
isitma bilan kechadigan barcha kasalliklarda uchraydi.
Kavshovchi hayvonlarda oshqozonoldi bolmalari,
shirdon va ichaklarni tekshirish
Katta qorin qorin boshligining chap tomonida joylashgan
bolib, diafragmadan chanoqqacha bolgan joyni egallab turadi.
Katta qorin korish, paypaslash, perkussiya, auskultatsiya,
rumenografiya, zond orqali va boshqa usullar bilan tekshiriladi.
123
Zarurat bolganda, katta qorin suyuqligi olinib, laboratoriya
sharoitida tekshiriladi.
Korish usuli bilan tekshirganda katta qorin hajmi, qorin
boshligining shakli va chap och biqin holati aniqlanadi. Soglom
hayvonlarda katta qorin hajmi va qorin boshligining shakli ozgar-
magan bolib, chap och biqin oxirgi qovurgadan pastda joylash-
gan boladi. Hayvon oziqlantirilgan bolsa, qorin boshligining
chap tomoni ong tomoniga nisbatan katta boladi. Oziqlan-
tirgandan song 23 soat otgach, ikkala tomonning hajmi bir
xil boladi.
Katta qorin gazlar bilan tolganda (timpaniya) qorin dumaloq
shaklga kelib shishib ketadi va chap och biqin oxirgi qovur-
galaridan yoki maklok dongligidan biroz yuqoriga kotarilgan
holatda boladi. Katta qorin oziqaga tolganda ham qorin shishadi,
hajmi kattalashadi, lekin yuqoriga kotarilmasdan pastga qarab
osilib turadi. Davomli ich ketishda, surunkali kasalliklarda
(gastroenterit, paratuberkuloz, koksidioz), ensefalomiyelit va
peritonitda, hayvon uzoq vaqt oziqlantirilmaganda qorin
yuqoriga tortiladi, hajmi kichrayadi, chap och biqin ichkariga
botib ketadi.
Paypaslash usuli yordamida katta qorin devorining umumiy
holati, mahalliy harorati va sezuvchanligi, oziqalarning yum-
shoq-qattiqligi aniqlanadi. Qoramollarda chuqur paypaslash
usulida, musht yordamida, qoy-echkilarda barmoq uchlari
yordamida paypaslash otkaziladi.
Soglom hayvonlarda katta qorin devori yumshoq va elastik,
sezuvchanligi va mahalliy harorati oshmagan, ogriqsiz, oziqalar
konsistensiyasi xamirsimon boladi.
Òimponiyada qorin devori taranglashgan, qolni qanchalik
bosgan bilan, oziqqacha bormaydi. Katta qorin oziqalar bilan
tolgan bolsa, ichidagi oziqalar avval yumshoq, keyinchalik
zich yoki qattiq boladi. Peritonitda osha joylar issiq va ogriqli
boladi.
Perkussiya usuli bilan tekshirilganda, soglom hayvonlar katta
qorinning yuqori chap och biqin qismidan nogorasimon
124
tovush, orta qismidan kuchsiz nogorasimon yoki bogiqroq
tovush, pastki qismidan bogiq tovush eshitiladi
Sezuvchanligi va mahalliy harorati oshmagan, ogriqsiz, oziqa
massasi xamirsimon holatda boladi. Òimponiyada qorin devori
taranglashganini korish mumkin.
Auskultatsiya usulida tekshirish soglom hayvonlarda shil-
diragan va qisirlagan tovushlar eshitiladi. Katta qorin qisqar-
ganda, bu tovushlar tezlashadi va kuchayadi, qisqarishlar
bolmaganda sekinlashadi va pasayadi. Òimpaniyada tovushlar
doimiy eshitilib, quldiragan tovushlar ham paydo boladi. Katta
qorin atoniyasida, oziqalar bilan tolganda, deyarli hech
qanday tovush eshitilmaydi.
Katta qorin harakatini chap och biqindan korish va pay-
paslash usullari bilan tekshiriladi. Katta qorin qisqarganda u
yerdagi oziqalarning bir tomondan oldindan orqaga qarab
harakat qilishi natijasida chap och biqin kotariladi. Kotarilish
oxirgi qovurga orqasidan boshlanib, tos boshligi tomonga otib
ketadi. Och biqinga ong qolni qoyib tursak, bu paytda qolni
ham qisqarish tolqini kotaradi. Soglom hayvonlarda 2 daqiqada
katta qorin 5 marotaba qisqaradi. Agarda 2 daqiqada katta qorin
12 marotaba qisqarsa, katta qorin giðotoniyasi, umuman
qisqarmasa, katta qorin atoniyasi deyiladi.
Katta qorindan toplangan gazlarni chiqarishda, oziqalar
namunalarini olishda, katta qorin kasalliklarini davolashda maxsus
zond yuborish usulidan foydalaniladi.
Òorqorinni tekshirish
Òorqorin kavshovchi hayvonlar oshqozonining ikkinchi
bolimi bolib, qorin boshligini chap tomondan oldingi, pastki
qismida, katta qorinning oldida, diafragma orqasida, tosh suyagi
xanjarsimon osimtasi yuqori qismida joylashgan. Qoramollarda
torqorin hajmi 46 litrni, qoy va echkilarda 12 litrni tashkil
etadi. Òorqorin va qizilongach tarnovi bir maromda qisqarganda,
torqorindagi oziqa moddalar qatqoringa otadi. Jarayonni amalga
oshishida shirdondagi salbiy bosim ham katta ahamiyatga ega.
125
Òorqorin, asosan, chuqur paypaslash usuli bilan tekshiriladi.
Qoramollarda torqorin kasalliklaridan travmatik retikulit kop
uchraydi. Kasallikni aniqlash maqsadida umumiy, maxsus va
laborator tekshirish usullaridan foydalaniladi.
Ichaklarni tekshirish
Kavshovchi hayvonlarda ichaklar qorin boshligining ong
tomonida joylashgan. Ong tomon qorin boshligining yuqori
qismida on ikki barmoqli ichak orta qismida, chambar ichak
pastki qismida och ichak joylashgan. Yonbosh ichak 1012 sm.
Bir tuyoqli hayvonlarda ichaklar qorin boshligining ong
va chap tomonlarida joylashgan. Ingichka ichaklar qorin bosh-
ligining chap yuqori qismida joylashgan (chap och biqin).
Korichak ong och biqindan boshlanib, qorinning orqa devori
orqali tosh suyagiga qarab yonaladi. Chambar ichak chap qorin
boshligining pastki qismida ong qorin boshligining oldingi
qismida joylashgan.
Chochqalar, itlar, mushuklar va yirtqich hayvonlarda in-
gichka ichaklar ong tomonda, yogon ichaklar chap tomonda
joylashgan. Parrandalarda tosh suyagining pastida ortada on
ikki barmoqli ichak qorin boshligining ikki chekkasida ikki
korichak joylashgan boladi. Umumiy tekshirish usuli bilan
tekshiriladi.
Korish usulida bortib chiqqan joy, shishlar bor-yoqligi
aniqlanadi. Agarda keng tor shish bolsa, bu ichaklarda gaz
toplanishidan dalolat beradi. Palpatsiyada ogriq sezish-sezmasligi
va ichaklardagi moddalarning konsistensiyasi aniqlanadi.
Perkussiyada faqatgina bir tuyoqli hayvonlarda ong och biqin
timpanik tovush bersa, boshqa ichaklar irituplyon tovush beradi.
Gaz toplansa, timpanik tovush amiostoz, konrostoz, ichaklarda
tiqilib qolishi bolsa, tupoy tovush beradi. Ichaklarda vaqt-vaqti
bilan shildiragan, shitirlagan tovush eshitiladi. Agarda ichaklarda
tiqilib qolish kuzatilsa, tiqilib qolgan joydan oldingi qismlardan
toxtovsiz doimiy tovush eshitiladi, orqa qismidan hech narsa
eshitilmaydi.
126
Ichaklarda gaz toplansa, buralib qolsa, bir-biriga ulanib ketsa,
parazitlar va tiqilib qolsa, sanchiq berish kuzatiladi. Quyidagi
hollar yuz beradi:
1. Hayvonlar yotadi.
2. Otirgan it holatida.
3. Qorin boshligi shishadi.
Òezak chiqarish va tezakni tekshirish
Defekatsiya bu lotinchadan olingan bolib, tozalanish
manosini bildiradi. Defekatsiya paytida ichaklar har xil chiqin-
dilardan tozalanadi. Defekatsiyani tekshirganda quyidagilar
aniqlanadi: tezak chiqarish holati, tolqini, tezak chiqarishning
davomiyligi, tezak chiqarishdagi patologik ozgarishlar meyorda:
qoramollar tezak chiqarish paytida maxsus holat qabul qiladi.
Ayrim hayvonlar tezak chiqarganda bunday qilmaydi. It, mushuk,
yirtqich hayvonlar tezak chiqarganda orqa oyoqlarini bukadi, egadi.
Boshqa hayvonlar orqa oyoqlarini keng qoyib, dumini kotaradi.
Qorin muskullari, togri ichak kasalliklari davrida orqa
oyoqning falajida, orqa oyoqlar sinsa, muskullari yalliglanganda
hayvonlarda tezak chiqarish holati buziladi.
Davomiyligi. Meyorda qoramollar bir sutka davomida 1020
marta, bir tuyoqli hayvonlarda 612 marta, qoy, echki,
chochqalar 58 marta, it, mushuk, yirtqich hayvonlar 12
marta tezak chiqaradi.
Òezak chiqarish davomiyligi ich ketish paytida tezlashsa,
ich qotishda sekinlashadi. Ichaklarda tiqilib qolish bolsa, tezak
chiqarish tez-tez bolmaydi.
Parrandalarda tezak chiqarish darhol amalga oshiriladi. Qoy,
echkilarda 13 sekund davom etadi. Bir tuyoqli hayvonlarda
310 sekund, chochqalar, itlar va yirtqichlarda daqiqalab
davom etishi mumkin. Òezak chiqarishning davomiyligi ich ketish
va ich qotishda ozgaradi.
Kasalliklar paytida differensiyaning quyidagi ozgarishlari
kuzatilishi mumkin: ich ketish yoki diareya bu suyuq tezakning
ajralishi dispepsiya, paratif, tuberkuloz, paratuberkuloz, koksi-
dioz, boshqa kasalliklar paytida, zaharlanishlar rivojlanganda
127
kuzatiladi. Bu paytda tezak suyuq suvsimon, kopikli bolib, tez-
tez va ogriqli tezak chiqishi kuzatiladi. Ogriq va surunkali diareya
bolsa, togri ichak ochiq holda bolib, tezak oz miqdorda doimiy
ajralib turadi.
1. Ich qotishi. Qattiq tezakning ajralishi hayvonlarga uzoq
muddat suv berilmasa, surunkali, qattiq, dagal xashak bilan
boqilsa va ichak kasalliklari davrida kuzatiladi.
Bunda hayvondan qattiq, shakli buzilgan tezak chiqadi. Òezak
chiqish davomiyligi kamayadi, tezak chiqqanda hayvon kucha-
nadi, ogriq sezadi.
2. Òezak chiqarishning bolmasligi. Ichaklardan moddalar
otmasa (ximostaz, kaprostaz, ichaklarning buralishi, ichaklarning
toshlar, ovqat moddalari va gelmintlar bilan tiqilib qolishi).
3. Òezak chiqarishning ogriqli bolishi, ich qotishi, peritonit,
ichak yalliglansa, radikulit, orqa oyoqlar singanda, ich ketishda.
4. Òezak chiqarish paytida kuchanish (tenezim). Bu ich ketish
va ich qotish paytida kuzatiladi.
Òezakni tekshirish. Òezakni tekshirganda quyidagilar aniqla-
nadi: tezak miqdori, konsistensiyasi, shakli, rangi, hidi, hazm
bolmagan ovqatlar miqdori va unda boladigan yot jismlar.
Bir sutka davomida meyorda hayvonlar quyidagi miqdorda
tezak ajratadi:
Ich ketish paytida tezak miqdori kopayadi, ich qotgan paytida
kamayadi.
Konsistensiyasi. Òezak konsistensiyasi uning tarkibidagi suv
miqdoriga bogliq. Qoramol tezagida 85 % suv saqlanadi. Shuning
uchun bu hayvonlarning tezagi yumshoq. Bir tuyoqli hayvonlar,
chochqalar tezagida 75 % suv saqlanadi. Òezak zich konsis-
tensiyali. Qoy, echki, itlarda 5055 % suv, tezak qattiq konsis-
tensiyali boladi.
i
r
u
t
n
o
v
y
a
H
i
m
j
a
H
l
o
m
a
r
o
Q
g
k
0
3
0
2
r
a
lt
O
g
k
5
1
0
1
r
a
li
k
h
c
e
,
y
o
q
,
a
q
h
c
o
h
C
g
k
5
3
r
a
l
n
o
v
y
a
h
h
c
i
q
t
r
i
y
,t
I
g
k
1
r
a
l
k
u
h
s
u
M
r
g
0
0
2
0
0
1
128
Òezak konsistensiyasi ich ketish va ich qotganda ozgaradi.
Shakli. Qoramollar tezagi shakli tolqinli elliðsion, bir tuyoqli
hayvonlarda uzunroq oval shaklida. Mayda shoxli hayvonlarda
dumaloq, it va mushuklarda silindrsimon shaklda. Ich ketganda
va qotganda tezakning shakli ozgaradi.
Rangi. Yoz faslida tezak rangi kokimtir, qishda qongir
rangda, kasalliklar paytida quyidagicha ozgaradi:
1. Axolik yoki oq tezak jigar, ot xaltasi, ot yoli kasalliklari
paytida uchraydi.
2. Qora yoki kokimtirsimon rangli tezak shirdon, oshqozon
yoki on ikki barmoqli ichakda qon oqishi bolsa.
3. Òoq qizil rangli tezak yogon ichaklarda qon oqishi
bolsa, qizil rangli tezak togri ichakda qon oqish bolganda
uchraydi.
Hidi. Har bir hayvon tezagi oziga xos hidga ega.
Kasalliklar paytida tezakdan achigan, chirigan, keton tana-
chalarining hidi, aseton hidi kelishi mumkin. Bu hidlar osh-
qozon-ichak tizimida kechayotgan jarayonlar bilan bevosita bogliq.
Hazm bolmagan ovqatlar miqdori. Meyorda: tezakda malum
miqdorda hazm bolmagan jismlar boladi. Agarda oshqozon-
ichak tizimida hazm bolish jarayoni buzilsa, tezakda hazm
bolmagan moddalar miqdori kopayadi.
Òezakdagi yot jismlar. Kasalliklar paytida tezak bilan quyidagi
narsalar chiqishi mumkin:
1. Oshqozon-ichaklarning kataral yalliglanishi paytida tezak
bilan kop miqdorda shilliq chiqadi.
2. Oshqozon-ichaklarning yiringlashida tezak bilan yiring
chiqadi.
3. Oshqozon-ichaklarda qon oqqan bolsa, tezak bilan qon
chiqadi va rangi ozgaradi.
4. Parazitar kasalliklarda tezak bilan ularning bolaklari chiqadi.
Quturish kasalligi paytida tezak bilan yogoch, rezina
parchalari chiqadi. Moddalar almashinuvi buzilganda material
parchalari, jun, tosh bolaklari, tuproq chiqa boshlaydi. Infeksion
va invazion kasalliklar paytida mikroblarning u yoki bu dorilarga
sezuvchanligini aniqlashda tezak laborator va boshqa usullar bilan
ham tekshiriladi.
129
1. Defekatsiya akti nima?
2. Òezak chiqarish pozasi qanday boladi?
3. Chastotasi nimani bildiradi?
4. Òezak chiqarishning davomiyligi.
5. Òezak chiqarishdagi patologik ozgarishlar.
6. Òezak miqdori.
7. Òezakning konsistensiyasi.
8. Òezakning shakli.
9. Òezakning rangi.
10. Òezakning hidi.
Jigarni tekshirish
Jigar diafragma orqasida, qorin boshligining oldingi qismi-
ning ong tomonida joylashib, uning yuqori qismi oxirgi qovurga-
lar ostida joylashgan boladi.
Jigar korish, palpatsiya, perkussiya, rentgenografiya va
biopsiya usuli bilan tekshiriladi. Korilganda jigar kasalligiga xos
bolgan belgilar bor-yoqligi aniqlanadi. Jigar kasalliklari
quyidagilarda kuzatiladi:
1-bosqich. Ishtahaning buzilishi, lohaslik yoki nafas olish tizimi
kasalliklari belgilari yoki ovqat hazm qilish tizimi kasalliklarining
belgilari kuzatiladi. 1-bosqichda tiðik belgisi va klinik aniqlash usuli
yoq, qoni laboratoriyaga yuborilib aniqlanadi.
2-bosqich. Axolik, tezak, siydik sargaygan, shilliq pardalar
sargaygan, kattalashgan, ishtaha umuman bolmaydi.
3-bosqich. Ichki azolarda zaharlanish belgilari kuzatiladi.
Palpatsiya paytida oxirgi qovurga orqasidan meyorda jigar palpatsiya
qilinmaydi. Kasalliklar paytida jigar kattalashib, oxirgi qovurga
palpatsiya qilinadi. Bunda jigarning yuza xarakteri, holati, ogriq sezishi
tekshiriladi. Perkussiyada jigar joylashgan yeri aniqlaniladi.
Bir tuyoqli hayvonlarda oshqozon
va ichaklarni tekshirish
Bir tuyoqli hayvonlarda oshqozon qorin boshligining oldingi
qismida ortada, koproq chap tomonda joylashgan. Oshqozon
N A Z O R A T S A V O L L A R I
130
devori qorin boshligi devoriga bevosita tegmaydi. Shuning uchun
palpatsiya, auskultatsiya va perkussiya bilan tekshirilmaydi.
Oshqozon chap tomon qorin boshligi ortasida 1014
qovurgalar ostiga joylashgan. Òekshirganda korish, zond yubo-
rish va rentgenografiya usullari qollaniladi. Umumiy korik
otkazilib, hayvonda gastrit belgilari bor-yoqligi aniqlanadi.
Jumladan:
1. Ishtahaning buzilishi.
2. Lohaslik va uyqusirash.
3. Esnash.
4. Yuqori lablarni tez-tez kotarib turishi.
5. Òilda oqimtir, kokimtir pardalarning hosil bolishi.
6. Shilliq pardalarning sargayishi aniqlanadi.
Keyin oshqozon sohasi Mishkin boyicha maxsus korikdan
otkaziladi. Agarda oshqozonda gaz toplanib, ovqat moddalari
bilan tolganda, oshqozon sohasi korikdan otkazilsa, osha
joy shishib turganligi kuzatiladi. Bu paytda hayvonda bezovtalanish
va majburiy holatlarni qabul qilishi kuzatiladi:
1. Otirgan it holati.
2. Òebranish holati.
Bu paytda zond yuborish yoli bilan kasalliklar bir-biridan
farqlanadi (differensiya). Agarda oshqozonga zond yuborgandan
song shish yoqolib, hayvon tinchlansa bu metiorizm. Agarda
shish yoqolmasdan, hayvonning holati ozgarmasa, oshqozon
ovqat moddalari bilan tolganligidan dalolat beradi.
Chochqa, it, mushuklar va yirtqich hayvonlar
oshqozonini tekshirish
Bu hayvonlarda oshqozon chap qovurga ostida joylashgan
boladi. Umumiy tekshirish usuli bilan tekshiriladi. Korishda
oshqozon shishi bor-yoqligi aniqlanadi. Palpatsiyada ogriq
sezishi, moddalarning konsistensiyasi aniqlanadi. Perkussiyada
meyorda tomtoq tovush eshitiladi. Auskultatsiyada shitirlagan,
shildiragan tovushlar eshitiladi. Kasallik paytida bu tovushlar
kuchayishi, susayishi va umuman, eshitilmasligi mimkin.
131
Parrandalarda oshqozonni tekshirish
Muskul va bezli oshqozon bor. Bezli oshqozon ancha ichkariga
joylashgan va tekshirishning iloji yoq. Muskulli oshqozon tosh suyagi
ostida joylashgan. Palpatsiyada ogriq sezishi, sezmasligi mumkin,
ovqatlarning konsistensiyasi aniqlanadi. Odatda, ovqat konsistensiyasi
qattiq boladi. Agarda yumshoq bolsa, kasallikdan dalolat beradi.
Ichaklarni tekshirish
Bir tuyoqli hayvonlarda ichaklar qorin boshligining ong
va chap tomonlarida joylashgan. Ingichka ichaklar qorin
boshligining chap yuqori qismida joylashgan (chap och biqin).
Korichak ong och biqindan boshlanib, qorinning orqa devori
orqali tosh suyagiga qarab yonaladi. Chambar ichak chap qorin
boshligining pastki qismida, ong qorin boshligining oldingi
qismida joylashgan.
Chochqalar, itlar, mushuklar va yirtqich hayvonlarda ingichka
ichaklar ong tomonda, yogon ichaklar chap tomonda joylashgan.
Parrandalarda tosh suyagining pastida ortada, on ikki barmoqli
ichak qorin boshligining ikki chekkasida ikki korichak joylashgan
boladi. Umumiy tekshirish usuli bilan tekshiriladi.
4- A M A L I Y M A S H G U L O T
Hayvonlarning ogiz boshligi, halqumi, meda, katta qorin,
torqorin, qatqorin, shirdon va ichaklarini qoshimcha tekshirish
usullari.
Zondni ogiz boshligi orqali yuborish
Yuvosh hayvonlarga zond yuborish vaqtida fiksatsiya talab
etilmaydi. Hayvonni solak sachratishidan saqlanish uchun, bir
necha qavatli dokani avval dezinfeksiya eritmasida hollab, keyin
siqib hayvon burun teshigiga yopiladi. Zondning uchlari yugan
va lablar ostidan otkazilib, ikki tugun bilan boglanadi. Hayvon
boshi tortib turiladi.
Yordamchi kergichni ushlab, imkoniyat boricha hayvon boshi
yuqoriga kotariladi, keyin pastga tortiladi, chaynash tishlari
132
orasiga kergich qoyiladi va tili yon tomonga tortiladi. Shu vaqt
vazelin, baliq moyi yoki har xil osimlik moylari bilan ishlov
berilgan zond, ehtiyotkorlik bilan hiqildoqning qattiq tanglayi
boylab tez yuboriladi. Shundan song, zond qizilongach va
oshqozonga yonaltiriladi.
Burun yollari orqali zond yuborish
Zondning yuboriladigan uchi vazelinlanib, ong qol bilan ush-
lab turiladi, keyin ong yoki chap burun teshigi orqali yuboriladi.
Yordamchi ong tomondan turib, chap qoli bilan hayvon-
ning ong quloq suprasidan ushlab turadi, otlarda esa ong qoli
bilan yuganidan tortib turiladi. Yirik shoxli hayvonlarni shoxidan,
burun tosigidan barmoqlar va qistirgichlar bilan ushlanadi.
Òekshiruvchi hayvonning ong tomonida turgani maqul, shun-
dan song chap qol kafti bilan burin cheti bosiladi. Shu qolni
orta barmoq bilan hayvonning burun teshigini doka bilan kotarib,
korsatkich barmoq bilan zond uchini pastga, burun teshigiga
yonaltiriladi. Zond hayvon boshining uzunligini bildiradigan birin-
chi belgilangan chegaragacha ohista yuboriladi, havo xaltasi chiqib
turganligi sababli, hiqildoqdan zond qarshilik bilan otadi. Yutish
zondning qizilongachga otishiga yordam beradi.
Zondning eng qulay otish holati hayvon boshining boyniga
nisbatan uchburchak hosil qilishidir, buning asosi bolib halqum
sohasidagi tayanch choqqisi va burun yelka chizigi xizmat qiladi.
Boshning togri holati togri chiziq hosil qiladi. Bu halqum emas,
balki hiqildoq va kekirdakka qarab yonalgan boladi. Bunday
holda zond kekirdakka tushadi.
Zond qizilongachga tushgandan keyin hayvon boshi
togrilanadi. Qizilongach spazmada hiqildoq sohasida chap qol
bilan yengil paypaslash otkaziladi yoki til ehtiyotkorlik bilan
tortiladi. Bunday harakatlar yutish va qizilongach peristaltikasini
yuzaga chiqaradi, bu esa ong qol bilan zondni oldinga yonal-
tirishga imkon beradi.
Zondning kekirdakda bolish belgilari. Zondning kekirdakda
bolganligi quyidagi tartibda aniqlanadi:
133
a) zondning bosh tomoniga sprinsovka uchi kiydiriladi. Agar
zond kekirdakda bolsa, sprinsovka havo bilan toladi va tiklanadi;
b) zondning bosh tomonini quloqqa yaqinlashtirilsa, chiqa-
rilayotgan nafas tovushlari aniq eshitiladi;
d) zondning tashqi uchi suv solingan stakanga tiqiladi. Suvda
havo pufakchalarining hosil bolishi zondning kekirdakdaligidan
dalolat beradi;
e) qizilongachning tashqi yuza tomonidan paypaslaganda
rezina nayi sezilmaydi;
f) hayvon traxeyasi qol bilan silkitiladi. Bu vaqtda zondning
traxeya devorlariga urilishidan otmas tovushlar eshitiladi.
Zondning qizilongachda bolganligining sabablari:
a) otlarda zondning qizilongachga togri yuborilganligini,
chap tomondan yutish harakatlari paytida boyinturiq tarnov
sohasida korish mumkin;
b) qizilongachni boyinturiq tarnovi sohasida paypaslanganda
zond borligi seziladi;
d) zondning bosh uchini quloqqa yaqinlashtirilganda pufak-
lar yorilishi va quldirash shovqinlarini eshitish mumkin.
Zondning oshqozonda bolish belgilari. Zond qizilongachda
bolganligiga ishonch hosil qilingandan song, zond ichkariga
qarab ohista yonaltiriladi. Oshqozon boshligigacha zond
yolining uzunligi hayvon gavdasi kattaligi bilan aniqlanadi. Bir
tuyoqli hayvonlarda bu masofa burun teshiklaridan 1415-
qovurgalar oraligida bolgan masofaga teng.
Zondning oshqozonda bolganligini, quyidagi belgilardan
bilish mumkin. Zondning bosh tomonini quloqqa yaqinlash-
tirilganda tolqinlangan, urilgan, quyilish va har xil oshqozon
matorikasiga xos tovushlar eshitiladi.
Zondni orqaga chiqarish, sterilizatsiyasi, dezinfeksiyasi va
saqlanishi:
Zond erkin va silkitmasdan chiqariladi. Zondni ishlatilishidan
oldin va ishlatilganidan keyin oddiy suv bilan ichki va tashqi
tomoni yuviladi, songra katta idishda 510 daqiqa davomida
suvni qaynatish bilan sterilizatsiya qilinadi. Hayvonning qizil-
ongachi yoki oshqozoniga zond yuborilgandan song, agar
134
hayvon yuqumli kasalliklarga shubha qilinsa, zond 35 % li
karbol kislotasida yoki lizolda 30 daqiqa davomida qaynatiladi.
Zond sterilizatsiya yoki dezinfeksiya qilingandan keyin, uni
biron osimlik moyi bilan surkaladi. Zondlarni osilgan holda
saqlash kerak. Rezinadan qilingan zondlarni qorongi, salqin va
shamollatiladigan xonalarda saqlash lozim.
Chochqa va itlar oshqozoniga zond yuborish ogiz orqali
I.G. Sharabrin kergichini qollash bilan olib boriladi.
Qushlar jigildoniga zond yuborish 46 mm diametrdagi,
50 sm uzunlikdagi rezina naylar bilan olib boriladi. Zond
yuborishda qushlar fiksatsiya qilinadi, tumshugini ochib hiqildoq
boshligigacha, keyin qizilongachdan jigildongacha yuboriladi.
Rumenografiya katta qorin qisqarishini
maxsus asbobda yozib olish usuli
Rumenografiyani otkazish uchun Z.S. Goryainovaning
rumenograf asbobidan foydalaniladi. Yozib olingan togri chiziq-
larga rumenogramma deyiladi. Rumenograf oxirgi qovurgalar va
maklok dongligiga qoyib turadigan maxsus moslama bolib,
chap och biqinga qoyiladigan moslama prujina, yozuvchi
pero, baraban va soat mexanizmidan iborat. Barabanga ikki temir
halqa yordamida maxsus yozib olish uchun qogoz birkitiladi.
Baraban kerakli tomonga buralib, soat mexanizmiga tob beriladi.
Yozuvchi pero prujina yordamida chap och biqinga berkiti-
ladigan moslamaga birikkan. Katta qorin qisqarib, chap och biqin
kotarilganda moslamani ham kotaradi, u bilan birga pero ham
kotariladi va qogozda tishchalar paydo boladi. Baraban 5 daqiqada
bir marotaba aylanadi. Shuning uchun katta qorin qisqarishi
5 daqiqa davomida yozib olinadi. Yozib olish jarayoni tugagach,
rumenogramma olinadi, tahlil qilinib, 5 daqiqa davomida katta
qorin qisqarishining soni, kuchi va bir meyordaligi aniqlanadi.
Soglom hayvonlarda 5 daqiqa ichida katta qorin 68 marta
qisqaradi, qisqarish kuchi ortacha, tishlarning balandligi
1215 mm, bir qisqarish 10,511,5 sekund davom etib,
malum bir vaqt oraligida takrorlanib turadi. Giðotoniya, atoniya
va travmatik retikulitda bu korsatkichlar ozgaradi.
135
Katta qorindagi oziqalarni olib tekshirish
Katta qorinda oziqalar hazm bolishining buzilishlarini aniq-
lashda u yerdagi oziqalarni olib tekshirish muhim ahamiyatga
ega. Buning uchun hayvon oziqlanganidan song 22,5 soat
otib, katta qorindan zond yordamida oshqozon suyuqligi olinadi.
Òekshirish uchun toza shisha idishga 100 ml suyuqlik olinsa kifoya.
Olingan suyuqlikning fizik va kimyoviy korsatkichlari aniqlanib,
mikroflorasi mikroskop ostida tekshiriladi.
Fizik xossalari. 1. Rangi katta qorindagi moddalarning
rangi qabul qilingan oziqalarga bogliq: kok ot qabul qilgan bolsa,
och yoki toq yashil rangda, quruq xashaklar qabul qilgan bolsa,
qongir yoki qongir-yashil rangda, kepak, makkajoxori doni
yoki suli qabul qilganda, sutsimon-oq rangda boladi.
2. Hidi soglom hayvonlarda oshqozon suyuqligidan achigan-
simon hid anqib turadi. Oshqozonda oziqalar harakatlanishi toxtab
qolsa, katta qorin oziqa bilan tolib, falajlansa, oziqalarning achishi
yoki chirishiga qarab, achigan yoki chirigan hid kelishi mumkin.
3. Oziqalarning konsistensiyasi katta qorindagi oziqalar
quyuq yoki yarimquyuq holda bolishi mumkin.
4. Yot moddalar oshqozon suyuqligida shilliq, yiring, qon
va epitelial hujayralar uchrashi mumkin.
Kimyoviy korsatkichlar. 1. pH muhiti soglom hayvonlarda,
talab darajasida oziqlantirilsa, katta qorindagi moddalarning muhiti
neytral, kuchsiz ishqoriy yoki kuchsiz kislotali (6,87,07,4)
boladi. Chunki aynan shu muhitda oshqozon mikroflorasi yaxshi
kopayib, rivojlanadi. Oziqlantirish meyorlari buzilganda, oshqo-
zon pH muhiti ishqorli yoki kislotali tomonga ozgaradi. Natijada
oshqozondagi foydali mikroichki azolar rivojlanishi susayadi va
kopaymaydi, harakatchanligi pasayadi va soni keskin ravishda
kamayadi. Oqibatda foydali mikroflora ornini patogen mikroichki
azolar egallaydi. Shuning uchun hayvonlar yetarli miqdorda va
togri oziqlantirilmaganda, katta qorin kasalliklarida mikroichki
azolar osish va rivojlanishdan orqada qoladi, kamharakat yoki
harakatsiz bolib ola boshlaydi. Bunday hayvonlar katta qorini-
dan oziqalar olinib, mikroskop ostida tekshirilsa, infuzoriyalar
harakatsiz bolib, yirik infuzoriyalar soni kamayib ketadi. Juda
ogir holatlarda infuzoriyalar umuman korinmaydi.
136
2. Infuzoriyalar aniq soni Goryayev sanoq torida sanaladi.
3. Mikroflora faollashganligini metilen koki eritmasida aniqlash
mumkin. Buning uchun katta qorindan olingan 20 ml suyuqlikka
metilen kokining 0,03 % li eritmasidan 2 ml qoshiladi. Mikroflora
aktivligi meyorda bolsa, 3 daqiqadan song eritma rangsizlanib,
tiniq holatga qaytdi. Agarda mikroflora aktivligi pasaygan bolsa,
eritmaning rangsizlanishi 1517 va undan kop daqiqa davom etadi.
Oshqozonni maxsus tekshirish usullari
1. Qol mushti tosh suyagi orqa qismiga qoyilib, yuqori va
oldinga qarab kotariladi va torqoringa bosim beriladi.
Òorqorinni tekshirish Òorqorin qorin boshligining chap
tomonida, oldingi qismida joylashgan bolib, diafragma orqasida
tosh suyagining xanjarsimon osimtasi ustida yotadi. Òorqorinni
oziga xos joylashganligi umumiy tekshirish usullarini qollaganda
yetarli natija bermaydi. Òorqorinda faqatgina bitta kasallik uchraydi,
u ham bolsa, travmatik retikulitdir. Bu kasallik oziq moddalar
bilan tushgan metall parchalarini qorin devoriga qadalishidan
kelib chiqadi. Osha joyda yiringli yalliglanish holati yuzaga keladi.
Agarda biz torqoringa bosim bersak, hayvonlarda ogriq va kuchli
bezovtalanish kuzatiladi, shuning uchun torqorinni tekshirishda
shu azoga bosim berib, hayvonda ogriq bor-yoqligiga qarab,
travmatik retikulit kasalligi aniqlanadi.
Qatqorinni tekshirish. Qatqorin qorin boshligining ong
tomonida oldingi qismida, diafragma orqasida, yelka bogini
chizigida, 79-qovurgalar orasida joylashgan. Qatqorinni
qovurgalar berkitib turganligi tufayli korish usuli bilan tekshiril-
maydi. Uni paypaslash va eshitish usullari bilan aniqlanadi.
Botuvchi paypaslash yordamida ogriq bor-yoqligi aniqlanadi,
eshitish usulida esa meyoridan past, tez, uzuq-yuluq, shitirlagan
tovushlar eshitiladi. Qatqorinda ham bitta kasallik uchraydi,
bu qatqorindagi oziqalarning qotib qolishi. Bu paytda auskulta-
tsiyada hech narsa eshitilmaydi.
Shirdonni tekshirish. Shirdon qorin boshligining ong tomo-
nida, qatqorinning pastki qismida, qovurga yoyi ostida
joylashgan, umumiy tekshirish usullari bilan tekshiriladi. Korish
usulida ong tomon qovurga yoyi sohasiga etibor beriladi.
137
5-bob. SIYDIK AYIRUV AZOLARINI TEKSHIRISH
Siydik ajratish tizimini tekshirish
Siydik ajratish tizimi azolarini tekshirishning
ahamiyati
Bu tizim kasalliklari veterinariya amaliyotida boshqa tizim, yani
ovqat hazm qilish tizimi, nafas olish tizimi, yurak-qon tomir
tizimiga nisbatan kamroq uchraydi. Shuning uchun ham veterinariya
hisobotida siydik ajratish tizimi kasalliklari kamroq qayd etiladi.
Asosan, otlar orasida siydik pufagi sfinktri spazmi, siydik-
tosh kasalliklari qayd etiladi. Aslida, buyrak kasalliklari hayvonlar
orasida kop uchraydi. Lekin bu kopincha veterinariya hisobotida
birlamchi kasalliklar qayd etilishi bilan «soyada» yashirinib
qoladi. Bunga zaharlanishlar, brutselloz, oqsil, paratif, griðp va
boshqalar misol bola oladi. Aslida, bu yuqumli kasalliklar, buy-
rakda oz asoratini qoldiradi.
Siydik ajratish tizimi quyidagi tartibda tekshiriladi:
1. Siydik ajratish tizimi azolari kasalliklari togrisida hayvon
egasidan anamnez toplash.
2. Siydik chiqarishni tekshirish.
3. Buyrakni tekshirish.
4. Siydik oquvchi yollarni tekshirish.
5. Siydik pufagini tekshirish.
6. Siydik chiqarish kanalini, yani uretrani tekshirish.
7. Siydikni tekshirish.
Siydik ajratish tizimini tekshirganda quyidagi usullardan
foydalaniladi:
1. Umumiy tekshirish usullari: korish, paypaslash, per-
kussiya.
138
2. Maxsus tekshirish usullari: sisteskopiya, biopsiya, rentge-
nografiya, rentgenoskopiya, ultratovush tashxisi, kateterizatsiya
va boshqa usullar.
3. Laboratoriya tekshirish usullari: asosan, siydikni va qisman
qonni tekshirish.
Anamnez malumotlarini toplash. Bunda shifokor hayvon
egasidan hayvon yuqumli, invazion kasalliklar bilan kasal-
langanligini aniqlaydi. Sil, brutselloz, qon parazitar kasalliklari,
zaharlanishlar hamda nam, sovqotish holatlari buyrakda
yalliglanish holatini keltirib chiqaradi. Ichki azolarga tushgan
har qanday zahar, mikrob buyrakdan otadi. Sovuq va nam
glomerulonefritga olib keladi.
Siydik chiqarishni tekshirish
Siydik chiqarish kuzatish va korish usullari bilan tekshiriladi.
Siydik chiqarish deganda, bu vaqt-vaqti bilan siydik pufagida
toplangan siydikning tashqariga chiqarilishi tushuniladi. Siydik
chiqarish refleksi, siydik pufagi devorida joylashgan mexanore-
tseptorlar ishiga bogliq.
Bu mexanoretseptorlar siydik pufagi devorining kengayishiga
sezuvchan boladi. Siydik chiqarishni tekshirganda quyidagilar
aniqlandi:
1. Siydik chiqarish holati.
2. Siydik chiqarish soni (chastotasi) va davomiyligi.
3. Siydik chiqarish ogriqli bolishi.
4. Siydik chiqarishdagi patologik ozgarishlar.
Siydik chiqarish holati (siyish vaqtida
gavdani qanday tutish)
Bu hayvonlar turiga va jinsiga bogliq boladi. Meyorda soglom
buqalar, qochqorlar, serkalar siydik chiqarganda maxsus holat
qabul qilmaydi. Bu hayvonlar har qanday holatda siydik chiqarishi
mumkin. Asosan, bu hayvonlar tikka turgancha siydik chiqaradi.
Sigir, biya, qoy, echki, ona chochqalar siydik chiqarganda
toxtab, orqa oyoqlarni keng qoyib, belini bukib, dumini kotaradi.
Aygirlar toxtab, old va orqa oyoqlarini keng qoyib, jinsiy
azosini preputsiyadan chiqarib, dumini kotarib siydik chiqaradi.
139
Erkak itlar siydik chiqarganda, orqa oyogining birini kotarib
siydik chiqaradi. Bu soglom itlarda meyorda siydik chiqarishga
nisbatan, reflektor siydik chiqarish kop uchraydi. Urgochi
itlar siydik chiqarganda, orqa oyoqlarini biroz egadi va orqa
oyoqlariga otiradi.
Hayvonning siydik chiqarishini tekshirish
Hayvonning siydik chiqarishi kuzatish usuli bilan aniqlanib,
siyish vaqtida gavdaning qanday tutishi, davomiyligi va soniga
etibor beriladi.
Siyish vaqtida gavdani qanday tutish hayvon turi va jinsiga bogliq.
Buqa, qochqor va serkalar siydik chiqarganda gavdaning holatini
ozgartirmaydi. Asosan, ular turgan holatida siydik chiqaradi. Aygir-
lar siydik chiqarganda toxtab, orqa oyoqlarini keng qoyib, belini
bukkan holda jinsiy azosini chiqaradi. Urgochi hayvonlar siydik
chiqarganda toxtab, bel va oyoqlarini bukadi. Erkak itlar bir orqa
oyogini kotarsa, urgochi itlar orqa oyoqlariga otiradi.
Bir kecha-kunduzda soglom qoramol 1012 marta, mayda
shoxli hayvonlar va itlar 34 marta, ot va chochqalar 58
marta siydik chiqaradi:
• kasalliklarda siydik chiqarishning kopayishi pollakiuriya
(qovuq yalliglanganda, urosistitda, vaginitda, peritonitda, san-
chiqda);
• siydik chiqarishning kamayishi oligakuriya (kop terla-
ganda, kuchli diareyada, buyrak va yurak-tomir kasalliklarida);
• siydik chiqarganda ogriq sezishi stranguriya (urosistitda,
siydik yollarida shish va osmalar rivojlanganda, prostata bezi
yalliglanganda);
• qovuqda siydikning saqlanib qolishi ishuriya (qovuq
sfinktri spazmida, qovuqning falajlanishida, prostata bezi yallig-
langanda);
• siydikning ixtiyorsiz chiqishi enurez (sfinktrlar falajlan-
ganda), nikturiya kechasi kop miqdorda siydik chiqarilishi
(qandsiz diabetda) kuzatilishi mumkin. Ishuriyada qovuq siydikka
tolgan bolsa-da, tashqariga chiqarilmaydi, enurezda esa hayvon
siydik chiqarish azolaridan doimiy ravishda siydik ajralib turadi.
140
Buyrakni tekshirish
Buyraklar korish, paypaslash, rektal tekshirish va rentgeno-
grafiya usullari bilan aniqlanadi. Kozdan kechirilganda buyrak
kasalliklari belgilariga etibor beriladi. Buyrak kasalliklarida
umumiy holsizlanish, ich ketish, qusish, kavsh qaytarishning
buzilishi, giðotoniya va atoniya, hayvonning koz qovoqlari,
toshi, urugdonlari (yorgoqlari), oyoqlari, qorinlari ostida
shishlar paydo boladi. Qon bosimi kotarilib, ikkinchi yurak
toni kuchayadi, siydik bilan zaharlanish (aremiya) belgilari
kuzatiladi. Shilliq pardalar suvli, shishgan holda kokarish va
yalliglanish belgilari bolmaydi.
Bel kasalliklarida, oyoqdagi suyaklar, muskullar, orqa oyoq
suyaklari singanda, jinsiy azo xaltasi, qorin boshligi azolari
kasalliklarida siydik chiqarish holati ozgaradi. Aygirlarda fimoz
va parafimozda siydik chiqarish holati buziladi.
Siydik chiqarish soni
Siydik chiqarish soni kop omillarga: yil fasli, kun vaqti,
beriladigan em-xashak xususiyati, shuningdek, buyrak va ichki
azolar holatiga bogliq. Masalan, barda oziqasida 99 % suv,1 %
oqsil bolgani holda, meyorda bir sutkada qoramollar 1012
marta, ot va chochqalar 58 marta, boshqa hayvonlar 34
marta siydik chiqaradi.
Kasalliklarda siydik chiqarish sonining quyidagi ozgarishlari
kuzatiladi:
1. Pollakiuriya (pollakizuriya) siydik chiqarish sonining
sutka davomida kopayishi. Bu ota suvli oziqalar bilan boqilganda,
diabetda, buyrakning yalliglanish bosqichi boshlanishida, ichki
azolar boshliqlaridan suyuqliklar sorila boshlaganda, qovuq,
yani siydik pufagi yalliglanishida kuzatiladi.
2. Oligauriya (oligakizuriya) siydik chiqarish sonining sutka
davomida kamayishiga aytiladi. Bunda siydik chiqarish oraligida
vaqt uzayadi. Bu quruq oziqalar berilganda, buyrak kasalligining
surunkali bosqichida, ichki azolar boshliqlarida suyuqliklar
toplana boshlasa, isitmada kuzatiladi.
141
3. Anuriya siydik, umuman, hosil bolmasligi va organizmdan
chiqmasligi tushuniladi. Bu ikkala buyrak toliq ishdan chiqqanda
yoki ikkala siydik oquvchi yol toliq tiqilib qolganda kuzatiladi.
4. Stranguriya siydik chiqarishning ogriqli bolishi. Bunda
hayvon bezovtalanadi, kuchanadi, zoriqadi, ingraydi. Bu qovuq
va siydik chiqarish kanali uretra yalliglanishlarida (sistit, uret-
ritlarda) kuzatiladi.
5. Ogriqli holat bunda hayvon siydik chiqarish holatini
oladi, bezovtalanadi. Siydik ozgina chiqadi yoki umuman
chiqmaydi. Bu siydik-tosh kasalligida kuzatiladi.
6. Ishuriya siydikning siydik pufagida saqlanib qolishi, bu
qovuq falajida, qovuq sfinktrining qisilishida, siydik chiqarish
kanali tiqilib qolganda kuzatiladi. Bunda siydik sanchiqlaridagi
holat kuzatiladi va siydik pufagi yorilishi ham mumkin.
7. Enurezis bunda siydik ixtiyorsiz ravishda toxtovsiz chiqib
turadi. Bu siydik pufagi sfinktri falajida kuzatiladi. Orqa miyaning
sakral dumgaza qismi jarohatida, yuqumli kasalliklardan itlar
olatida, sigirlar listeriozida kuzatiladi.
8. Nikturiya siydik chiqarishning kechqurun kopayishi
bolib, diurezning tezlashishi kuzatiladi.
1. Siydik (chiqarish) ajratish tizimini tekshirishdan maqsad nima?
2. Siydik ajratish azolarini sanab oting.
3. Siydik qanday hosil boladi?
4. Siydik hosil bolish nazariyalari.
5. Siydik ajratish tizimini tekshirish chizmasi va usullari.
6. Siydik chiqarishni tekshirish.
7. Siydik chiqarishdagi patologik ozgarishlar.
Buyrakni tekshirish. Buyrak kasalliklarining sindromlari,
siydik oqish yoli, qovuq va siydik chiqarish
kanalini tekshirish. Kateterizatsiya
Buyrakni tekshirish
Òurli hayvonlarda buyrak topografiyasi, buyrak tiðlari, tekshirish
usullari, meyor va patologiyadagi korsatkichlari, buyrak kasalligi
sindromlari turlichadir.
N A Z O R A T S A V O L L A R I
142
Buyraklar juft azo bolib, shakli loviyasimon, zich konsis-
tensiyali, yuzasi qoramolda gadir-budur (notekis). Boshqa
hayvonlarda silliq, ogriq sezmaydigan bolib, oxirgi kokrak va
bel umurtqalarining kongdalang osimtalari ostida joylashgan.
Òurli hayvonlarda buyrak topografiyasi oziga xos xususiyatlarga
ega, yani turlicha joylashadi hamda tiðlari har xil boladi.
Yirik shoxli hayvonlarda buyrak usti notekis, kop sorgich-
lidir. Bu buyrakda buyrak jomchasi bolmaydi. Naychalar togri
siydik oquvchi yolga qoshiladi. Ong buyrak 1213 kokrak va
23 bel umurtqasi kongdalang osimtasi ostida joylashadi. Chap
buyrak ong buyrakdan keyin 23-bel umurtqasidan 5-bel
umurtqasi ostigacha joylashib, juda harakatchan.
Mayda shoxli hayvonlar buyrak usti notekis bir sorgichli,
loviyasimon shaklda boladi. Ong buyrak oldingi qismi jigarga
tegib turgan holatda.Chap buyrak ong buyrak ketida, 36-bel
umurtqasi kondalang osimtasi ostida joylashadi.
Chochqalarda buyrak usti tekis, kop sorgichli, loviya-
simon, har ikki ong va chap buyraklar 14-bel umurtqalari
ostida joylashadi. Otlarda buyrak usti tekis, bir sorgichli, chap
buyrak loviyasimon (chozinchoq), ong buyrak yurak shaklida
boladi. Ong yuraksimon buyrak qariyb yarmi intratorakal
joylashadi, kranial qismi 1415-qovurgagacha, kaudal qismi
2-bel umurtqasigacha boradi. Chap buyrak 18-kokrak
umurtqasi, yani qovurgadan 3-bel umurtqasigacha joylashadi.
Korish, paypaslash, perkussiya, ultratovush tashxisi, biopsiya
va rentgenografiya usullari bilan tekshiriladi. Korish usulida siydik
chiqarishiga va siydik ozgarishlariga etibor beriladi. Chunonchi nefritda
(glomerulonefrit, interstitsialnefrit) siydik rangi qizaradi, yani
gematuriya namoyon boladi. Nefrosklerozda rangi ozgarmaydi. Bu
ozgarishlarni siydikni laboratoriyada tekshirish mavzusida keng otiladi.
Shuningdek, buyrak kasalligida hosil boladigan shishlarga
etibor beriladi. Qovoq ostida, tomoq ostida, kokrak oldi,
oyoqlarida, urugdonda, tashqi jinsiy lablarda shish bor-yoqligi
aniqlanadi. Bu shishlar tez hosil bolishi va tezda tarqamasligi
bilan boshqa shishlardan farq qiladi. Bundan tashqari, yurak-
qon tomir tizimi, qon bosimining oshishiga, yurakning II ton
aksentiga etibor beriladi.
143
Eng asosiysi, buyrak kasalligida 6 ta hosil boladigan sindromlari
bor-yoqligi aniqlanadi. Bularga: siydik, shish, yurak-qon tomir,
qon, uremik va buyrak yetishmovchiligi sindromlari kiradi.
1. Siydik sindromi bu siydik chiqarishning buzilishi,
siydikning miqdori va sifat ozgarishi, siydikda oqsil hosil bo-
lishi albuminuriya proteinuriya, qonning shaklli element-
lari, silindrik epiteliy hujayralari bolishi bilan xarakterlanadi.
2. Shish sindromi kamroq nefritda, koproq nefrozda namoyon
boladi. Yurak-qon tomirlaridan farqi shuki, tez hosil bolib, birinchi
navbatda, qovoq ostiga, songra jag osti, kokrak oldi, qorin ostida,
urugdon va oyoqlarda rivojlanadi. Bu shishlar suvli, yumshoq,
jigar kattalashmagan boladi. Nefrit shishlari solishtirma ogirligi
yengil, nefroz shishlari solishtirma ogirligi ogir, oqsil kop boladi.
3. Yurak-qon tomir sindromi bu yurak-qon tomir tizimida
doimiy arterial giðertoniya, aortada ikki tonning kuchayishi,
yurak chegarasi kattalashishi bilan xarakterlanadi.
4. Qon sindromi qon tarkibining shaklli elementlari, kimyo-
viy va fizik tarkibi ozgarishi kuzatiladi. Surunkali nefritda
giðoplastik, anemiya, nefrozda qon zardobi kokimtir-oq,
ochroq, nefrosklerozda sargish boladi.
5. Uremik sindrom bunda qon tarkibida qoldiq azot modda
almashinishi mahsulotlari toplanadi va ichki azolar zaharlanadi.
Hayvonda befarqlik (apatiya, uyqusirash) ishtahaning susayishi,
terining qichishishi, stomatit, gastrit, qorinoldi bolmalari ato-
niyasi, entrokolit simptomakompleksi kuzatiladi. Yangi tugilgan
hayvonlarda qaltirash, gayriixtiyoriy harakatlar, yani talvasa va
reflekslar sezuvchanligining oshishi kuzatiladi.
6. Buyrak yetishmovchiligi sindromi buyrak kalavasida
filtratsiyaning susayishi, reabsorbsiyaning buzilishi, giðoste-
nurit siydik solishtirma ogirligining kamayishi va poliuriya
siydik miqdorining oshishi kuzatiladi.
Paypaslash usuli
Katta hayvonlarda togri ichak orqali ichki paypaslash, mayda
hayvonlarda bel sohasida bimanual tashqaridan palpatsiya
otkaziladi. Bimanual palpatsiyada ikki qolning bosh barmoqlari
144
bel sohasiga qoyilib, boshqa barmoqlar bel umurtqalari kon-
dalang osimtasi ostiga yonaltiriladi va buyrak paypaslanadi. Bunda
buyrak joylashgan joy, buyrakning shakli, konsistensiyasi, yuza
xususiyati, hajmi va ogriq sezish-sezmasligi aniqlanadi.
Kasallik paytida buyrak hajmi kattalashib, konsistensiyasi
yumshoq yoki qattiq boladi. Misol uchun, yiringli yalliglanishda
yumshoq, buyrak sirrozida qattiq boladi. Buyraklar yalliglanganda
nefrit, nefrozda ogriq sezmaydi. Chunki ogriq sezuvchi nervlar
bolmaydi, ammo buyrak jomchasi yalliglansa, ogriqli boladi.
Yirik shoxli hayvonlarda togri ichak orqali chap buyrak
35-bel umurtqalari ostida 1012 sm kattalikda, harakatchan
boladi. Ong buyrakning faqat kaudal qismini paypaslash
mumkin, usti notekis ekanligi aniqlanadi. Otlarda togri ichak
orqali faqat chap buyrakning kaudal qismigina paypaslanadi.
Yirik erkak va ona chochqalarda, ayrim hollarda, togri ichak
orqali paypaslash otkazish mumkin.
Buyrak kasalliklarida ogriq bor-yoqligini aniqlashda ong
tomondan 13-bel umurtqalari kondalang osimtalari ustiga,
chap tomondan 36-bel umurtqalari kondalang osimtalari
ustiga chap qol kafti qoyilib, ong qol mushti yordamida ortacha
kuch bilan uriladi va hayvon holatiga etibor beriladi. Soglom
hayvonlar bunday tekshirganda, odatdagidek turadi, bezovta
bolmaydi. Paranefritda, buyrakda toshlar bolganda, buyrak
yalliglanganda hayvon bezovtalanadi va ogriq sezadi. Ong buyrak
qorin devoriga yaqin joylashganligi, ong tomondan 123-
bel umurtqalari kondalang osimtalari ostidan perkussiya usuli
bilan tekshiriladi va hayvonning ogriq sezishiga etibor beriladi.
Buyrakni tekshirganda maxsus usullarda biopsiya va rentgeno-
grafiya qollaniladi. Biopsiya otkazish uchun maxsus ignalar
(Parker ignasi, Franklin-Vim-Silverman ignasi, Dugin tro-
akari) buyrak joylashgan joyga sanchiladi. Igna yoki troakar buyrak
parenximasiga kirgandan song 45° buraladi. Shu paytda buyrak
toqima parchasi (bioptat) igna ichida qoladi. Bu ishlar aseptika
va antiseptika qoidalariga rioya qilingan holda bajarilishi kerak.
Laboratoriyada bioptat 10 % li neytral formalinga fiksatsiya
qilinadi, parafin qoyiladi, kerakli kesmalar olinib boyaladi va
gistologik hamda gistokimyoviy tekshirishlar otkaziladi.
145
Buyraklarning katta-kichikligini, holatini, undagi tosh va
osmalarni aniqlash maqsadida rentgenologik tekshirishlar otka-
ziladi. Buyrak ishiga obyektiv baho berish uchun siydik tekshi-
rilishi shart.
Buyrakni funksional usullar bilan tekshirish
Bu usullar veterinariya amaliyotida qariyb qollanilmaydi. Lekin
shunga qaramasdan, olimlar hayvonlarda buyrakni funksional
tekshirish usullarini toliq ishlab chiqishgan va zarurat tugilganda
veterinariya shifokorlari laboratoriya xodimlari bilan birgalikda bu
usullarni qollashlari mumkin. Ularga quyidagilar kiradi:
• buyraklar orqali ajraladigan moddalar miqdorini qonda
aniqlash usuli;
• qondagi azot qoldigi miqdorini aniqlash Rappoport-
Eyxgorn usulida laboratoriyada aniqlanadi. Buning uchun qon
zardobidagi oqsillar borat giðobromidning ishqorli eritmasi
yordamida choktiriladi. Bunda 1 atom azot, 3 atom bromni
biriktirishini etiborga olish lozim;
• sarflanmagan giðobromid miqdori yodometrik usulda aniq-
lanadi. Bu usul bilan mochevina, aminokislotalar va barcha erkin
aminoguruhlardagi (siydik kislotasi va indikandan tashqari) azot
aniqlanadi.
Soglom qoramol qonida 34,468 mg/100 ml azot qoldigi
boladi. Qon zardobida qoldiq azot miqdorining oshishi surunkali
buyrak kasalliklaridan dalolat beradi.
Qondagi mochevina miqdorini aniqlash. Bunda qon zardobiga
qoshilgan natriy giðobromid mochevina bilan reaksiyaga kirishib,
uni parchalaydi. Natijada gazsimon azot maxsus Kovarskiy
apparati yordamida toplab olinadi va uning miqdoriga qarab,
qondagi mochevina konsentratsiyasi aniqlanadi. Hozirgi kunda
qon zardobidagi mochevinani darhol aniqlash maqsadida
«Ureastat» reaktiv qogozi ham qollaniladi.
Soglom hayvonlar qon zardobida mochevina miqdori quyida-
gicha bolishi lozim: kok oziqalar qabul qilganda 7,812,8 mg/100
ml, quruq oziqalar qabul qilganda 1534 mg/100 ml. Buyrak
yetishmovchiliklarida mochevina miqdori kopayadi.
146
Buyrakning siydik konsentratsiyasi va uni
suyultirish qobiliyatini aniqlash
Buyrakning funksional qobiliyatini aniqlash (K.K. Mavsumzoda
usuli). Soglom buyraklar oz ish faoliyatida sutka davomida qon
tarkibi va miqdorining ozgarishiga bogliq boladi. Qon tarkibining
ozgarishiga qarab, hosil bolgan siydikning nisbiy zichligi va
xloridlar miqdori ozgarib turadi.
Odatdagi oziqlantirish sharoitida bir sutka davomida maxsus
siydik qabul qiluvchi asboblarda, hayvon tabiiy siydik chiqargan
paytda toplab olinadi. Bunda hayvon erkin holda xohlagancha
suv qabul qilishi kerak. Hayvon qabul qilgan suv miqdori bir
sutka davomida aniqlab boriladi. Bir sutka davomida toplangan
siydikning miqdori, kunduzi va kechqurun chiqarilgan siydik
nisbati, nisbiy zichligi va natriy xlorid miqdori aniqlanadi.
Soglom qoramollarda qabul qilingan suvning 23 % i, otlarda
26 % i siydik holida ajralishi; xlorid miqdori qoramolda 0,476,
otda 0,618 % bolishi lozim.
Buyrak yetishmovchiliklarida kunduziga nisbatan kechqurun
kop siydik ajraladi (nikturiya), ogir yetishmovchiliklarida siydik
nisbiy zichligi pasayadi.
Siydik konsentratsiyasini aniqlashga asoslangan usul bir
sutka davomida hayvonga suv berilmaydi. Bunga javoban boshqa
kunlarga nisbatan hayvonlarda siydik chiqarish 14 martaga,
siydik miqdori 14 litrga kamayadi. Siydikning nisbiy zichligi
ortadi.
Buyrak kasalliklarida diurez kopayadi, siydikning nisbiy
zichligi pasayadi.
Siydik oquvchi yollarni tekshirish
Bu yollar ham juft bolib, ikki buyrakdan boshlanib, belning
ikki tomonidan kelib tos sohasida siydik pufagining ikki tomoniga
qoshiladi. Bu ingichka, muskulli naysimon azo.
Paypaslash va rentgenografiya usullari bilan tekshiriladi.
Meyorda rektal paypaslaganda siydik yollari bilinmaydi. Bu
147
yollar yalliglanganda, u yerda qum yoki tosh toplanganda
yollar devori qalinlashadi. Bunday holatda paypaslanganda qolga
yaxshi seziladi, tosh bolsa, konsistensiyasi qattiq, ogriqli, yal-
liglansa yumshoq, ogriqli boladi.
Siydik pufagini tekshirish (qovuq)
Siydik pufagi tos sohasida joylashgan, shakli noksimon bolib,
korish, paypaslash, kateterizatsiya, ultratovush tashxisi va
rentgenografiya usullarida tekshiriladi.
Qovuqni tekshirish. Qovuq tos sohasida joylashgan. Yirik
hayvonlarda qovuq togri ichak orqali tekshiriladi. Bunda qovuq
noksimon bolib, qolga zich tegadi. Qovuq siydikka tolgan
bolsa, dumaloq bolib qoladi, devorlari tebratilganda liqillab
turadi. Qorin boshligiga tushadi. Sistit kasalligida ogriq sezadi.
Mayda hayvonlar qovugi korish va tashqi paypaslash usullari
bilan tekshiriladi. Korish usuli bilan tekshirganda mayda hayvonlarni
orqa oyoqlarida tikka turgizib, qorin devorining pastki qismiga etibor
beriladi. Qovuq siydikka tolgan bolsa, osha joy bortib turadi. Òashqi
tomondan paypaslaganda qol barmoqlari qovuq sohasiga qoyilib,
yengil-yengil bosib koriladi (bimanual usulda).
Qovuqni tekshirganda uning nechogliq tolib turgani, shakli,
sezgirligi va devorlarining tarangligini aniqlashga harakat qilinadi.
Qovuq toliq bolmasa, nokka oxshagan boladi; ortacha tolib
turgan bolsa, devorlari tarang tortilib, chegaralari yaxshi bilinib
turadi va biroz fluktuatsiya (suyuqlik tebranishi)da bilinadi. Siydik
toshlari palpatsiya vaqtida oson siljiydi va har xil katta-
kichiklikdagi qattiq jismlar korinishida qolga seziladi.
Kasalliklar paytida quyidagi ozgarishlar bolishi mumkin:
• siydik pufagi parezi va falaji;
• siydik pufagi sfinktri spazmi, uretrada toshlar;
• siydik pufagi teshigi siydikka tolib tiqilib qolishi;
• siydik pufagi dumaloq-sharsimon, devori taranglashgan va
kop miqdorda siydik saqlaydi;
• siydik pufagi yalliglanishida (sistitda) siydik pufagi juda
ogriqli boladi va tez-tez siydik chiqarib turadi;
148
• siydik buyrakda hosil bolmasa va siydik oquvchi yollar tiqilib
qolsa, unda siydik pufagi bosh boladi.
Qovuqqa siydikning tushishi kamaysa, siydik pufagi hajmi
kichrayadi. Bu holat buyrak kasalliklarida (siydikning kam hosil
bolishi natijasida), siydik oquvchi yollarning torayishi yoki
qisilishida (siydik otishi qiyinlashishi natijasida) kuzatiladi.
Mayda hayvonlarda siydik pufagini perkussiya usuli bilan
tekshirish mumkin. Bunda barmoqlar yoki asboblar yordamida
qovuq sohasi qorin devori orqali perkussiya qilinadi va
eshitilayotgan tovushga etibor beriladi. Soglom hayvonlarda qovuq
perkussiya qilinganda, bogiq tovush eshitiladi. Urosistit kasal-
ligida kop miqdorda gaz hosil bolishi natijasida bogiqroq yoki
kuchsiz nogorasimon tovushlar eshitiladi.
Qovuqni tekshirishda qoshimcha usullardan kateterizatsiya,
rentgenografiya va sistoskopiya usullari qollaniladi. Kateterizatsiya
usuli bilan tekshirganda maxsus kateterlar siydik chiqarish kanali
orqali qovuqqa yuboriladi. Bu usul bilan tekshirish uchun
qovuqdan siydik olinadi yoki davolash maqsadida dori eritmalari
qovuqqa yuboriladi.
Kateterizatsiya bu siydik chiqarish kanali orqali siydik
pufagiga kateterni kiritish va tekshirishdir.
Kateterlar metalldan, ebonitdan, rezinadan, plastmassadan
tayyorlangan bolishi mumkin. Kateterning diametri va uzunligi
hayvonlar siydik chiqarish kanalining diametri va uzunligiga
muvofiq boladi. Shuning uchun hayvonlar jinsiga va turiga qarab,
kateterlar diametri va uzunligi har xil, maxsus tayyorlanadi.
Mayda hayvonlar uchun tibbiyot kateterlari qollaniladi.
Kateterizatsiya qilganda kateterlar sterilizatsiya qilinadi,
vazelin surtilib, song siydik kanaliga yuboriladi.
Sigirlarda siydik chiqarish kanali ostida kor xalta bor, shuning
uchun avval chap qolning korsatkich barmoqlari bilan qinda
kor xalta berkitiladi, songra kateter barmoq ustidan yuborilsa,
kateter uretra orqali qovuqqa tushadi.
Aygirlarda ong qol barmoqlari bilan preputsiya ichidagi
jinsiy azo ushlanib, tashqariga chiqarilib, chap qolda ushlanadi
hamda kateter jinsiy azo teshigiga yuboriladi.
149
Buqa, qochqor, taka va erkak chochqalarda jinsiy azo asosida
chot sohasida uretraning S shaklida bukilgan joyi boladi. Shuning
uchun S shaklida bukilgan jinsiy azoni asosini togrilamasdan
turib, kateterizatsiya qilish mumkin emas. Buning uchun, bu
hayvonlarda chot sohasidagi siydik chiqarish kanalining ikki
tomonidan 34 joyiga 3 % novokain eritmasi bilan blokada
(qamal) qilinadi, 2025 daqiqadan keyin novokain tasirida
jinsiy azo togrilanib, prepusiyadan chiqadi. Shundan keyin
uretra teshigi orqali kateter yuboriladi.
Urgochi otlarda, eshaklarda siydik chiqarish kanali qini
shilliq pardasi bilan bekilib turadi. Shuning uchun kateterizatsiya
qilganda kateter qinning pastki devori orqali yuboriladi. Bunda
avval qin ochilib, siydik chiqarish kanali topiladi yoki yuqori
shilliq parda chap qol barmoqlari bilan kotariladi.
Urgochi itlar (chochqalar) yotqizilib, keyin siydik
chiqarish kanaliga kateter yuboriladi. Erkaklarida tompon bilan
preputsiya atrofi, jinsiy azo boshi artilib, keyin teshigidan kateter
yuboriladi. Kateter siydik chiqarish kanalidan erkin ogriqsiz
otishi kerak. Agar kateter siydik chiqarish kanaliga tushishi
qiyinlashsa, kateter yurishi ogriqli bolsa, kateter yuborish dar-
hol toxtatiladi. Siydik chiqarish kanaliga tosh toplansa,
yalliglansa, prostata bezi shishsa, kateter otishi ogriqli boladi.
Kateterizatsiya yordamida qovuqdan siydik olganda, hayvon
oxirgi marta qachon siydik chiqarganligi etiborga olinadi. Agarda
hayvonning siydik chiqarganiga 12 soat bolgan bolsa, qovuqda
yetarli miqdorda siydik toplangan boladi va kateter yuborilganda
oz bosimi bilan siydik qovuqdan kateter orqali tashqariga chiqadi.
Agarda hayvon yaqinda siydik chiqargan bolsa, kateter qovuqqa
kiritilgandan song, jane shprisi yordamida havosi sorilsa, havo
bilan birgalikda siydik ham tashqariga chiqadi.
Ikkala buyrakda ham nefrit, nefroz, sirroz natijasida siydik
hosil bolmasa, siydik oquvchi yollar tiqilib yoki bekilib qolsa,
qovuqda siydik umuman bolmaydi. Bu holat eng xavfli kasalliklar
bolgan quturish va listeriozda; simob va qorgoshin bilan zahar-
langanda ham kuzatiladi. Qovuq falajlanganda kateterizatsiyada
juda kop miqdorda siydik chiqadi.
150
Sistoskopiya usuli bilan tekshirganda, qovuq shilliq pardasi
maxsus yorituvchi asbobsistoskop yordamida tekshiriladi.
Sistoskop gilzasi siydik chiqarish kanali orqali qovuqqa kiritilib,
u yerdagi siydik tashqariga chiqarib tashlanadi, qovuq steril
izotonik eritma bilan toldirilgach, sistoskop gilzasiga optik qism
ornatiladi, tok berilib, yongan lampochka yorugligida qovuq
shilliq pardasi kozdan kechiriladi va holati aniqlanadi. Zarurat
tugilganda rentgenografiya usulidan foydalaniladi. Bu usul bilan,
asosan, erkak hayvonlar tekshiriladi.
Siydik chiqarish kanalini tekshirish. Erkak hayvonlarda kozdan
kechirish, paypaslash, kateterizatsiya, rentgenografiya usullari
bilan; urgochi hayvonlarda faqat kateterizatsiya va rentgenografiya
usullari bilan tekshiriladi.
Erkak hayvonlarda siydik chiqarish kanali kozdan kechirish
usuli bilan tekshirilganda, suyuqlik oqishiga, jinsiy olat xaltasi
(preputsiya)ning shishganligiga, siydik chiqarish kanali sohasida
kozga tashlanadigan tashqi ozgarishlarga (shishlar, kesilish, jaro-
hatlar) etibor beriladi. Uretrit kasalligida har xil xususiyatga
ega bolgan suyuqliklar oqadi, tosh bolsa, osma ossa, osha
joy bortib, shishib turadi.
Paypaslash anus teshigi ostidan boshlanib, siydik chiqarish
kanali boylab pastga tushilib, preputsiyada tugallanadi. Bunda
uning harorati, ogriq sezishi, zichlanib qolgan joylari borligi
aniqlanadi. Uretritda paypaslashda siydik chiqarish kanali sohasi
issiq va ogriqli boladi. Zarurat tugilganda, kateterizatsiya,
rentgenografiya va sistoskopiya usullaridan foydalanish mumkin.
Ayirish tizimi kasalliklari sindromlari
Buyrak yetishmovchiligi sindromi
Buyrak kalavasida filtratsiyaning susayishi, rearbsorbsiyaning
buzilishi hamda kanalchalar sekretor va konsentratsion funksiya-
sining buzilishi, giðostenuriya va poliuriya kuzatiladi.
Siydik otuvchi yollar kasalligining sindromi
Siydik yollari devorining qalinlashishi bu, asosan, surunkali
piyelonefritda kuzatiladi.
151
Siydik pufagi kasalligi sindromi
Goshtxor hayvonlarda otkir urosistitda diurezning (siydik-
ning miqdori va sifati ozgarishi) buzilishi xarakterlidir. Bu
stranguriya, pollakizuriya shaklida namoyon boladi. Siydik kam-
kam porsiyada chiqariladi. Hidi ammiakli, leykotsit, eritrotsit,
epiteliy hujayralari kopayib, yopishqoq plast shaklida, yiringli
urosistitda siydikda qon aralashib chiqadi.
Siydik pufagi shilliq pardalari nekrozida olimtik hidi keladi.
Bunda qon siydik chiqarishning oxirida, siydik bilan chiqadi.
Qoramollarda urosistitda, diurez ozgarishi xarakterli emas.
Uretra siydik chiqarish kanali kasalligi sindromi
Siydik chiqarish kanali yalliglanishida, bunda siydik toshlari
bolishida, uretraning bekilishi natijasida siydik otmasligi. Uretritda
stranguriya (ogriqli) siydik chiqarish namoyon boladi. Birinchi
chiqqan siydik porsiyasida juda kop leykotsit, epiteliy boladi.
Uretrada qon oqishida siydikning birinchi porsiyasida qon chiqadi.
1. Òurli hayvonlarda buyrak topografiyasi buyrak (turlari) tiðlari, tek-
shirish usullari, meyoriy patologiya korsatkichlari, buyrak kasalligi
sindromlari.
2. Siydik sindromi.
3. Shish sindromi.
4. Yurak-qon tomir sindromi.
5. Qon sindromi.
6. Uremik sindrom.
7. Buyrak yetishmovchiligi sindromi.
8. Siydik oquvchi yolni tekshirish.
9. Siydik pufagini qovuqni tekshirish kateterizatsiya.
10. Siydik chiqarish kanalini tekshirish.
11. Siydik ajratish tizimi azolari kasalliklarining asosiy sindromlari.
5- A M A L I Y M A S H G U L O Ò
Hayvonlardan siydik olish. Siydik muhitini, zichligini, quyuq-
ligini, rangini, hidini, undagi oqsil, qand moddasini aniqlash.
Laboratoriyaga siydik namunasini jonatish.
N A Z O R A T S A V O L L A R I
152
Siydikning kimyoviy va fizikaviy xossalari
Siydikni tekshirish. Hayvonlarni tekshirganda siydikni
tekshirishga katta ahamiyat beriladi, chunki kop hollarda siydikda
modda almashinuvining buzilishi yoki boshqa kasalliklar rivoji
bilan bogliq bolgan patologik ozgarishlarni kuzatish mumkin.
Òekshirish uchun soglom hayvonlar, yani endometrit, mas-
tit, yoldoshning ushlanishi, travmatik retikulit, oshqozon oldi
bolimlari atoniyasi belgilari uchramaydigan hayvonlar tanlanadi.
Siydik bevosita xojalikda tekshiriladi va bunda siydikning
pH muhiti, rangi, hidi, patologik aralashmalari aniqlanadi. Òek-
shirish uchun ertalab olingan siydik ishlatiladi. Siydik hayvonning
erkin holda siydik ajratgan paytlarida yigiladi yoki jinsiy lablarning
ventral qismida klitor yaqinidan yengil uqalash yoli bilan
hayvonning siydik ajratish markazi qozgaladi.
Siydikning reaksiyasi (pH)ni aniqlash. Siydikning reaksiyasi
kop hollarda universal indikator qogozi yoki diagnostik chiziq-
chalar yordamida olingan zahotiyoq aniqlanadi. Agar siydik ancha
vaqt turib qolsa, ammoniy karbonat hosil bolishidan undagi
muhit ishqoriy tomonga otadi. Soglom sigirlarda siydikdagi
pH 78,6 atrofida boladi.
Siydik reaksiyasining kislotali tomonga siljishi ichki azolarning
asidotik hollarida kuzatiladi. Bunday hollarni ratsionda konsentratlar
yoki kislotali oziqalar ustun bolgan paytlarda korish mumkin.
Siydik reaksiyasining kislotali tomonga siljishi ketoz, katta qorin
asidozi va hazm kanalining yalliglanish jarayonlarida kuzatiladi.
Siydik reaksiyasining ishqoriy tomonga siljishi katta qorin tahlili
va ichki azolarga kop miqdorda natriy hamda boshqa ishqoriy
elementlarning tushishi paytlarida yuz beradi. Bunday holatni
sistit va piyelit paytlarida siydikning achishi, mochevinaning
chirishi oqibatida ham kuzatish mumkin.
Siydikning rangini aniqlash uchun siydik toza shisha idishga
olinib, oq rang fonida aniqlanadi. Soglom hayvonlar siydigi
och sariq rangda bolishi kerak. Jigar kasalliklarida, oliguriyada
siydik rangi toq sariq boladi. Siydikga qon aralashsa, siydik
qizil rangda boladi. Siydikda yiring bolsa, oqimtir rangda boladi.
153
Soglom hayvonlar siydigining hidi hayvon turiga qarab,
oziga xos boladi. Qoramol siydigi kuchsiz ammiak hidli, boshqa
hayvonlar siydigi otkir hidli boladi. Poliuriyada siydik hidi
kuchsiz, oliguriyada kuchli boladi.
Siydik tarkibidagi patologik aralashmalarni aniqlash uchun
sentrifuga probirkasiga tekshiriladigan siydik quyilib, 510 daqiqa
sentrifugalanadi. Chokma ustidagi siydik tokib tashlanib, hosil
bolgan chokma qoldiq siydikka aralashtirilib, 1 tomchisi buyum
oynachasiga olinadi, qoplovchi oynacha bilan qoplanadi va
mikroskop ostida tekshiriladi. Soglom hayvonlar siydik chok-
masida mineral chokmalar va uratlar korinadi.
Kasalliklarda mikrob tanalari, eritrotsitlar, leykotsitlar, hujay-
ralar, silindrlar korinadi.
Siydikning fizikaviy xossalarini tekshirish. Siydikning fizikaviy
xossalariga uning miqdori, rangi, tiniqligi, konsistensiyasi, hidi,
rangi, nisbiy zichligi (solishtirma ogirligi) kiradi. Uy hayvonlarida
siydikning miqdori qabul qilayotgan oziqasiga, yil fasliga qarab,
ozgarib turadi. Kun issiq paytida va ogir jismoniy ish bajarganda,
hayvonning terlashi tufayli siydik miqdori kamayadi.
Ortacha olganda bir kecha-kunduz mobaynida hayvonlar
quydagi miqdorda siydik chiqaradi.
Sutkalik siydik miqdorining kamayishi (oliguriya) kopgina
isitmali yuqumli va yuqumsiz kasalliklarda, diareyada, qorin va
kokrak boshliqlarida suyuqlik toplanganda kuzatiladi. Siydikning
mutlaqo chiqmasligi (anuriya) otkir glomerulonefritda, siydik
chiqarish yollari tiqilganda, qovuq sfinktri spazmida uchraydi.
Siydik miqdorining kopayishi (poliuriya) diabetda, boshliqlarda
toplangan suyuqliklar sorilayotganda boladi.
i
r
u
t
n
o
v
y
a
H
k
i
d
y
i
S
)
l
(
i
r
o
d
q
i
m
i
r
u
t
n
o
v
y
a
H
k
i
d
y
i
S
)
l
(
i
r
o
d
q
i
m
r
a
lt
O
0
1
3
r
a
l
a
q
h
c
o
h
C
4
2
l
o
m
a
r
o
Q
5
2
6
r
a
lt
I
1
1
,
0
r
a
li
k
h
c
e
a
v
y
o
Q
1
5
,
0
r
a
l
k
u
h
s
u
M
2
,
0
1
,
0
r
a
l
a
y
u
T
5
1
8
r
a
l
n
o
y
u
Q
1
,
0
4
0
,
0
154
Soglom hayvonlar siydigining rangi och sariqdan qongir
sariqqacha boladi. Siydikning bilinar-bilinmas och rangda yoki
mutlaqo rangsiz, suvga oxshagan bolishi poliuriya belgisi bolsa;
toq rangga kirishi oliguriyaning belgisidir. Siydikka qon aralashsa,
(gematuriya) toq qizil rangga kirib, quyqali boladi. Bunday
siydik bir idishga olinib tindirilsa, qizil chokma hosil bolib,
ustki qismi och sariq tusga kiradi (siydik ayrish azosi va siydik
yollarida qon oqish kuzatilsa). Siydikka gemoglobin aralashsa
ham, qizil rangga kiradi. Lekin bunday siydikni idishga olib
tindirilsa, chokma hosil bolmaydi, siydik rangi qizilligicha qoladi.
Bazi dori moddalari (antifibrin, fenolftalein) berilsa ham, siydik
rangi qizil-qongir, jigarrang va boshqa tuslarga kiradi.
Siydikning tiniqligi. Ot va eshaklarning siydigi loyqa, tiniqmas,
chunki unda shilimshiq va erimaydigan kalsiy, fosfat tuzlari muallaq
holatda boladi. Boshqa hamma hayvonlarning siydigi tiniq boladi,
chokma hosil qilmaydi. Bu hayvonlarda siydik loyqa bolib tushsa,
siydik ayirish azolarining kasallanganligidan dalolat beradi.
Siydik konsistensiyasi. Soglom hayvonlarda suvsimon boladi.
Faqat ot va eshaklarning siydigi shilimshiqli, chunki ularning siy-
digida mutsin moddasi mavjud boladi. Siydik ayirish azolari yallig-
langanda, siydik konsistensiyasi shilimshiqli yoki quyuq boladi.
Siydik hidi. Har bir turdagi hayvonlar siydigining hidi oziga
xos boladi. Otning siydigi otkir hidga; chochqa va mushuk-
larning siydigi otkir, qolansa hidga; kavsh qaytaruvchi hayvon-
lar siydigi kuchsiz ammiak hidiga, it siydigi sarimsoq hidga ega
boladi. Bu hidlar oliguriyada kuchli, poliuriyada kuchsiz boladi.
Qoramollar asetonemiyasida siydikdan aseton isi kelsa, qovuq
katarida, qovuqda siydik ushlanib qolganida ammiak isi keladi.
Siydik yollarida chirish jarayonlari kechayotgan bolsa, siydik
qolansa, sassiq hidli boladi.
Uzluksiz terlash, ich ketish, yuqori isitma bilan kechadigan
kasalliklarda siydikning solishtirma ogirligi ortadi; diabet
kasalligida ham, poliuriya kuzatilsa ham, siydik solishtirma ogirligi
ortadi. Boshqa poliuriyalarda, modda almashinishi buzilganda
siydikning solishtirma ogirligi kamayadi. Hayvonlar siydigining
nisbiy zichligi meyorda quyidagicha boladi.
155
Kateterizatsiya otkazganda erkak va urgochi hayvonlar jinsiy
azolarining anatomik tuzilishi va siydik chiqarish kanalining
joylashish farqlarini bilish lozim.
Har xil kasalliklarda siydik chiqarish kanalida chandiqlar,
yalliglangan joylar, osmalar, qumlar, toshlar va boshqa pato-
logik ozgarishlar kelib chiqishi sababli, kateterizatsiya paytida
kateterlar ehtiyotlik bilan, sekin yuborilishi kerak. Bunday
holatlarda uretraga kiritilgan kateter qarshilikka uchraydi, hayvon
bezovtalanadi va ogriq sezadi. Shifokor bu belgilarni kuzatsa,
darhol kateterizatsiyani toxtatishi lozim. Aks holda, siydik
chiqarish kanali ichki shilliq pardasi jarohat oladi yoki teshiladi.
Urgochi hayvonlar kateterizatsiya qilinganda qin oynacha-
sidan foydalaniladi. Bunda aseptika va antiseptika qoidalariga amal
qilinadi.
i
r
u
t
n
o
v
y
a
H
i
g
il
h
c
i
z
y
i
b
s
i
N
i
r
u
t
n
o
v
y
a
H
i
g
il
h
c
i
z
y
i
b
s
i
N
r
a
lt
O
5
5
0
,
1
5
2
0
,
1
r
a
l
a
q
h
c
o
h
C
2
2
0
,
1
8
1
0
,
1
l
o
m
a
r
o
Q
0
5
0
,
1
5
2
0
,
1
r
a
lt
I
0
5
0
,
1
0
2
0
,
1
r
a
li
k
h
c
e
a
v
y
o
Q
5
6
0
,
1
5
1
0
,
1
r
a
l
k
u
h
s
u
M
5
1
0
,
1
0
1
0
,
1
r
a
l
a
y
u
T
0
6
0
,
1
0
3
0
,
1
r
a
l
n
o
y
u
Q
0
4
0
,
1
0
2
0
,
1
156
6-bob. QON TIZIMINI TEKSHIRISH
Qon limfa va toqima suyuqligi bilan birgalikda ichki azolarning
ichki muhitini tashkil etadi va hayotiy jarayonlar uchun optimal
sharoitni taminlaydi. Qon plazma va undagi shaklli elementlar
eritrotsit, leykotsit va trombotsitlardan iborat bolib, qon hajmi-
ning 45 % ini shaklli elementlar, qolgan qismini plazma tashkil
etadi. Ichki azolardagi umumiy qonning miqdori tana vaznining
68 % ini tashkil etadi.
Qon ichki azolarda transport, ekskretor, himoya, haroratni
boshqarish, gumoral-endokrin kabi funksiyalarni bajaradi. Òurli
xil shaklli elementlarning qonda aylanib yurishi tufayli azolar
va toqimalar orasidagi asab-gumoral va shuningdek, hujayraviy
aloqa taminlanib turiladi.
Qon, uni ishlab chiqaruvchi va parchalovchi azolar bilan
birgalikda morfologik va funksional jihatdan yagona tizimni tashkil
etadi. Shuning uchun pereferik qon uni ishlab chiqaruvchi azolar
holatini aks ettiradi. Qon tizimi ichki azolardagi boshqa tizim va
azolar bilan uzviy aloqada bolib, uning faoliyati ham asab va
gumoral-endokrin mexanizmlar tomonidan boshqarilib turiladi.
Sutemizuvchilarda tugilganidan keyin suyak iligi (muguzi)
asosiy qon ishlab chiqaruvchi azo bolib hisoblanadi. Dastlab
qon hosil qiluvchi hujayralardan qonning shaklli elementlari
sifatida eritrotsitlar, granulotsitlar, monotsitlar va megokario-
tsitlar paydo boladi. Òimusning rivojlanishi bilan limfotsitlar
ishlab chiqarila boshlaydi.
Qon hosil bolishi togrisidagi zamonaviy talimotlarga kora,
cheksiz darajada tabaqalanish va kopayish xususiyatiga ega bolgan
poliðotent ozak hujayralar qon hosil qiluvchi elementlar uchun
asosiy ona hujayra bolib hisoblanadi. Òabaqalanish darajasiga
kora hamma qon hujayralari olti sinfga ajratiladi.
157
Birinchi sinf poliðotent ozak hujayralar.
Ikkinchi sinf qisqa tabaqalashgan, yani miyelopoez yoki
limfopoez yonalishi boyicha qiyosiylashgan hujayralar.
Miyelopoez boyicha uch tarmoq: eritroid, granulositar va mego-
kariotsitar hujayralar rivojlanadi. Limfopoez yonalishi boyicha
Ò-limfotsitlar, V-limfotsitlar va plazma hujayralari rivojlanadi.
Uchinchi sinf uniðotent ozak hujayralari. Ular faqat alohida
hujayra turi boyicha tabaqalanish xususiyatiga ega bolib, 1015
mitozdan keyin nobud boladi. Uni potent ozak hujayralarning
tabaqalanishi gormonal boshqaruv mexanizmlari hisoblangan
eritropoetin, leykopoetin, trombopoetin va limfopoetinlar
(Ò-va V-aktivin) tomonidan boshqarilib turiladi.
Limfotsitlar uchun Ò- va V- limfotsitar hujayralar uniðotent
ozak hujayralar bolib hisoblanadi. Ò-uniðotent ozak hujayra-
lardan timusda Ò-limfotsitlar, V-uniðotent ozak hujayralardan
sutemizuvchilarda suyak iligida, qushlarda Fabritsiyev sumkasida
V-limfotsitlar hosil boladi. Keyinchalik taloqda, limfa tugunlarida
plazmatik hujayralarga aylanadi va immunoglobulinlarni
sintezlaydi. Yuqoridagi uch sinfga mansub hujayralar morfologik
jihatdan takomillashgan boladi va bir-biridan keskin farq-
lanmaydi.
Òortinchi sinfga morfologik jihatdan takomillashgan prolife-
rativ hujayralar (eritroblastlar, miyeloblastlar, megakarioblast-
lar, monoblastlar va limfoblastlar, pronormotsit va bazofil
normotsitlar, promiyelotsitlar va miyelotsitlar, promegakario-
tsitlar, promonotsitlar va prolimfotsitlar) mansub boladi.
Beshinchi sinfga yetilayotgan hujayralar mansub bolib, ular
bolinish xususiyatiga ega bolmaydi, lekin morfofunksional jihat-
dan toliq voyaga yetmagan boladi. Bu sinfga oksifil normotsitlar,
metamiyelotsitlar, tayoqcha yadroli leykotsitlar misol boladi.
Oltinchi sinfga toliq voyaga yetgan hujayralar mansub bolib,
ular pereferik qon tarkibida boladi. Limfotsitlardan boshqa barcha
voyaga yetgan qon hujayralari mitoz yoli bilan kopayish va
proliferativ xususiyatiga ega emas.
Qon tizimi patologiyasi kopincha anemik, gemorragik va
immun tanqisligi sindromlari bilan namoyon boladi. Qaysi
158
Katta
yoshdagi
hayvonlar
qonining
korsatkichlari
ral
hci
kt
asr
o
Kv
oh
cl
Oi
gil
ri
bl
o
mar
o
Qi
kh
ce
,y
o
Qa
qh
c
oh
Ct
Oa
dn
arr
a
P
ad
no
Q
ni
bal
go
me
G
l/
g9
21
9
99
11
9
79
11
9
99
41
0
99
21
9
8
tir
kot
a
me
G
%5
4
5
35
4
5
33
4
9
35
4
5
32
4
9
3
az
ok
ul
G
l/l
o
m3
3,
3
2
2,
23
3,
3
2
2,
25
5,
5
4
4,
47
2,
5
5
0,
47
7,
7
4
9,
4
not
e
K
ir
al
ah
ca
natl
/g6
0,
0
1
0,
03
0,
0
1
0,
02
0,
0
4
0,
0
tl
ab
o
Kl
/l
o
mk
m5
8,
0
1
5,
05
8,
0
1
5,
05
8,
0
3
4,
05
8,
0
3
4,
01
5,
0
6
3,
0
se
na
gr
a
Ml
/l
o
mk
m5
5,
4
3
7,
23
4,
1
6
3,
02
8,
1
6
3,
0
si
Ml
/l
o
mk
m3
,7
1
1,
410
,1
1
9,
78
0,
7
2
5,
30
,1
1
9,
7
ral
tis
to
rti
r
E
igi
lz
et
hsi
k
oh
c
ta
os/
m
m5
,1
5,
00
,1
5,
09
20
7
0
43
2
hsi
vi
gni
nn
o
Q
igi
lz
et
aqi
qa
d6
50
1
85
1
0
10
1
82
5,
1
tis
to
rti
r
El
k
m/
nl
m5
,7
0,
50
,2
1
0,
75
,7
0,
60
,9
0,
60
,4
0,
3
tis
to
ky
e
Ll
k
m/
gni
m0
,2
1
5,
40
,4
1
6,
00
,6
1
0,
80
,2
1
0,
70
,0
4
0,
02
ib
od
ra
z
no
Q
lis
qo
yi
mu
m
Ul
/g6
8
2
76
7
5
65
8
0
78
7
0
79
5
3
4
ral
ni
mu
bl
A
%0
5
8
30
5
5
35
5
0
45
4
5
35
1
5
3
159
nil
ub
ol
g-
afl
A
%0
2
2
10
2
3
10
2
4
18
2
4
19
1
9
71
nil
ub
ol
g-
at
e
B
%6
1
0
11
1
71
2
6
16
2
0
23
1
1
1
-a
m
ma
G
nil
ub
ol
g%
04
5
26
4
0
26
2
7
10
2
8
17
3
5
3
ni
bu
rill
i
B
l/l
ok
m
m3
1,
5
7
1,
03
1,
5
7
1,
03
1,
5
7
3,
16
3,
72
7,
317
1,
1
7
1,
0
yis
la
k
yi
mu
m
Ul
/l
o
m
m3
1,
3
3,
23
1,
3
5,
25
,3
5,
25
,3
5,
20
,3
0,
2
nit
or
a
K8
,2
9,
0
is
at
ols
ik
tu
Sl
/l
o
m
m4
4,
1
14
4,
1
14
4,
1
14
4,
1
5,
00
1,
1
6
8,
0
yi
ng
a
Ml
/l
o
m
m3
2,
1
2
8,
03
2,
1
2
8,
04
4,
1
3
0,
14
4,
1
2
8,
03
2,
1
2
8,
0
ani
ve
hc
o
Ml
/l
o
m
m7
,6
3,
38
,5
3,
38
,5
3,
38
,5
3,
37
3,
2
lo
nit
e
Rl
/l
o
m
m3
,5
8,
0
rof
sof
.r
on
Al
/l
o
m
m4
9,
1
5
4,
14
9,
1
5
4,
14
9,
1
9
2,
18
7,
1
5
3,
12
4,
2
8
7,
1
nir
ets
el
o
Xl
/l
o
m
m2
4,
4
0
3,
14
6,
3
6
5,
14
6,
3
6
5,
10
6,
2
3
4,
15
5
8,
2
ari
xa
z
yir
oq
hsIO
C
%
mja
h
2
66
6
40
6
8
45
5
5
45
6
0
55
5
8
4
yir
ta
N
l/l
o
m
m8
41
9
318
41
9
318
41
9
313
41
5
315
61
2
51
yil
a
K
l/l
o
m
m6
8,
4
0
1,
46
8,
4
0
1,
46
8,
4
0
1,
43
6,
5
6
8,
49
8,
5
6
8,
4
160
sindromning yaqqol namoyon bolishiga kora, qon tizimining
uch guruh kasalliklari farqlanadi: anemiyalar, gemorragik dia-
tezlar va immun tanqisligi.
Eritrotsitlar sonini sanash
Ish uchun kerakli hayvonlar va jihozlar. Qishloq xojaligi va
laboratoriya hayvonlari hamda ularning qoni, qaychi, spirt, efir,
qon olish uchun igna, paxta, yod eritmasi, melanjer (aralash-
tirgich), 3 % li osh tuzi eritmasi, Goryayev sanoq kamerasi,
qoplovchi oynalar, mikroskop.
Aksariyat issiqqonli hayvonlarda disksimon, tuya va lamalarda
esa oval shaklida boladigan yadrosiz hujayralardir: amfibiya,
reptiliya, baliqlar va qushlarda yadroli, oval shaklida boladi.
Qishloq xojaligi hayvonlari eritrotsitlarining ortacha diametri
47 mikronga teng. Òarkibida 60 % suv va 40 % quruq modda
saqlaydi. Quruq moddasining 90 % ini gemoglobin, 5,8 % ini
oqsillar, qolgan qismini esa liðoidlar, glukoza, mineral tuzlar
tashkil qiladi.
Eritrotsitlarda katalaza, karboangidraza kabi fermentlar bor.
Eritrotsitlar ichki azolar uchun benihoya katta ahamiyatga ega
bolgan hujayralardir. Chunki ular oz tarkibidagi gemoglobinga
kislorodni biriktirib olib, ichki azolardagi hamma azo va toqi-
malarga tashib beradi. Eritrotsitlar kislorod tashishdan tashqari,
karbonat angidrid va ayrim oziqa moddalarini (aminokislotalarni)
ham tashiy oladi.
Eritrotsitlar ari uyasiga oxshash katakchali tuzilishga ega.
Gemoglobin esa ana shu katakchalarda joylashadi va eritrotsitlar
qizil rang bagishlaydi. Ularning qizil qon hujayralari deb atalishiga
ham sabab shu.
Qonda eritrotsitlar kop bolganligi uchun: eritrotsitlari sana-
layotgan qon tegishli ravishda, 100200 marta suyultiradi.
Songra 1 mm hajm qondagi eritrotsitlarning miqdori millionlarda
hisoblanadi.
• qoramol 6,5
• it 6,5
• qoy 9,5
• quyon 6,0
161
• echki 15,0
• tovuq 3,5
• chochqa 6,5
• ordak 3,8
• ot 7,0
• tuya 13,0
Qonda eritrotsitlarning kopayib ketishiga eritrositoz, kamayib
ketishiga esa eritropeniya deyiladi.
Eritrositoz jismoniy ish paytida, qon quyulib qolganida,
kop suv yoqotilganida (ich ketish, hadeb qusaverish, boshliq-
larda ekssudat va transsudatning paydo bolishi), ichak tiqilib
qolganida va boshqa hollarda kuzatiladi.
Eritropeniya bogozlik davrida hayvon ozib-tozib ketganida,
kamqon bolib qolganida, eritrotsitlarning yemirilishi bilan birga
davom etadigan kasalliklarda (piroplazmoz, nuttalioz, infeksion
anemiya) va boshqalarda kuzatiladi. Bulardan tashqari, eritro-
tsitlar soni hayvonlarning yoshi, jinsi, ichki azolarning holati,
yilning fasli va boshqa omillarga qarab ozgarib turadi.
Shuning uchun eritrotsitlar sonini sanash va ularning qon-
dagi miqdorini aniqlash katta ahamiyatga ega. Òomirlarda
oqayotgan qon eritrotsitlari kavsh qaytaruvchi hayvonlarda va
chochqalarda 11,5 oy, boshqa hayvonlarda esa 120 kun atrofida
yashaydi. Umri bitgan eritrotsitlar jigar va taloqda parchalanadi.
Goryayev torining yuzasi 9 mm, kamerasining hajmi
0,9 mm. Òorida 225 ta katta kvadrat (har qaysisida 15 tadan katta
kvadrat boladigan 15 qator) bor, shu kvadratlarning 25 tasi 16 ta
kichik kvadratlarga, 100 tasi togri tortburchaklarga bolingan
va 100 tasi ochiq qoldirilgan. Òorning ochiq katta kvadratlari
torttadan bolib joylashgan, bu sanashni ancha osonlashtiradi.
Melanjer yoki aralashtirgichlar uzunligi 10 sm atrofida bola-
digan, bir uchida ampulasimon kengaymasi bor kapillar nay-
chalardir. Ampulasimon kengaymasining ichida qizil munchoq
boladi. Kapillar bilan ampula ortasidagi nisbat eritrotsitlar
melanjerida 1:100 dir. Melanjerlarning kapillar qismida 0,5 va
1 raqamlari, kengaymaning orqasida esa 101 raqam yozilgan
boladi. Melanjerga mushtukli rezina naycha kiygizilgan boladi.
Ishni bajarish tartibi. Qon olinadigan joyning juni kalta qilib
olinadi yoki qiriladi. Òeri spirt, keyin esa efir bilan artiladi.
Unga igna sanchiladi. Chiqqan birinchi qon tomchisi paxta bilan
162
artib tashlanadi. Ikkinchi qon tomchisidan esa melanjerning
0,5 belgisigacha qon sorib olinadi.
Qonni olib bolgandan keyin igna sanchilgan joy spirt bilan
artiladi yoki unga yod eritmasi surtib qoyiladi. Òezda melanjerning
101 belgisigacha 3 % li osh tuzi eritmasidan olinadi. Qon 200
marta suyultiriladi. Songra melanjer uchlarini ong qolning bosh
va orta barmoqlari bilan qisib, tekis harakatlar bilan qon suyuqlik
bilan aralashtiriladi. Melanjerni chayqatib bolgandan keyin
undan 23 tomchi suyuqlik paxtaga tushiriladi.
Sanoq kamerasi olib, ustiga qoplagich oynani yopib, Nyuton
halqalari (kamalak) paydo bolguncha ishqalab bekitiladi. Mikros-
kopni ish holatiga keltirib, stolchasiga sanoq kamerasi ornatiladi,
oldin kichik (x20) obyektiv, keyin esa katta (x40) obyektiv
ostida kamera torini topib, katta va kichik kvadratlarning qanday
joylashgani bilan tanishib chiqiladi.
Òubusni kotarib, kamera orta plastinkasining bosh chetiga
melanjerdan bir tomchi tomiziladi. Kapillar xususiyatiga kora,
tomchi qoplagich oyna tagiga oqib kiradi. Kamera torida havo
pufakchalari bolishiga, shuningdek, oyna ustiga qon tushib
qolishiga yol qoyib bolmaydi. Chunki bu sanoqning aniq
chiqishiga xalal beradi.
Eritrotsitlar har qaysisi 16 ta kichik kvadratga bolingan 5 ta
katta kvadratlarda (516=80 ta kichik kvadratlarda) sanaladi.
Har bir kichik kvadratda topilgan eritrotsitlar miqdorining soni,
ular qanday tartibda hisoblab chiqilgan bolsa, xuddi shu tartibda
yozib boriladi.
Sanoq tugagandan keyin quyidagi formulaga muvofiq, 1 mm
qondagi eritrotsitlar soni aniqlanadi:
4000
,
a
d
X
b
⋅
⋅
=
bu yerda, X1 mm qondagi eritrotsitlar miqdori; a sanalgan
eritrotsitlar miqdori; beritrotsitlar sanalgan kichik kvadratlar
soni; dsuyultirish darajasi; 4000 bitta kichik kvadratchaning
hajmi (20·20·10).
Olingan natijani normativga solishtirib, xulosa qilinadi.
163
Leykotsitlar sonini sanash
Ish uchun kerakli hayvonlar va jihozlar. Qishloq xojaligi va
laboratoriya hayvonlari hamda ularning qoni, qaychi, spirt, efir,
qon olish uchun igna, paxta, yod eritmasi, melanjer (aralash-
tirgich), 3 % li sirka kislotasining metilen koki bilan boyalgan
eritmasi. Bu eritrotsitlarni gemolizlaydigan, leykotsitlar yadrosini
boyaydigan eritmadir. Goryayev sanoq kamerasi, qoplovchi
oynalar, mikroskop, Goryayev torining yuzasi 9 mm, torida
225 ta katta kvadrat (har qaysisida 15 tadan katta kvadrat bola-
digan 15 qator bor), shu kvadratlarning 25 tasi 16 ta kichik
kvadratlarga, 100 tasi togri tortburchaklarga bolingan va
100 tasi ochiq qoldirilgan. Òorning ochiq katta kvadratlari
torttadan bolib joylashgan, bu sanashni ancha osonlashtiradi.
Leykotsitlar oq qon tanachalari rangsiz, eritrotsitlarga
nisbatan kattaroq (diametri 520 m.ga teng) hujayralar bolib,
yadro va protoplazmasi bor. Qonda leykotsitlar eritrotsitlarga nis-
batan kamroq bolib, ular 1 mm hajmdagi qonda bir necha ming
donaga yetadi.
Leykotsitlarning ichki azolardagi asosiy vazifalari:
1. Fagositoz, yani yot moddalarni, agentlarni yemirish.
2. Antitelolalar ishlab chiqarish.
3. Oqsil tabiatli toksinlarni parchalash va chiqarib tashlash.
Har xil turdagi hayvonlarning 1 mm qonidagi leykotsitlar
miqdori bir xil emas (ming hisobida): qoramolda 7, itda 9,5,
qoyda 8, quyonda 8, echkida 12, tovuqda 30, chochqada 12,
ordakda 25, otda 9, tuyada 16.
Oq qon tanachalari ichki azolarda bolib turadigan fiziologik
jarayonlarning ozgarishiga juda sezgir hujayralardir. Shuning
uchun ham leykotsitlarning soni ichki azolarning turli holatlarida
tez ozgarib turadi. Ichki azolarda leykotsitlar miqdorining kopa-
yishi leykositoz, kamayishi esa leykopeniya deyiladi. Leykositoz
hodisasi ichki azolar fiziologik holatining turli xildagi ozga-
rishlari natijasida va turli kasalliklar paytida kuzatiladi. Masalan,
yosh hayvonlarda, hayvon oziqlangandan keyin, jismoniy ish-
dan song qonida leykotsitlar miqdori kopayadi, shuningdek,
hayvonning bogozlik davrida ham leykositoz kuzatiladi va h.k.
164
Bular fiziologik leykositozlardir. Chunki bu paytlarda kuzatila-
digan leykositoz vaqtinchalik hol bolib, ichki azolar uchun
qonuniy normal hodisadir. Biroq, bir qancha patologik jarayon-
larda, xususan, yalliglanish kasalliklarida ichki azolarning
patologik jarayonga qarshi javob reaksiyasi tarzida qonda leyko-
tsitlar soni kopayib ketishi malum.
Bulardan tashqari, leykotsitlar soni hayvonlarning yoshi,
jinsi, ichki azolarning holati, yilning fasli va boshqa omillarga
qarab ozgarib turadi. Shuning uchun leykotsitlar sonini sanash
va ularning qondagi miqdorini aniqlash katta ahamiyatga egadir.
Melanjer yoki aralashtirgichlar uzunligi 10 sm atrofida bola-
digan, bir uchida ampulasimon kengaymasi bor kapillar
naychalardir. Ampulasimon kengaymasining ichida kok (oq)
munchoq boladi. Kapillar bilan ampula ortasidagi nisbat
leykotsitlar melanjerida 1:10 dir. Melanjerlarning kapillar qismida
0,5 va 1 raqamlari, kengaymaning orqasida esa 11 raqam yozilgan
boladi. Melanjerga mushtukli rezina naycha kiygizilgan boladi.
Ishni bajarish tartibi. Qon olinadigan joyning juni kalta qilib
olinadi yoki qiriladi. Òeri spirt, keyin esa efir bilan artiladi.
Unga igna sanchiladi. Chiqqan birinchi qon tomchisi paxta bilan
artib tashlanadi. Ikkinchi qon tomchisidan esa melanjerning
0,5 belgisigacha qon surtib olinadi. Qonni olib bolgandan keyin
igna sanchilgan joy spirt bilan artiladi yoki unga yod eritmasi
surtib qoyiladi.
Òezda melanjerning 11 belgisigacha 3 % li sirka kislotasining
metilen koki bilan boyalgan eritmasidan olinadi. Qon 20 marta
suyultiriladi, songra melanjer uchlarini ong qolning bosh va
orta barmoqlari bilan qisib, tekis harakatlar bilan qon suyuqlik
bilan aralashtiriladi. Melanjerni chayqatib bolgandan keyin
undan 23 tomchi suyuqlik paxtaga tushiriladi. Sanoq kamerasini
olib, ustiga qoplagich oynani yopib, Nyuton halqalari (kamalak)
paydo bolguncha ishqalab berkitiladi.
Mikroskopni ish holatiga keltirib, stolchasiga sanoq kamerasi
ornatiladi, oldin kichik (x20) obyektiv, keyin esa katta (x40)
obyektiv ostida kamera torini topib, katta va kichik kvadratlarning
qanday joylashgani bilan tanishib chiqiladi.
165
Òubusni kotarib, kamera orta plastinkasining bosh chetiga
melanjerdan bir tomchi tomiziladi. Kapillar xususiyatiga kora,
tomchi qoplagich oyna tagiga oqib kiradi. Kamera torida havo
pufakchalari bolishicha, shuningdek, oyna ustiga qon tushib
qolishiga yol qoyib bolmaydi. Chunki bu sanoqning aniq
chiqishiga xalal beradi. Leykotsitlar esa 100 ta katta (kichik
kvadratlarga bolinmagan) kvadratlarda yoki har qaysisi 16 ta
kichik kvadratlarga bolingan 25 ta katta kvadratlarda sanaladi.
Sanoq tugagandan keyin quyidagi formulaga muvofiq, 1 mm
qondagi leykotsitlar soni aniqlanadi:
4000
,
a
d
X
b
⋅
⋅
=
bu yerda, X1 mm qondagi leykotsitlar miqdori; asanalgan
leykotsitlar miqdori; bleykotsitlar sanalgan kichik kvadratlar
soni; dsuyultirish darajasi; 4000 bitta kichik kvadratchaning
hajmi (20·20·10).
Olingan natijani normativga solishtirib, xulosa chiqariladi.
Qon surtmasini tayyorlash
Ish uchun kerakli hayvonlar va jihozlar. Qishloq xojaligi va
laboratoriya hayvonlari, buyum oynachasi, qoplagich oyna,
qora qalam, metil spirti yoki efir, Azur-eozin boyogi,
immersiya yogi, mikroskop, leykoformula jadvali, igna, paxta,
yod eritmasi, leykotsitar formula (leykogramma) deb qondagi
leykotsit turlarining bir-biriga nisbatan foiz (%) hisobidagi
nisbatiga aytiladi.
Qondagi leykotsitlar protoplazmasida donachalarning boya-
lish-boyalmasligiga qarab, ikki katta guruhga bolinadi:
1. Granulotsitlar donali leykotsitlar.
2. Agranulotsitlar donasiz leykotsitlar.
Donali leykotsitlar boyalishiga qarab, uch guruhga bolinadi:
• bazofillar ishqorli boyoqlar bilan boyaladi va leykotsit-
larning 07 % ini tashkil etadi. Bazofillarning donachalarida
qonning ivishiga tosqinlik qiluvchi antikoagulant geparin
166
n
o
v
y
a
H
i
r
u
t
B
E
h
s
o
Y
-
q
o
y
a
T
a
h
c
-
g
e
S
t
n
e
m
-
o
f
m
i
L
ti
s
t
-
o
n
o
M
ti
s
t
t
O
2
,
1
1
,
0
5
,
6
6
,
2
5
,
1
9
,
0
5
5
0
,
4
1
5
0
3
4
1
,
0
l
o
m
a
r
o
Q
5
,
1
0
0
1
3
0
1
3
0
3
0
1
7
7
0
4
0
1
4
y
o
Q
8
,
0
0
8
2
2
4
,
0
1
4
7
2
1
4
7
2
6
6
,
1
i
k
h
c
E
2
0
7
2
4
5
,
0
7
5
1
2
8
6
2
3
6
5
,
2
a
y
u
T
2
,
1
0
5
,
0
1
5
,
1
7
1
8
7
4
9
2
9
4
1
3
5
,
4
5
,
1
a
q
h
c
o
h
C
4
,
2
2
,
0
0
,
6
0
2
4
,
0
7
1
0
6
8
1
5
6
8
2
5
,
4
0
t
I
6
,
1
4
,
0
9
0
5
7
5
4
0
4
0
1
0
1
4
n
o
y
u
Q
8
1
2
,
1
5
,
0
5
,
0
2
,
4
5
,
0
7
4
4
1
3
8
9
3
5
1
q
u
v
o
T
5
5
,
1
5
,
5
2
0
0
,
1
3
3
4
1
2
8
4
3
5
,
9
3
moddasi ishlab chiqariladi. Bu modda yalliglangan toqimada
qonning ivishiga yordam beradi;
• eozinofillar kislotali boyoqlar bilan boyaladi va leykotsit-
larning 212 % ini tashkil qiladi. Eozinofillar oqsil tabiatli
toksinlarni neytrallash vazifasini bajaradi;
• neytrofillar ham kislotali, ham ishqorli boyoqlar bilan
boyaladi va leykotsitlarning 1860 % ini tashkil qiladi. Neytro-
fillar fagositoz qilish xususiyatiga egadir. Neytrofillar yoshiga qarab,
tortga bolinadi:
a) miyelotsitlar;
b) yosh neytrofillar;
d) tayoqcha yadroli neytrofillar;
e) segment yadroli neytrofillar.
Agranulotsitlar ham oz navbatida, ikkiga bolinadi:
1. Limfotsitlar yadrosi bilan protoplazmasi ortasida pere-
nukleap boyalmaydigan zonasining borligi bilan ifodalanadi va
leykotsitlarning 2065 % ini tashkil etadi. Leykotsitlar antitelo-
lar ishlab chiqishda va immunitet hosil bolishida katta rol oynaydi.
2. Monotsitlar yadrosi har xil tuzilishga ega bolgan eng yirik
hujayralar bolib, leykotsitlarning 17 % ini tashkil etadi. Mono-
tsitlar regeneratsiya tiklanish jarayonida katta ahamiyatga ega.
Leykotsitar formula
167
Qon surtmasini tayyorlash
Ish tartibi. Òekshirilayotgan hayvonning quloq venasidan igna
yordamida qon chiqarilib, bir tomchisi toza yogsizlantirilgan
buyum oynachasining bir chetiga tomiziladi. Darhol yopgich
oynaning silliq chekkasi bilan tomizilgan qon bir tekis qilib
surtiladi va uy haroratida quritiladi. Songra oddiy qora qalam
bilan surtmaning bir chetiga hayvonning turi, yoshi, raqami,
qon olingan kun, oy va yil yoziladi. Keyin esa spirtga solib, fiksa-
tsiyalanadi (metil spirtida 35 daqiqa yoki efirda 520 daqiqa).
Spirtdan chiqarilib, uy haroratida quritiladi. Songra Azur-eozin
boyogi bilan Gimzaning Ramonovskiy usuli boyicha 3040
daqiqa davomida boyaladi. Boyoq kran ostida oqarsuv bilan
asta-sekin yuviladi va uy haroratida quritiladi. Natijada qon
surtmasi tayyor boladi.
Leykotsitar formulani aniqlash
Ish tartibi. Leykotsitar formulani aniqlash uchun tayyorlangan
qon surtmasining bir chetiga immersiya yogidan tomiziladi va
mikroskopning x90 obyekti ostida leykotsitlarning har xil turlari-
ning 100 yoki 200 tasi sanaladi. Sanash «P» shaklida konvert
usulida olib boriladi.
Gemoglobin miqdorini aniqlashning ahamiyati
Gemoglobinning tarkibiga 96 % globin oqsil va shu oqsil
bilan gistidin bog orqali boglangan 4 % gem (rangli modda
pigment) kiradi. Òurli hayvonlar gemoglobinining tarkibidagi
globin oqsilining aminokislotalar tarkibi turlicha boladi. Shuning
uchun ham turli hayvonlarning gemoglobini ozaro farq qiladi.
Gemoglobinning aktiv (prostetik) guruhigem barcha hayvon-
lar uchun, asosan, bir xildir.
Fiziologik gemoglobinlarning uch xili farq qilinadi:
1) birlamchi embrional gemoglobin HbP;
2) fetal gemoglobin HbG;
3) katta hayvonlar gemoglobini HbA.
168
Birlamchi embrional gemoglobin ichki azolarning embrional
taraqqiyotida, sariq xaltada, qon hosil bolish davrida, fetal gemo-
globin embrionning jigarida, qon hosil bolish davrida vujudga keladi.
Katta hayvonlardagi gemoglobin komikda qon ishlab chiqarila
boshlagandan keyin hosil bola boshlaydi. Fetal gemoglobin katta
hayvonlar gemoglobiniga qaraganda, kislorod bilan yaxshi birikadi.
Gem ikki valentli temir atomi bilan birikkan tortta pirrol
halqasidan tashkil topgan. Bu halqalarning ikkitasi kislotali,
ikkitasi ishqoriy xususiyatga ega. Gemdagi temir atomi gemni
globin bilan biriktiradi.
Gemoglobin ichki azolarda 0 bilan birikib, oksigemoglobinni
hosil qiladi. Hb+0Hb0. Bu jarayon opkada yuz beradi.
Gemoglobinning toqima kapillarlarida CO ni biriktirib hosil
qilgan birikmasiga karbogemoglobin deyiladi: Hb+COHbCO.
Gemoglobinning is gazi (CO) bilan hosil qilgan birikmasiga
karboksigemoglobin deyiladi, bu birikma ichki azolar uchun
juda xavflidir. Hayvon nafas olayotgan havoda 0,07 % is gazi
bolsa, havoning tarkibidagi gemoglobinning 50 % iga yaqini is
gazi bilan birikadi. Gemoglobinning is gazi bilan birikib, hosil
qilgan birikmasi ancha turgun bolib, oksigemoglobin is gazi
bilan birikkandan keyin kislorod bilan birika olmaydi. Natijada
ichki azolar toqimalari kislorodga yolchimay qolib, hayvon
halok bolishi mumkin. Gemoglobinning kislorod bilan birikib,
hosil qilgan oksigemoglobinga qaraganda, ancha turgun
boladigan birikmasiga metgemoglobin deyiladi (Hb+0=Hb0).
Metgemoglobinning hosil bolishi ichki azolarning fenatsetin,
antiðirin, amil nitrit, sulfanilamid kabi dorivor moddalari bilan
zaharlanishi oqibatida yuz beradi. Qonda metgemoglobin miqdori
haddan tashqari kopayib ketsa, ichki azolar halok boladi. Metge-
moglobin kopayib ketganda, ichki azolarga metilen sinka (metil
koki) eritmasini yuborib davolash mumkin.
6 - A M A L I Y M A S H G U L O T
Hayvonlardan qon olish. Qonning EChÒni, gemoglobin miq-
dorini va qonning ivishini aniqlash.
169
Qon olinadigan joyning juni kalta qilib olinadi yoki qiriladi.
Òeri spirt, keyin esa efir bilan artiladi. Unga igna sanchiladi.
Chiqqan birinchi qon tomchisi paxta bilan artib tashlanadi.
Qonni olib bolgandan keyin igna sanchilgan joy spirt bilan
artiladi yoki unga yod eritmasi surtib qoyiladi.
Eritrotsitlarning chokish tezligini aniqlash
Eritrositlarning chokish tezligini aniqlash uchun bir tuyoqli
hayvonlarda Nevodov usuli, qolgan barcha hayvonlarda Panchen-
kova usuli qollaniladi.
Nevodov usuli bilan tekshirilganda, antikoagulant eritmasi,
Nevodov eritrosediometri kerak boladi.
Panchenkov usuli bilan tekshirilganda, Panchenkov shtativi,
soat oynachasi va antikaogulant eritmasi kerak boladi. Qon appa-
ratlarga olinib, vaqti belgilanadi va eritrotsitlar chokish tezligi
153060 daqiqadan keyin, oxiri 24 soatdan keyin aniqlanadi.
Eritrotsitlar chokish tezligi meyorda eng sekin qoramollarda
va mayda shoxli hayvonlarda kuzatiladi. Eritrotsitlarning chokish
tezligi meyorda: qoramollarda 0,51,5 mm, itlarda 23,5 mm,
parrandalarda 46,5 mm chokadi.
Bir tuyoqlilarda Nevodov usuli boyicha 6070 mm chokadi.
Qoramollarda va itlarda sekin chokadi.
Qonning ishqoriy zaxirasi oshsa, kalsiy, bariy tuzlari kopa-
yib, globulin miqdori kopaysa, animiya, manqa, chuma, tuber-
kuloz, qon parazitar kasalliklarida, zaharlanishlarda eritrotsit-
larning chokish tezligi kuchayadi. Siydik miqdori kopaysa,
ich ketish va uzoq vaqt qayt qilish kuzatilsa, jigar va qoqshol
kasalligida eritrotsitlarning chokish tezligi sekinlashadi.
Gemoglobin miqdorini aniqlash
Ish uchun kerakli hayvonlar va jihozlar. Qishloq xojaligi va
laboratoriya hayvonlari, qaychi, paxta, spirt, igna, yod eritmasi,
qon olish uchun piðetka, koz piðetkasi, detsinormal (0,1) HCl,
distillangan suv, shisha tayoqcha, Sali gemometri kerak boladi.
170
Gemoglobin murakkab tuzilgan oqsil xromoproteidlardir.
Molekula ogirligi 70000 ga teng. Eritrositlarning kislorodni oziga
biriktirib tashish xususiyati ularning tarkibidagi gemoglobin
moddasiga bogliq.
Muskullarda gemoglobinning mioglobin deb ataluvchi xili
bor. Uning prostetik guruhi gem gemoglobin tarkibidagi
shunday guruhga oxshaydi. Oqsil qismi globini gemoglobin glo-
biniga qaraganda pastroq molekular ogirlikka ega. Odam mio-
globini ichki azolardagi jami kislorodning 14 % ini biriktira
oladi. U faol ishlayotgan muskul, suvga shonguvchi hayvonlar
muskulining kislorod bilan taminlanishida katta ahamiyatga ega,
shuning uchun ham bu modda otlarning muskulida, kopchilik
suv hayvonlarining muskulida koproq boladi.
1-ish. Gemoglobin mikdopini aniqlash.
Qondagi gemoglobin miqdori Sali gemometri yordamida
kalorimetrik yol (tekshiriladigan qon eritmasining rangini stan-
dart eritma rangiga solishtirib korish) bilan aniqlanadi.
Sali gemometri shtativ va unda ornatilgan uch probirkadan
iborat. Gemometrning ikki yonida gemoglobinning 16,67 % li
standart eritmasi quyilgan probirkalar mahkamlangan. Ortadagi
bosh probirka 1 dan 23 gacha shkalalarga bolingan bolib,
gemoglobin miqdorini aniqlash uchun xizmat qiladi.
1. Gemometrdagi bosh probirkaning eng pastki belgisigacha
0,1 ml detsinormal xlorid kislotasi solinadi.
2. Hayvondan qon chiqarilib, piðetkaga 0,02 ml qon olib,
xlorid kislotasi eritmasining ostiga quyilib, aralashtiriladi. Kislota
tasirida eritrotsitlar parchalanib, uning tarkibidagi gemoglobin
ajraladi.
3. Ana shu aralashma ustiga 35 daqiqadan song piðetka bilan
distillangan suvdan qoshib, shisha tayoqcha bilan aralashtiriladi.
Bu holat qon eritmasining rangi, standart eritmalar rangiga
tenglashguncha davom ettiriladi.
4. Probirkaning shkalasiga qarab, 100 ml qondagi gemoglobin
miqdori aniqlanadi.
5. Olingan natija tahlil qilinib, xulosa chiqariladi.
Qonning ivish tezligini aniqlash. Buning uchun predmet
oynasiga, probirkaga yoki kapillarga qon olinib, vaqt belgilanadi
171
hamda qon necha daqiqadan keyin ivishi aniqlanadi. Unda
probirkani yoki predmet oynachasini qiyshaytiramiz, qon
harakat qiladi, agar harakat qilmasa, ivigan hisoblanadi.
Meyorda qoramollarda qonning ivish tezligi 56 daqiqa,
qoy, echki, chochqa va otlarda 810 daqiqa, quyonlarda 4 daqiqa,
parrandalarda 1,52 daqiqa.
Qonning ivishi opka kasalliklarida tezlashadi. Anemiyada,
buyrak kasalliklarida sekinlashadi. Kuydirgi, infeksion anemiya,
gemofiliyada umuman qon ivimaydi.
i
r
u
t
n
o
v
y
a
H
)
g
(
i
r
o
d
q
i
m
n
i
b
o
l
g
o
m
e
G
t
O
)
5
1
8
(
0
,
1
1
l
o
m
a
r
o
Q
)
4
1
9
(
0
,
2
1
y
o
Q
)
4
1
9
(
5
,
2
1
i
k
h
c
E
)
4
1
7
(
6
,
0
1
a
q
h
c
o
h
C
)
4
1
0
1
(
0
,
2
1
q
u
v
o
T
)
2
1
8
(
0
,
1
1
t
I
6
,
3
1
z
o
G
1
,
6
1
a
y
u
T
2
,
5
1
n
o
y
u
Q
7
,
1
1
Òurli hayvonlarning 100 ml qonidagi gemoglobin miqdori
172
7-bob. NERV TIZIMINI TEKSHIRISH
Nerv tizimi anatomik jihatdan joylashishiga qarab, ikkiga
bolinadi:
1. Markaziy nerv tizimi bunga bosh miya va orqa miya kiradi.
2. Periferik nerv tizimi bunga nerv tolalari, tugunlari,
retseptorlar, sinapslar kiradi.
Nerv tizimi besh hujayradan tashkil topgan:
1. Neyron hujayralar.
2. Neyrogliya hujayralari.
3. Mikrogliya hujayralari.
4. Sekretor hujayralar.
5. Oziqlantiruvchi hujayralar.
Nerv tizimini tekshirish sxemasi
Nerv tizimi azolarini bevosita korib, paypaslab bolmaydi.
Shuning uchun nerv tizimini tekshirishda anamnez malumot-
larini toplash va kuzatish yaxshi natija beradi. Maxsus tekshirish
usullaridan rentgenologik tekshiruv keng qollaniladi.
Nerv tizimini tekshirishda quyidagi sxemadan foydalaniladi:
1. Anamnez malumotlarini toplash.
2. Markaziy nerv tizimi funksiyasini tekshirish.
3. Bosh miya qopqogi va umurtqa pogonasini tekshirish.
4. Sezuvchanlikni tekshirish.
5. Sezgi azolari (korish, eshitish, hid va tam bilish)ni tek-
shirish.
6. Aktiv harakatni tekshirish.
7. Harakat koordinatsiyasini tekshirish.
8. Reflekslarni tekshirish.
9. Vegetativ nerv tizimini tekshirish.
10. Zaxarin-Xeda zonalarini tekshirish.
173
Anamnez malumotlarini toplash
Hayvon egasidan nerv tizimiga taalluqli anamnez malumotlarini
toplash nerv tizimini tekshirishda katta ahamiyatga ega. Bunda
hayvonning xulqi, turish holati, epilepsiya, titrashlar, tetaniya,
ota qozgalish hodisalarining bor-yoqligi, qachon kuzatilishi,
nima bilan xarakterlanishi aniqlanadi. Shuningdek, hayvonga xos
bolmagan qiliqlar, parez yoki falaj bor-yoqligi aniqlanadi.
Markaziy nerv tizimi funksiyasini tekshirish
Markaziy nerv tizimi ishi meyorda bolsa, har bir turdagi
hayvon oziga xos qiliqlar qiladi. Egasini taniydi, oziqa berganda
turadi, tinch bolib, tabiiy holat qabul qiladi. Òashqi tasirotlarga
qulogi, boshi, dumi, harakatlari bilan javob beradi.
Markaziy nerv tizimi ishi buzilganda, ikki xil holat kuzatiladi:
I. Befarqlik bu tashqi tasirotlarga javob reaksiyasining
pasayishi yoki umuman bolmasligi. Bunda hayvonlar tashqi
tasirotlarga javob bermaydi yoki kechikib javob beradi. Bunday
hayvonlar kuzatilganda, kozi yarimyumuq, boshini pastga ek-
kan, oxurga tekkizib turadi, hayvonning ozi suyanib turadi.
Befarqlik tort darajaga bolinadi:
1. Apatiya bunda hayvonning tashqi tasirotlarga javob berish
reaksiyasi pasayadi. Hayvonlar kozi yarimyumuq, boshi egilgan
holatda boladi.
2. Stupor holati uyqusirash holatidir. Bunda tashqi
tasirotlarga javob berish reyaksiyasi ancha pasaygan, hayvonlar
kozi yumuq, boshi egilgan, boshini devorga, oxurga tirab turadi,
hayvonning ozi suyangan holda turadi.
3. Soporoz holati hayvon chuqur uyquda boladi. Faqat
yotgan holatda kuzatiladi. Faqatgina kuchli tasirotlarga javob
beradi (igna sanchish, elektr tokini tasir ettirish).
4. Komatoz holatida. Bunda hayvon yotgan boladi. Hech
qanday tasirotga javob bermaydi (bunda yurak, qon tomir, nafas
olish va moddalar almashinuvi ichki azolarda saqlanib, lekin
katta patologik ozgarishda boladi).
II. Ota qozgalish. Bunda hayvonlar oddiy tasirotlarga ota
qozgalish bilan javob beradi. Hayvonlarda toxtovsiz harakat,
agressiv holat, tosiqni pisand qilmay oldinga yoki orqaga
174
harakat, oldinga chopish, oziqalarga xos bolmagan jismlarni
tishlash, chaynash, yeyish holatlari kuzatiladi.
Bu ozgarishlar quturish kasalligida opiy, bangidevona, strix-
nin bilan zaharlanish paytlarida ayrim avitaminozlar, mikroele-
mentoz, sinurar, meningit kasalliklarida uchraydi.
Bosh miya qopqogi va umurtqa pogonasini tekshirish
Bosh miya qopqogi va umurtqa pogonasini tekshirishdan
maqsad shuki, bosh miya bosh suyagi miya qopqogi ostida,
umurtqa pogonasining ichida esa orqa miya joylashgan.
Markaziy nerv tizimining jarohati bosh miya qopqogi, umurtqa
pogonasi hajmi ozgarishi va deformatsiyasi natijasida ham kelib
chiqishi mumkin. Bunday ozgarishlar fizik tasirotlarning tasodifiy
xarakteriga, yani yiqilishga, jarohatlanishga, lat yeyishga bogliq.
Kopincha bosh miya qopqogi va umurtqa pogonasi suyagi
deformatsiyasi, struktura ozgarishi markaziy nerv tizimi hamda
pereferik nerv (orqa miya) faoliyatining ozgarishlariga sabab
boladi. Bu, asosan, modda almashinishining buzilishi, yuqumli
va invazion kasalliklarda kuzatiladi.
MNÒining parazitar kasalligi natijasida kelib chiqishiga yaqqol
misol qoy va echkilarning senuroz kasalligidir. Bosh miyada
senuroz kasalligida senuroz xaltasi kattalashib, suyak yupqalashadi
va atrofiyaga uchraydi.
Suyak yupqalashib, yumshoqlanishi, deformatsiyaga uchra-
shi, miyada osma rivojlanishi natijasida ham kuzatiladi. Miya va
uning postlogi, peshana boshligi yalliglanishi natijasida
mahalliy harorat hamda sezuvchanlik juda ortib ketadi.
Mineral moddalar almashinishining buzilishi oqibatida suyak-
larda dekalsinatsiya (suyak toqimasida) kuzatiladi va suyaklarning
qattiqligi kamayadi. Natijada suyaklar tabiiy yuklama oqibatida,
deformatsiyaga uchraydi hamda umurtqa pogonasining pastga
egilishi (qiyshayishi) lordoz kelib chiqadi.
Echkilar osteodistrofiyasida bosh suyagi simmetrik shishib,
yumshoqlashadi va hayvon ogzini yopa olmaydi.
Kalsiy-fosfat almashinishining buzilishida, nafaqat, bosh
suyagi va umurtqa pogonasi, balki tos va oyoqlar suyaklari sinishi
kuzatilishi mumkin.
175
Kifoz-umurtqa pogonasining yuqoriga kotarilishi (qiysha-
yishi), asosan, umurtqa pogonasi orqa qismining parez va falajida
kelib chiqadi.
Bosh miya qopqogi va umurtqa pogonasi korish, paypaslash
(palpatsiya), perkussiya, rentgenografiya usullari bilan tekshiriladi.
Bu usullar bilan tekshirishni, asosan, laboratoriya va amaliyot
darsida korsatiladi.
Sezgi azolarini tekshirish
Sezgi azolari (analizatorlar)ga:
• korish;
• eshitish;
• hid bilish;
• tam bilish kiradi.
Korish azolarini tekshirish
Korish azosi korish usuli bilan tekshirilganda qovoqlar
holatiga, konyunktiv shilliq pardalariga, koz olmasiga va uning
holatiga, harakatchanligiga, koz shox pardasining tiniqligiga,
koz ortasiga, qorachiq holatiga va korish nerviga etibor beriladi
hamda korish quvvati tekshiriladi. Ana shu korsatkichlarning
quyidagi patologik ozgarishlari mavjud, jumladan:
Qovoqning patologik ozgarishlari:
1. Qovoq infiltratsiyasi mexanik jarohatda, meningitda, yirik
shoxli hayvonlar zararli kotaral isitmasida, itlar olatida (chuma),
parrandalar difteriyasida kuzatiladi.
2. Yuqori qovoqning tushishi (ptoz) qovoqning kotaradigan
nerv tolasi falajida kuzatiladi.
3. Pastki qovoqning tushishi botulizmning (yani oziqa va
sabzavotlardan zaharlanish) dastlabki belgilaridan biridir.
4. Koz, yani kiðrik qoqish xususiyatining yoqolishi
qoqsholda (stolbnyak) kuzatiladi.
Koz olmasi patologiyasiga quyidagilar kiradi:
1. Koz olmasining qavarib chiqishi (ekzoftalm) leykozda
va oq mushak kasalligida kuzatiladi.
2. Koz olmasining botiqligi ozginlikda, dispepsiya, eksi-
kozda.
176
3. Koz gilayligi (alisligi) kozni harakatlantiruvchi peri-
ferik nerv tolasi kasallanganda.
4. Koz olmasining tebranishi (nistagm) miyacha kasallanganida.
Koz qorachigi ozgarishlariga quyidagilar kiradi:
1. Qorachiq torayishi (miozis) miya qopqogi ichki bosimi
ortganida, miyada qon quyilishida (insult), miya osmasida,
oglumda (miya qorinchalari istisqosi).
2. Qorachiq kengayishi (midriazis)ota qozgalishda, me-
ningitda va senurozda.
Koz shoxsimon moddasi ozgarishlariga shoxsimon pardaning
xiralashuvi kimyoviy moddalar tasirida, zararli kataral isitmasida
hamda teyleriozda, itlar olatida, otlarning kontagioz plevropnev-
moniyasida, parrandalarning neytrolimfomatozida kuzatiladi.
Kozosti ichki qismlarini tekshirishda oftolmaskop asbobidan
foydalaniladi.
Kozosti qismi kasalliklarida:
1. Koz torsimon qavatining yalliglanishi yoki notiniqligi
senurozda, meningitda, miya osmasida.
2. Korish nervi atrofiyasi, asosan, miya osmasida namoyon
boladi.
Korish quvvatini tekshirish
Buning uchun hayvonni navbatma-navbat bittadan kozini
choyshab bilan boglab, tosiqdan otkaziladi. Agar hayvonning
korish qobiliyati susaygan bolsa, tosiqqa tekkanida oyogini
yuqoriga kotaradi.
Korishning susayishiga ombliopiya deyiladi, kormaslikka
(korlikkaojizlikka) amavrozis deyiladi.
Eshitish azosini tekshirish
Bunda hayvonga tanish ovoz chiqarib, quloq harakati va
holatiga etibor beriladi. Shuningdek, tovush qabul qilishiga,
quloq suprasi va eshitish yollarining berkilmaganligi tekshiriladi.
Quyidagi ozgarishlar bolishi mumkin:
1. Eshitishning susayishi qari hayvonlarda va eshitish yol-
larida tiqin hosil bolganida.
2. Eshitishning yoqolishi ichki quloq uzunchoq miya va
bosh miya postlogining yonoq qismi kasallanganida kuzatiladi.
177
Hid bilish azosini tekshirish
Buning uchun oziqaga otkir hidli modda novshadil spirti
aralashtirilib aniqlanadi. Hid bilishning susayishi ayniqsa, rinitda,
ensefalitda kuzatiladi, yani markaziy va pereferik boladi.
Òam bilish azolarini tekshirish
Oziqaga tuz, qalampir aralashtirilib hayvon reaksiyasi kuza-
tiladi va baho beriladi. Ozgarish markaziy va pereferik boladi
ensefalit va stomatitda.
Sezuvchanlik doirasini tekshirish
Sezuvchanlik darajasini tekshirish muhim klinik ahamiyatga
ega. Bunda otkazuvchanlik yoshida ishtrok etadigan retseptor
(teri) markazga intiluvchi nerv tolasi, markaz, markazdan
qochuvchi nerv tolasi hamda ishchi azo ishi yoki sezuvchanligiga
baho beriladi. Demak, sezuvchanlikni aniqlash bilan bosh miya
va orqa miya faoliyatiga, retseptorlar holatiga baho beriladi.
Veterinariya amaliyotida sezuvchanlik ikki xil yol bilan
tekshiriladi:
1. Òerining yuza sezuvchanligi.
2. Muskul, paylar, togaylar, boginlarning chuqur sezuv-
chanligi.
Òerining yuza sezuvchanligi, oz navbatida, uchga bolinadi:
• taktil sezuvchanlik;
• ogriqli sezuvchanlik;
• haroratli sezuvchanlik.
1. Òaktil sezuvchanlikni aniqlash uchun ingichka tayoqchani
(predmet) teri yuzasiga ohista tekkizilganda, terining muayyan
qismi silkinadi va quyidagi ozgarishlari kuzatiladi:
• tastiðkesteziya taktil sezuvchanlikning ortishi;
• tastgiðkestiziya taktil sezuvchanlikning susayishi;
• tastanesteziya taktil sezuvchanlikning yoqolishi.
2. Ogriqli sezuvchanlikni aniqlash uchun hayvon kozi tush-
maydigan teri yuzasiga nina sanchiladi. Bunda hayvon ozini olib
qochib, oyogi va dumini kotaradi. Quyidagi ozgarishlar yuz beradi:
• giðeralgeziya ogriq sezuvchanligining oshishi;
• gioalgeziya ogriq sezuvchanligining susayishi;
178
• analgeziya ogriq sezuvchanligining yoqolishi.
3. Harorat sezuvchanligini aniqlash uchun idishga sovuq yoki
issiq suv quyib, hayvon terisiga tekkiziladi. Hayvon issiq yoki sovuqni
sezib, tanasini olib qochadi. Quyidagi ozgarishlar kuzatiladi:
• termogiðeresteziya harakat sezuvchanligining oshishi;
• termogiðoyesteziya susayishi, termoanespiziya yoqolishi.
Demak, barcha uch xil sezuvchanlikni kamayishi (susayishi)
giðosteziya , oshishi giðeresteziya, yoqolishi anesteziyadir.
Chuqur sezuvchanlikni tekshirish. Bunda boginlar, paylar
togaylar sezuvchanligi aniqlanadi. Buning uchun hayvonda uyqu
holat hosil qilinadi, misol uchun, oldingi oyoqlari chalishtirib
qoyiladi. Agar oldingi holatiga tez kelsa, demak, chuqur
sezuvchanlik meyoriy hisoblanadi.
Aktiv harakat va harakat koordinatsiyasini tekshirish
Harakat koordinatsiyasi tekshirilganida muskullar tonusiga,
aktiv harakat qobiliyatiga va ixtiyorsiz harakatlarga etibor beriladi.
1. Muskul tonusini tekshirishda oyoqlarni egib, yozib tekshiriladi.
Bunda mushaklar tomonidan korsatiladigan malum darajadagi
qarshilikka muskul tonusi tushuniladi.
Quyidagi ozgarishlari bor:
• muskul tonusining oshishi muskul giðertoniyasi markaziy
falajlarda, miozitda, qoqsholda kuzatiladi;
• muskul tonusining susayishi muskul giðertoniyasi
pereferik falajlarda kuzatiladi.
2. Aktiv harakat qobiliyatini tekshirish. Bu parezda susayadi,
paralichda esa, umuman, yoqoladi.
Paralich falajlar kelib chiqishiga qarab, ikkiga bolinadi:
1. Markaziy falajlar harakatli bolimi bosh miya kasallik-
larida kelib chiqadi. Insultda, enseramitda, quturishda, bunda
muskullar tonusining kuchayishi kuzatiladi.
2. Pereferik falajlar orqa miya harakat bolimlari va pereferik
tolalari kasalligida kelib chiqadi. Bunda muskullar tonusi kamayib,
tez atrofiyaga uchraydi.
Falajlar tarqalishi xarakteriga qarab quyidagicha boladi:
1. Monoplegiya bir muskul yoki azo falaji hisoblanadi.
Periferik tolalar kasallanadi.
179
2. Paraplegiya simmetrik organlar falaji hisoblanadi va
orqa miya kasallanishidan kelib chiqadi.
3. Gemiðlegiya tananing bir tomoni falaj bolib, bosh
miya kasalliklarida kuzatiladi.
4. Diðlegiya butun ichki azolarning falajlanishi.
Reflekslarni tekshirish
Hayvonlarni klinikada tekshirishda yuza reflekslar teri,
shilliq parda reflekslari va chuqur reflekslar muskullar, paylar
va suyak reflekslari sinab koriladi.
Òeri reflekslari tananing turli sohalariga tosatdan qol
tekkizib korish yoli bilan aniqlanadi.
Òeri reflekslari orasida quyidagilar alohida ahamiyatga ega:
1. Qorin refleksi qorinning turli joylariga qol tekkizib
koriladi, bunga javoban qorin pressi muskullari meyorda qisqaradi.
2. Yagrin reflekslari teriosti muskullari qisqaradi.
3. Dum refleksi dumning ichki yuzasiga tasir etganda,
hayvon dumini qisadi.
4. Anal refleksi sfinktrining qisqarishi namoyon boladi.
5. Kremaster refleksi son ichki yuzasidagi teri tasirlanganida
moyak yuqoriga kotariladi.
Shilliq pardalar reflekslarida quyidagilar muhim:
1. Yotal refleksi traxeya birinchi halqumlari boshi bilan
tekshiriladi.
2. Aksirish refleksi burin shilliq pardasi yengil buyum bilan
tekshiriladi.
3. Konyunktiva refleksi qovoqlar yumilib, kozdan yosh chiqadi.
4. Korneal refleks koz shox pardasiga qol tekkizilganda bilinadi.
Orqa va bosh miya shikastlangan paytlarda teri va shilliq parda
reflekslari susayishi yoki yoqolishi kuzatiladi.
Pay reflekslari:
1. Òizza refleksi tizza qopqogi payiga urilganida tizza
bogimidan kuch bilan yoziladi.
2. Axill payi refleksi perkussiya bolgachasi bilan axill payiga
urilganda sakrov bogimidan yozilib, tuyoq esa ozgina bukiladi.
Orqa miya shikastlanganda bu refleks yoqoladi.
180
8-bob. KASALLIK TARIXI
Veterinariya tizimida kasal hayvonlar qabul qilinib, tek-
shiriladi hamda klinik tekshirishlar natijasiga asoslangan holda
tashxis qoyilib, davolanadi. Davolanganda klinik va davolash
hujjatlari yuritiladi. Bu hujjatlarga kasallik tarixi varaqasi va kasal
hayvonlarni qayd qilish jurnali kiradi.
Kasallik tarixini yuritish varaqasi. Kasal hayvonlarni
statsionar sharoitda davolaganda, veterinariya xodimlari tomo-
nidan kasallik tarixi varaqasi yuritiladi va asosiy klinik hujjat
hisoblanadi. Kasallik tarixiga hayvonda otkazilgan klinik tekshi-
rishlar va kuzatishlar natijalari hamda davolash usullari kasallik
boshlangandan davolash muolajalari tugaguncha bolgan davrda,
aniq va malum ketma-ketlikda yozib boriladigan malumotlar
majmuasi boshlangich klinik hujjatdir.
Varaqada kasallikning kechishi, kasal hayvonning umumiy
ahvoli, qollanilgan dori-darmonlar retseptlari aks ettiriladi.
Kasallik tarixidagi barcha yozuvlar qisqa, aniq va tushunarli qilib
yozilgan bolishi va kasallikning kechishi toliq bayon etilishi
lozim.
Bu hujjat orqali veterinariya xodimining qanday tekshirishlar
olib borganligi, davolash muolajalari togri yolga qoyilganligi
xususida xulosa chiqarilib, veterinariya hisobotlarini toldirishda
ushbu malumotlardan foydalaniladi. Kasallik tarixi malu-
motlariga asoslangan holda turli veterinariya malumotnomalari
va kasallik tarixidan kochirmalar berib boriladi.
Kasallik tarixi varaqasi quyidagi bolimlardan iborat boladi:
1. Kasal hayvonni qayd qilish. Bu bolimda hayvonning kasal-
xonaga kelgan va chiqqan vaqti, hayvonning turi, jinsi, zoti,
yoshi, tusi va ayrim belgilari, laqabi yoki halqa raqami bayon
etiladi.
181
b
it
r
a
T
i
m
a
q
a
r
i
s
i
x
h
s
a
T
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
1
1
2
1
birlamchi
ikkilamchi
Sana
Xojalik,
hayvon
egasining
ism-sharifi
va
manzili
Hayvon
turi,
zoti,
jinsi,
yoshi,
tusi
va
ayrim
belgila-
ri, laqabi yoki halqa raqami
Kasallangan
vaqti
dastlabki
yakuniy
Klinik
va
laborator
tekshirishlar
natijasi.
Davolash
va
tavsiyalar
Kasallik
oqibati
Zaruriy
eslatmalar
Davolovchi
veterinar
shifokorining
ism-sharifi
__________________________________________________________________________
(Veterinariya muassasasi)
_____________________________________________
boyicha
KASAL HAYVONLARNI QAYD QILISH
J U R N A L I
Boshlandi_________________ Òugallandi
_____________________
Jurnalning ichki qismi:
182
2. Anamnez hayvonning veterinariya shifoxonasiga kelgunga
qadar bolgan hayoti va kasalligi togrisidagi malumotlar
hayvon egasidan surishtirilib yozib olinadi. Hayvonning kelib
chiqishi, saqlash va oziqlantirish sharoitlari, bogozligi, mah-
suldorligi; kasallik qachon va qanday sharoitda boshlanganligi,
kasallik rivojlanishi va belgilari, shunga oxshash kasal hayvon-
larning yana borligi, hayvonni davolashda kim, qachon va nima
bilan davolagani; ilgari qanaqa kasalliklar bilan kasallangani;
yaqin bir-ikki kunda hayvon emlanganligi togrisidagi malu-
motlar batafsil organiladi.
3. Hayvonning klinikaga kelgan kundagi umumiy holati va
kasallik klinik belgilari bolimida hayvonni umumiy tekshirish
(gabitus, teri qoplamasi va hosilalarini, teri va shilliq pardalarni,
limfa tugunlarini tekshirish natijalari; bir daqiqada puls va nafas
olish soni, tana harorati) va tizimlar boyicha (yurak-qon tomir,
nafas, hazm, ayirish va asab tizimlari) tekshirish natijalari;
maxsus va laborator tekshirish natijalari yozib boriladi. Yuqoridagi
tekshirishlar tahlili asosida kasallik aniqlanib, tashxis qoyiladi.
4. Kasallikning kechishi va davolash. Bu bolimda har kuni
kasal hayvonni tekshirish va kuzatish natijalari; qon va siydikni
laborator tekshirish natijalari, qollanilgan davolash usullari va
dori-darmonlar; tayinlangan parhez oziqalar tarkibi, saqlash
va oziqlantirish sharoitlarini yaxshilash togrisidagi korsatmalar
yozib boriladi.
Har kuni tana harorati, puls va nafas soni ertalab va kechqurun
aniqlanib, qayd qilib boriladi. Òekshirish natijasida aniqlangan
kasallikning yangi belgilari alohida tarzda qayd qilinadi. Davolash
mobaynida hayvonning umumiy ahvolida kuzatilgan ijobiy
siljishlar va ozgarishlar ham bevosita jurnalda belgilab qoyiladi.
5. Epikriz kasal hayvon haqida veterinariya xodimining
umumlashtirilgan xulosasi. Bu xulosada kasallikning xususiyatlari,
kuzatish va davolash natijalari tahlili toliq yoziladi. Epikriz kasal
hayvonni davolash tugagandan keyin, qisqa bayon shaklida
toldiriladi. Bundan tashqari, epikriz bolimida tashxis va uning
asoslanishi, kasallik sabablari va rivojlanishi, kasallik kechishi va
xususiyatlari, davolash usullari va samaradorligi, hayvonning
183
tuzalib kasalxonadan chiqayotgan vaqtdagi holati, klinikadan
chiqqandan keyingi hayvonni saqlash va oziqlantirish boyicha
tavsiyalar beriladi.
Hayvon egasiga kasallikning oldini olish boyicha umumiy va
zaruriy tavsiyalar korsatib otiladi. Hayvon kasallik sababli
olganda yoki majburiy soyilganda klinik va patologoanatomik
belgilarning qiyosiy tahlili beriladi va bu belgilar soglom toqima
va ichki azolar holati bilan taqqoslanadi. Òoliq shaklda yozib
toldirilgan kasallik tarixi varaqasi davolovchi veterinariya xodimi
tomonidan imzolanib, sana korsatiladi.
Kasal hayvonlarni qayd qilish jurnali. Bu jurnal veterinariya
xodimlarining davolash muassasalarida aholi qaramogida bolgan
mollarga veterinariya xizmati korsatish bolimlarida hamda xususiy
veterinariya klinikalarida yuritiladi. Jurnal davolovchi veterinariya
xodimlarining asosiy klinik hujjati hisoblanadi.
Jurnal olchamlari 20x30 sm bolib, barcha varaqlar raqam-
langan, tugilgan va oxirida korxona muhri bilan muhrlanib,
masul xodim tomonidan imzolangan bolishi kerak. Jurnal jildiga
muassasaning nomi va manzili, jurnal nomi, qachon bosh-
langanligi va tugallanganligi belgilab qoyiladi. Jurnalning ichki
tomoni ikki ustundan iborat bolib, kasal hayvonni qabul qilish
va davolash jarayonlarida bajarilgan tadbirlar batafsil bayon
etiladi.
Ushbu hujjatni yuritish bajarilgan ishlar hajmini belgilash,
yuqori tashkilotlarga hisobot berish, davolash samaradorligini
aniqlash, kelgusida bajariladigan ishlarni rejalashtirishda katta
ahamiyatga ega.
Veterinariya xodimlari bajarilgan ishlar togrisida, yuqori
tashkilotlarga oylik, chorak, olti oylik va yillik hisobotlarni Ozbe-
kiston Respublikasi qishloq va suv xojaligi vazirligi veterinariya
bosh boshqarmasi tomonidan tasdiqlangan shakllar asosida
topshiradilar.
184
2-bolim. ICHKI YUQUMSIZ KASALLIKLARNING
OLDINI OLISH VA DAVOLASH
1-bob. ICHKI YUQUMSIZ KASALLIKLARNI
UMUMIY OLDINI OLISH CHORALARI
Ichki yuqumsiz kasalliklar boshqa kasalliklarga qaraganda keng
tarqalgan bolib, kasalliklarning 9496 % ini tashkil etadi.
Shuning uchun ichki yuqumsiz kasalliklarga qarshi kurashishda
uning oldini olish choralari, chora-tadbirlari asosiy orinni
egallaydi.
Ichki yuqumsiz kasalliklarning oldini olish tadbirlari ikki
qismga bolinadi: umumiy va xususiy oldini olish choralari.
Umumiy profilaktikaning asosiy maqsadi soglom, mustahkam
konstitutsiyali, yuqori mahsuldor, rezistentligi va modda alma-
shinuvi darajasi yuqori bolgan hayvonlar podasini yaratishni
oz ichiga olgan chora-tadbirlar tizimini amalga oshirishga
qaratilgan. Xususiy oldini olish choralarining asosiy maqsadi
kop uchraydigan ayrim kasalliklarning (dispepsiya, bronxo-
pnevmoniya, raxit, osteodistrofiya) oldini olishga qaratilgan.
Ichki yuqumsiz kasalliklarning oldini olishda guruhli oldini
olish choralarini qollash katta ahamiyatga ega. Bu usulda
guruhdagi hayvonlarning bir nechta kasalliklardan himoya qilish
va oldini olish boyicha chora-tadbirlar tuziladi va amalga oshiriladi.
Ichki yuqumsiz kasalliklarni umumiy oldini olishning nazariy
asosini «Ichki azolarning tashqi muhit bilan aloqadorligi» tog-
risidagi umumbiologik qonuniyati tashkil etadi.
Ichki yuqumsiz kasalliklarning kelib chiqishida hayvonlarni
parvarishlash, asrash va boqish qoidalarining buzilishi asosiy
orinni egallaydi. Shuning uchun har bir xususiy va chorvachilik
fermer xojaliklarida zoogigiyena va oziqlantirish meyorlariga
qatiy amal qilish oldini olish choralarining asosi hisoblanadi.
185
Ichki yuqumsiz kasalliklarning umumiy oldini olish hayvon-
larning sogligi, boqilishi va asralishi ustidan muntazam nazorat
qilib turish yoli bilan amalga oshiriladi.
Òashqi muhitning asosiy omillariga tuproq-iqlim xususiyatlari,
oziqa bazasining holati (ratsionlar va yaylovlar ahvoli), suv
manbalari, chorvachilik binolarining mikroiqlimi (zoogigiyenik
talablari) va boshqa korsatkichlari kirganligi sababli, ushbu
omillarni yaxshilash va talab darajasida saqlanishini taminlash,
umumiy oldini olish choralarining asosiy tadbirlari qatoriga
kiritiladi. Òuproq va oziqalar namunalari agrokimyoviy labora-
toriyada tekshirilib, tahlil qilinadi va oziqalar kartogrammasi
tuziladi.
Shu asosda tuproqqa kaliyli, fosforli va azotli ogitlarni
meyorda berilishi, qoshimcha ravishda Ozbekiston tuproqlari
tarkibida meyordan kam miqdorda saqlanadigan mikroelementlar
(ogitlar)ni kiritish yoli bilan ratsiondagi oziqalar toyimliligini
oshirish, ratsiondagi oziqalar kartogrammasi orqali yetish-
maydigan moddalarni qoshib, muvofiqlashtirish, umumiy
oldini olish choralarini birinchi qismini tashkil etsa; hayvonlar
sogligi, ularni saqlash, oziqlantirish va parvarishlash ustidan
muntazam veterinariya nazoratini olib borish umumiy oldini
olish choralarining ikkinchi qismini tashkil etadi.
Bunda hayvonlar ichki azolaridagi barcha fiziologik jarayonlar,
hayvonlarni saqlash va oziqlantirish sharoitlari yil mavsumlariga
mos ravishda ozgarib turishini ham nazarda tutish kerak. Qishda
yoruglik va ultrabinafsha nurlarning taqchilligi, biologik jihatdan
toyimli oziqalarning yetishmasligi, faol harakatning yetishmasligi
oqibatida kopgina hayvonlarda moddalar almashinuvi buzilishi
kasalliklari rivojlanadi, buzoq berish va mahsuldorlik kamayadi,
yashirin, yani aniq klinik belgilarsiz kechadigan kasalliklar soni
ortadi. Bu holatlarda guruhli profilaktik terapiya usullarini qollash
yaxshi samara beradi.
Bogoz hayvonlarni yetarli darajada oziqlantirmaslik va saq-
lash sharoitlarining talab darajasida bolmasligi, nafaqat, ona
ichki azolarining kasallanishiga, balki homilaga ham salbiy tasir
korsatishiga olib keladi. Embriogenezda moddalar almashi-
186
nuvining buzilishi oqibatida bola tashlash, olik va nimjon bola
tugilishi kuzatiladi.
Yangi tugilgan hayvon ichki azolarida gumoral immunitet
toliq shakllanmasdan, faqatgina hujayra immuniteti rivojlangan
boladi. Shuning uchun tugilgandan keyingi dastlabki kunlarda
yosh ichki azolar rezistentligi past bolib, himoya reaksiyalari
sust rivojlangan boladi. Yosh hayvonlar yuqori sifatli uvuz
sutini qabul qilgandan keyingina gumoral immunitetning
shakllanishi boshlanib, ichki azolar rezistentligi oshadi.
Òugish jarayonini toza va issiq tuguruqxonalarda, quruq va
issiq toshamalar ustida qabul qilinishi zarur. Òugruq sovuq,
nam joyda qabul qilinganda, birinchi navbatda, opka
(bronxopnevmoniya) va oshqozon-ichak kasalliklari (dispepsiya)
rivojlanadi, chunki oshqozon-ichak harakati zaiflashib, patogen
mikroichki azolarlarni ichaklardan birinchi tezak bilan chiqa-
rilishi kechikadi. Shuning uchun uvuz suti tugilgandan keyin
bir soat ichida yosh hayvonga berilishi zarur. Shundagina patogen
mikroblarni ichaklardan surib chiqarish mumkin.
Uvuz suti oz vaqtida berilmasa, togri ichakdagi patogen
mikroichki azolar oldinga qarab harakatlanadi, oshqozon-ichak
tizimida kopayib rivojlanadi va dispepsiya kasalligini rivojlanishiga
sababchi boladi. Yangi tugilgan hayvonlarga 810 kunligidan
boshlab qulay issiqlik, namlik va oziqlantirish sharoitlari yaratil-
ganda ichki azolarning fiziologik korsatkichlari meyoriy holatda
boladi.
Hayvonlarning rezistentligini kuchaytirish va mahsuldorligini
oshirishda, tola qiymatli oziqalar bilan boqishning ahamiyati
Veterinariya ustaviga muvofiq, veterinariya xodimlari oziqalar
va suv sifatini tegishlicha nazorat qilib turishlari shart. Shuning
uchun oziqa ratsionini, boqish va sugorish tartibini tahlil qilgan
holda belgilab berishlari talab etiladi. Oziqa ratsionini tuzishda
hayvonlarni boqish meyoriy korsatkichlari etiborga olinib,
shu asosida amalga oshiriladi. Ratsionda makro va mikroelementlar,
vitaminlar va boshqa biologik aktiv moddalar tanqisligi kuzatil-
187
ganda, maxsus mineral, vitamin va ferment preparatlari ara-
lashmasidan ratsionga qoshimcha sifatida kiritiladi va muvofiq-
lashtiriladi.
Oziqalarga zaharli otlar, zamburuglar yoki zaharli kimyoviy
moddalar aralashgan deb gumon qilinsa, meyoriy oziqa
namunalari olinib, veterinariya laboratoriyasiga tekshirish uchun
yuboriladi. Dagal oziqalar, omuxta yem, konsentratlar tarkibida
va hayvonlarning oxurlarida metall parchalari (mix, sim bolaklari
va boshqa yot jismlar) bolmasligiga alohida etibor qaratilishi talab
etiladi. Metall jismlarni ajratib olish uchun maxsus magnitli
moslamalar yoki Meliksetyan magnitli zondidan foydalanish
mumkin.
Buzoqlarni boqishda hazm jarayonlarining buzilishiga yol
qoymaslik kerak. Uvuz suti, sut yoki yogi olingan sut berish
gigiyenasi muhim ahamiyatga ega. Barcha hayvonlar, ayniqsa,
yosh ichki azolar, suv tanqisligiga juda sezgir boladi. Ichki
azolarda 10 % gacha suv yoqolishi ogir ozgarishlarga olib
kelsa, 15 % suv yoqolishi olimga olib kelishi mumkin.
Shuning uchun hayvonlarni oz vaqtida sugorishni tashkil
etish katta ahamiyatga ega. Hayvonlar vodoprovod suvi, ariq,
kanal, kolmak, daryo suvlaridan sugorilishi mumkin, ammo
beriladigan suv toza, tiniq, qoshimcha hidsiz, tamsiz, gijjalar
va patogen mikrofloradan tozalangan, harorati kamida 1012°C
bolishi talab etiladi.
Mollarni yaylovlarda boqish, hayvon ichki azolarining tabiiy
talablariga koproq mos tushadi. Yaylovda hayvonlar ot-olanlarni
istemol qilib, quyosh nuri, shamol, toza havo tasiridan bahra-
mand boladi va kop harakat qilib chiniqadi hamda sogligi
yaxshilanadi. Hayvonlarni yaylovda boqishning imkoni bolmasa,
maxsus yayrash maydonchalari tashkil etib, muntazam ravishda
yayratish lozim.
Chorvachilik binolarini qurishda, hayvonlarni parvarishlash
va oziqlantirishda zooveterinariya tartib-qoidalariga toliq rioya
qilinmaydi.
Hayvonlar uchun aktiv harakat (motsion), quyosh nuri,
sifatli va toyimli oziqalar taqchilligi kuzatiladi; hayvonlarning
188
yoshi, mahsuldorligi va fiziologik holatini hisobga olgan holda
parvarishlash va oziqlantirishga kopchilik xususiy va fermer
xojaliklari rahbarlari yetarlicha etibor qaratishmaydi. Meyoriy
omillarning buzilishi barcha hayvonlar ichki azolarining fizio-
logik holatiga salbiy tasir korsatib, ichki azolar ayrim tizim-
larining zoriqishi, metabolizm jarayonlarini izdan chiqishiga
sababchi boladi va oqibatda turli ichki yuqumsiz kasalliklarni
rivojlanishiga olib keladi.
Bogoz hayvonlarni sutdan chiqarilgan davrida (8 oylik
bogoz sigirlar) oqsil, uglevod, vitaminlar, mineral moddalar
va yoglar almashinuvi darajasi oshib, bu moddalarga bolgan
talab ham yuqori darajada boladi, antitelolar soni oshadi,
gemoglobin miqdori, eritrotsit va leykotsitlar soni kamayadi. Agar
bu davrda noqulay omillar ichki azolarga tasir etsa, fiziologik
jarayonlar buziladi, ona va bola ichki azolarida qayta tiklan-
maydigan distrofik va degenerativ ozgarishlar roy beradi.
Ota oqsilli oziqlantirishdan kelib chiqadigan ozgarishlar.
Malumki, har bir oziqa birligiga 100120 g hazmlanuvchi
protein talab qilinadi. Proteinning bu miqdori ona hayvonlar
ichki azolari talabini qondira oladi va yuqori immunobiologik
xususiyatli avlod tugilishiga sharoit yaratib beradi. Ota oqsilli
oziqlantirishda katta qorindagi hazm jarayoni buziladi, katta qorin
suyuqligining kislotaligi oshadi, mikroflora faoliyati susayadi,
kletchatkaning hazmlanishi pasayadi, moy kislotasi miqdori
kopayadi, oqsillarning toliq parchalanmasligi oqibatida toks-
albuminlar, gistaminlar, peptonlar hosil boladi, zaharli modda-
larning qonga sorilishidan asidoz, surunkali intoksikatsiya yuzaga
chiqib, turli ichki yuqumsiz kasalliklar rivojlanadi.
Oqsil-uglevod yetishmasligidan kelib chiqadigan ozgarishlar.
Uzluksiz ravishda oqsil va uglevodlarning kam qabul qilinishi
jigarning glikogen sintezlash faoliyatining buzilishiga, giðerketo-
nemiyaga olib keladi. Qonda eritrotsitlar, gemoglobin va oqsil,
peshobda azot va mochevina miqdori kamayadi va yuqumsiz
kasalliklarning kelib chiqishiga sababchi boladi.
Saqlash gigiyenasi buzilishidan kelib chiqadigan ozgarishlar.
Asosan, qishda uzoq vaqt davomida hayvonlarni molxonalarda
189
saqlash, aktiv harakatning bolmasligi, binoda havo almashinuvi
va yoruglikning yetarli darajada bolmasligi, ultrabinafsha
nurlarning taqchilligi natijasida ichki azolarda asidoz, mineral
va vitaminlar almashinuvi buzilishi kuzatiladi.
Kasalliklarning kelib chiqishiga hayvonlarni boqish sharoit-
larining tasiri. Kavshovchi hayvonlarda oziqalarning meyoriy
hazm bolishi uchun ratsiondagi oziqalarning bekam-u kost-
ligidan tashqari, dagal, shirali va konsentratlangan oziqalarning
bir-biriga mutanosibligi ham muhimdir. Ratsion tarkibiga 40 %
silos, 20 % qandlavlagi, 20 % pichan va 20 % omuxta yem
kiritilgan bolsa, oziqalar sifatli hazm bolib, ichki azolarga
koproq singishi kuzatilgan.
Oziqa ratsionida pichan, xashak, somon bolishi kavsh qayta-
ruvchi hayvonlar uchun juda zarurdir. Oziqalarda bu muvoza-
natning buzilishi va hayvonlarni bir tomonlama oziqlantirish,
katta qorinning parakeratoz, rumenit, atoniya, shirdon yarasi,
jigar abssesslari singari kasalliklarning paydo bolishiga va hay-
vonlarning mahsuldorligi pasayib, osish va rivojlanishdan orqada
qolishiga sabab boladi.
Chochqa va parrandalarni ratsionida tola qiymatli amino-
kislotalarga ega bolgan oziqalar bilan oziqlantirish juda muhim.
Chochqalar ratsionida dagal oziqalarning bolmasligi, hayvon-
larga juda mayin qilib tortilgan konsentratlarning berilishi, stress
tasirotlarining doimiyligi meda yaralari hosil bolishiga olib keladi.
Ornini bosa olmaydigan bazi aminokislotalarning yetishmasligi
kannibalizm kasalligining sabablaridan biri hisoblanadi.
Hayvonlarni bogliq holda boqish ichki azolarning fiziologik
talablariga togri kelmaydi. Qoramollar doimiy harakatda bol-
masa, oshqozonoldi bolimlarida atoniya rivojlanishi, tugishdan
keyin yoldoshni ushlanib qolishi kuzatiladi va tugilgan bola
zaif, nimjon boladi. Hayvon doimiy ravishda harakatda bolsa,
oziqlanib, dam olganda tamomila tinch holatda boladi.
Hayvonlarni rejali dispanser korigidan otkazish, kasalliklar-
ning oldini olish chora-tadbirlaridan biri bolib, ichki yuqumsiz
kasalliklarni erta aniqlash hamda profilaktik davolash maqsadida
hayvonlarni klinik tekshirish; qon zardobi, sut, siydik va ratsion-
190
dagi oziqalarni veterinariya laboratoriyasida tekshirish natijalariga
asoslangan holda hayvonlar sogligini muntazam kuzatib borish
va nazorat qilish yoli bilan olib boriladi. Qon zardobida umumiy
oqsil, kalsiy, anorganik fosfor, ishqoriy zaxira, glukoza va karotin
miqdori aniqlanib, tahlil qilinadi va meyorda yoki meyordan
ozgarganligiga qarab, ichki yuqumsiz kasalliklarga tashxis
qoyishda foydalaniladi.
Umumiy profilaktik tadbirlar majmuasiga quyidagilar kiradi:
1. Yuqori sifatli va yetarli miqdorda oziqa bazasini yaratish.
2. Sanitariya qoidalariga rioya qilish.
3. Molxonalarda optimal mikroiqlim sharoitlarini yaratish.
4. Hayvonlarni yetarli darajada yayratish maydonchalari bilan
taminlash.
5. Bogoz hayvonlar ichki azolari fiziologik ehtiyojlarini
toliq qondiradigan oziqa ratsionlarida boqish.
6. Hayvonlarni yoshi, jinsi, mahsuldorligi va fiziologik holati
talablari boyicha alohida guruhlarda saqlash va oziqlantirish.
7. Podani toldirishga moljallangan yosh hayvonlarni alohida
parvarishlash va boqish.
8. Dispanserlash tadbirlarini rejali asosda otkazib turish va
hayvonlar ichki azolarida aniqlangan yetishmovchiliklarni orni-
ni toldirish maqsadida guruhli profilaktik davolash tadbirlarini
amalga oshirish.
9. Zooveterinariya profilaktika tadbirlarini rejali asosda oz
vaqtida otkazib turish.
10. Chorvachilik xojaliklarida tuguruqxonalarni talab daraja-
sida jihozlash va tayyorlash.
191
2-bob. UMUMIY DAVOLASH ASOSLARI
Hayvonlar kasalliklarini davolashning muvaffaqiyati
terapevtik korsatmalarini togri belgilash, dori vositalarini
ishlatish usuli va vaqtini togri tanlashga bogliq. Veterinariya
shifokori korsatmalarni belgilab, davo vositalarini tanlab olishi,
masuliyatli va murakkab vazifa bolib, quyidagi shartlar bajarilishi
lozim:
1. Kasallikning aniq tashxisi va avj olib borish mexanizmini
belgilash.
2. Davo vositalarining hayvon ichki azolariga qanday tasir
qilishini bilib, ularni togri tanlab olish.
3. Hayvonlar yashab turgan tashqi sharoitlarni (mikroiqlim,
boqish va sugorish) hisobga olish.
Ushbu zaruriy shartlar hisobga olinib bajarilgandagina
davolash muvaffaqiyatli yakunlanadi.
Davo korsatmalari bazi hollarda, kasallikni keltirib chiqar-
gan sababning tasirini bartaraf etishni kozda tutsa, boshqa
hollarda izdan chiqqan ichki azolar va tizimlar bajaradigan
vazifalarini qayta tiklanishi, uchinchi hollarda patologik reflektor
reaksiyalar (yotal, qusish)ni bartaraf etishni kozda tutadi. Shu
munosabat bilan umumiy davolash usullari har xil bolishi
mumkin.
Umumiy terapiya tamoyillari
Ichki yuqumsiz kasalliklarda ham boshqa kasalliklardagi singari
malum maqsadni kozlab, ilmiy asoslangan davolash usullari
bilangina kozlangan natijaga erishish mumkin. Davolashning
asosiy maqsadi kasal hayvonning toliq sogayishi, uning mah-
suldorligini tiklash va tola qiymatli mahsulot olishdan iborat.
192
Hozirgi zamon veterinariya terapiyasining asosiy tamoyillariga
ichki azolarning tashqi muhit bilan aloqadorligi, bir butunligi
va nervizm, profilaktik, fiziologik, komplekslik, faollik yoki erta
davolash, individuallik, iqtisodiy samaradorlik kabi korsat-
kichlar kiradi.
Ichki azolarning tashqi muhit bilan aloqadorligi, bir butun-
ligi va nervizm tamoyili ekologik tizimning bir bogini bolgan
hayvonlar tashqi muhit bilan chambarchas bogliq. Hayvon-
larning sogligi, tuproq tarkibida bolgan moddalarga, atmosfera
va atrof-muhit holatiga bogliq deb hisoblanadi.
Shuning uchun hayvonlar ichki azolarida ichki yuqumsiz
kasalliklarning kelib chiqishida ichki azolarni orab turgan tashqi
muhit sharoitlari, yani tuproq, suv, oziqalar tarkibi, parva-
rishlash va oziqlantirish sharoitlari hamda nerv tizimining
umumiy holati eng asosiy orinlarni egallaydi. Shuning uchun
kasallikni davolashda ichki azolarning bir butunligi va uning
tashqi muhit bilan aloqadorligi, ichki azolardagi barcha jara-
yonlar va bajaradigan funksiyalarni nerv tizimi boshqarishi
tamoyiliga amal qilgan holda ish yuritilishi talab etiladi. Ichki
yuqumsiz kasalliklarning guruhli oldini olish chorvachilikni
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Veterinariya xodimi har yilgi
hisobotni tahlil qilib, yilning qaysi faslida qanday kasalliklar
kop uchrashini aniqlab, uning oldini olish chora-tadbirlarini
ishlab chiqishi va amal qilishi shart.
Masalan, raxit, osteomalatsiya kasalliklari kop uchrasa,
ratsion tarkibida yetishmaydigan mikro va makroelementlar,
zaruriy miqdorda kompleks vitaminlar turkumi qoshimcha
sifatida beriladi. Bronxopnevmoniya kop uchrasa, hayvonlarni
saqlash sharoitini yaxshilab, bu kasalliklarning oldini olish
mumkin. Davolash choralari sifatida, asosan, mineral va vitamin
moddalar aralashmalari qollaniladi.
Ichki yuqumsiz kasalliklarga nisbatan hayvonlarning chidam-
liligini oshirish va umumiy oldini olish bir necha tamoyillarga
asoslangan holda amalga oshiriladi.
Fiziologik tamoyillar. Bunda veterinariya xodimi kasallik
rivojlanganligi tufayli izdan chiqqan fiziologik jarayonlarni qayta
193
tiklash maqsadida davolash ishlarini olib borishi lozim. Bu paytda
dori-darmonlar tasirida ichki azolardagi fiziologik jarayonlar:
reflekslar fagositoz, immunitet, regeneratsiya, zaharli modda-
larning ichki azolardan turli yollar bilan chiqarilishi yoki
ularning qon va toqimalarda zararsizlantirilishi, sekvestratsiya,
biriktiruvchi toqima osishi yoki toqimaning sorilib ketishi,
ichki azolar ichki muhitining bir maromda saqlanib turilishi
kabi korsatkichlar aktivlashib kuchayadi va kasallikning tuza-
lishiga yordam beradi.
Aktivlik yoki faollik tamoyili. Kasallik qancha erta aniqlanib,
uning yashirin davrida, organik ozgarishlar paydo bolmaganda,
yani ichki azolar bajaradigan funksiyalarning ozgarishi kuchay-
ganda hayvon davolansa, shuncha tez tuzaladi. Buning uchun
veterinariya xodimining faolligi talab etiladi.
Komplekslik tamoyili. Kasallikni davolaganda bitta yoki ikkita
dorini qollamasdan, kompleks yondashish talab etiladi. Yani
davolashda bir vaqtning ozida kasallik sababiga qarshi, ichki
azolarni kasallikka qarshi turish qobiliyatini oshiradigan dori-
darmonlardan foydalanish, hayvonlarni saqlash va oziqlantirish
sharoitlarini yaxshilash, yengil hazm boladigan va parhez oziqa-
lar berish, fizioterapiya usullarini keng qollashni tashkil etish
maqsadga muvofiq bolib hisoblanadi. Chunki aynan shu chora-
tadbirlar kompleks bajarilgandagina, davolash samara beradi.
Individuallik yoki xususiylik tamoyili. Har bir kasal hayvonni
davolashda unga individual yondashish talab etiladi. Chunki har
bir ichki azolarning oz sezuvchanligi, reaktivligi, rezistentligi
farqlanadi. Bu korsatkichlar hayvonlarning turi, yoshi, jinsi,
zoti va ichki azolarning shaxsiy xususiyatlariga bogliq. Har bir
alohida olingan hayvon, boshqalaridan tubdan farq qiladi va
oziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Shuning uchun davo
choralarini qollash mobaynida yuqoridagilarni etiborga olish
lozim.
Iqtisodiy samaradorlik tamoyili. Veterinariyada davolash ishlari
uchun xarajatlar iqtisodiy jihatdan ozini qoplashi va yuqori
samarali bolishi zarur. Shuning uchun veterinariya xodimi
kasallikni aniqlab, davolashni boshlashidan oldin hayvon egasiga
194
davolash muolajalari samara berishi yoki bermasligi togrisida
malumot berishi kerak. Ayrim kasalliklarda davolash ishlari
samara bermasligi mumkin, masalan, yiringli-nekrotik pnev-
moniya, jigar sirrozi, travmatik perikardit, opka emfizemasi va
boshqalar.
Dorilar va davolash vositalari. Ichki yuqumsiz kasalliklarda
veterinariya xodimlari turli xildagi dorilar, davolash vositalari
va usullaridan foydalanadi.
Dorilar deb, osimlik, hayvonot dunyosi, mikroichki azolar
va zamburuglar mahsulotlari yoki kimyoviy moddalardan
tayyorlangan, davolash maqsadida qollaniladigan preparatlarga
aytiladi. Kasalliklarni davolashda turli shakl, tasir doirasi va
xususiyatlarga ega bolgan dori-darmonlardan foydalaniladi.
Dorilarni tanlashda uning kimyoviy tarkibi, tasir etish mexa-
nizmi va kasallik patogeneziga, hayvon turi va dorilarga nisbatan
yuqori sezuvchanligiga etibor qaratiladi.
Davolash vositalari deganda, davolash maqsadida ishla-
tiladigan va ichki azolarga mexanik, fizik, biokimyoviy va biologik
tasir etadigan vositalar va asbob-uskunalar tushuniladi. Uqalash,
motsion yoki yayratish, kompressor, fototerapiya, elektro-
terapiya, diyetoterapiya yoki parhez kabilar shular jumlasiga
kiradi.
Davolash usullari. Dorilar va davolash vositalaridan oqilona
foydalanish usullariga davolash usullari deyiladi. Ozining maqsad
va vazifalari, tasiri va oqibatiga qarab, davolash usullari quyi-
dagicha tasniflanadi:
1. Etiotrop terapiya kasallik sabablarini bartaraf etishga:
infeksion va invazion kasalliklar qozgatuvchilarini yoq qilishga,
ular tomonidan ishlab chiqilgan zaharlarni zararsizlantirish va
ichki azolardan chiqarib tashlashga yonaltirilgan davolash usuli
hisoblanadi. Yunoncha «etios» sabab va «tropo» yollayman,
yani kasallik sabablariga davolashni yonaltiraman manosini
anglatadi. Etiotrop terapiya va oldini olish choralarining ilmiy
jihatdan ishlab chiqilishi tibbiyot, veterinariyaning odam va
hayvonlarda uchraydigan kopgina ota xavfli, ommaviy
kasalliklarni davolash hamda oldini olishga imkon beradi.
195
Hozirgi vaqtda veterinariya davolash tizimi xizmatida etiotrop
vositalardan kopgina biologik (emlamalar, zardoblar, bakterio-
faglar) va kimyoterapevtik vositalar (antibiotik, sulfanilamidlar,
surgi dorilar, mikro-makroelementlar, vitaminlar va boshq.)
mavjud bolib, bulardan foydalanish hayvonlarni muvaffaqiyat
bilan davolashni taminlab beradi. Bunda, birinchi navbatda,
kasallikni keltirib chiqargan omilga qarshi dori vositalari
qollaniladi.
2. Patogenetik terapiya kasal hayvon ichki azolarining
himoyalanish kuchlarini patologik jarayonni yoqotishga va izdan
chiqqan fiziologik vazifalarni meyorlashtirishga, asliga qaytarishga
qaratilgan davolash usulidir. Patogenetik terapiya, etiotrop
terapiya bilan birgalikda, ichki azolar va toqimalarning ishdan
chiqqan funksiyalarini qayta tiklash va ichki muhitni meyorlash-
tirish, ichki azolar immunobiologik xususiyatlarini oshirish
maqsadlarida qollaniladi. Usulni qollash uchun veterinariya
xodimi kasallik rivojlanish mexanizmini (patogenez) yaxshi
bilishi talab etiladi, shundagina patogenezning asosiy halqasini
bilib olib, shunga kerakli dori-darmon tanlay oladi.
Patogenetik vositalar ichki azolarga gumoral, markaziy va
vegetativ nerv tizimi orqali, ichki azolardagi rezistentlik va
immunobiologik himoyalanishlarni faollashtirish yollari bilan
murakkab tasir etadi. Patogenetik terapiyaga suv bilan davolash
muolajalari, kompresslar, qitiqlovchi vositalar (teriga skiðidar
surish, xantallar, bankalar qoyish, massaj, elektropunktura,
elektroterapiya), azo va toqimalar funksiyasini faollashtiruvchi
dorilarni (balgam kochiruvchi, surgi va oshqozon-ichak tizimi
harakatlanishini kuchaytiruvchi, siydik va ot haydovchi, oshqo-
zon va ichak bezlari sekretsiyasini kuchaytiruvchi) qollash misol
bola oladi.
Patogenetik terapiyada asosiy orinni nomaxsus ragbat-
lantiruvchi terapiya egallaydi. Bunda kasal azoga osimliklar va
hayvonlar toqima hamda ichki azolaridan mikrobsizlantirilgan
va ishlatish uchun qulay shaklga keltirilgan organik moddalar
kiradi. Nomaxsus ragbatlantiruvchi terapiya vositalari ichki
azolarga yuborilgandan keyin surunkali kechayotgan kasallik
196
rivojlanib, otkir holatga otadi va kasal hayvonning tuzalishi
tezlashadi.
Hozirgi kunda farmatsevtik korxonalar dorivor osimliklardan
tayyorlangan, hayvonlar ichki azo va toqimalaridan biologik
faol moddalarni parchalash, eritish, filtratsiya va boshqa ajratib
olish usullaridan keng foydalangan holda organik moddalar
tayyorlanadi va dori sifatida ishlatiladi. Bunga seroterapiya (soglom
hayvonlar qon zardobidan), gemoterapiya (soglom hayvon
qonidan), lizatoterapiya yoki gistolizatoterapiya (soglom
hayvonlardan ajratib olingan toqimalarni kislota, ishqor yoki
fermentlarda eritish va parchalashdan olingan moddalar),
sitotoksinoterapiya (ichki azo va toqima hujayralarining turli
elementlaridan tayyorlangan moddalardan foydalanish), toqi-
malardan tayyorlangan moddalarni qollash (aloy osimligi,
jigar, teri, taloq, muskullar, buyrakusti bezidan tayyorlangan
dori vositalari), gamma-globulinoterapiya (qonning oqsil
fraksiyalaridan olingan moddalar) va boshqalar kiradi.
3. Simptomatik terapiya. Patogenetik terapiyaga komak-
lashuvchi vosita sifatida, kasalliklarning bazi bir belgilarini
yoqotish va kasal hayvonning umumiy ahvolini yaxshilash
maqsadida qollaniladi. Siðtomatik davolaganda kop hollarda kasal
hayvon toliq sogayib ketmaydi, balki kasallikning ayrim bel-
gilari yoqolib, hayvonning holati biroz yaxshilanadi. Shuning
uchun davolashni kompleks usulda olib borish tavsiya etiladi.
4. Farmakoterapiya. Yunoncha pharmanon dori-darmon,
therapia davolash sozlaridan olingan. Farmakoterapiya kasal
hayvonlarni dori-darmonlar bilan davolash demakdir. Zamona-
viy farmakoterapiya hayvonlar fiziologiyasi va patologiyasiga
asoslangan. Kasalliklarning oldini olish va kasal hayvonlarni
davolashning xilma-xil usullari va vositalari orasida dori-dar-
monlar muhim orinni egallaydi.
Songgi yillar mobaynida bularning qatori yangi, jumladan,
sintetik dori preparatlari bilan ancha toldirildi. Dori vositalari
kasal hayvonning ayrim ichki azo va azolar tizimlarining baja-
radigan vazifasiga tanlab hamda istalgan yonalishda tasir korsa-
tishga, kasallikni avj olishiga yol qoymaslikka imkon beradi.
197
5. Vitaminoterapiya. Vitaminlar ichki azolardagi fiziologik
jarayonlarni biokatalizatorlari yoki kimyoviy boshqaruvchilaridir.
Ularning kopchiligi fermentlar tarkibiga kiradi. Boshqa vita-
minlar fermentlar tarkibiga (K, C vitaminlari) kirmasa ham,
fermentlarning hosil bolishini tezlashtiradi, bazilari esa gormon-
larning sintezlanishiga tasir etadi. Vitaminlar endogen va ekzogen
yol bilan kelib chiqadigan giðo- va avitaminozlarda, ornini
bosuvchi terapiya vositasi tariqasida qollaniladi.
Ular profilaktik va ragbatlantiruvchi tasirga ega bolib, yosh
hayvonlarning osishi va rivojlanishini kuchaytiradi, katta hayvon-
larning shilliq pardasini meyoriy ishlashini, ona qornida bolaning
sorilib ketishi yoki bola tashlashning oldini olishni, mineral
moddalar almashinuvining buzilishi kasalliklarini (raxit, osteo-
malatsiya) oldini olishni, hayvonlarning noqulay muhit sharoit-
lariga chidamliligini oshirishni taminlaydi. Bundan tashqari,
vitaminlar infeksion kasalliklarning kechishiga, ovqat hazm
tizimi faoliyati buzilganda, jigar va buyrak funksiyalari izdan
chiqqanda, nafas tizimi kasalliklarida, zaharlanish hollarida ham
yaxshi tasir korsatadi.
Hayvon va parrandalar uchun sut, osimlik va hayvonot
dunyosi oziqlari asosiy vitamin manbalari bolib xizmat qiladi.
Biroq hayvonlar zor berib osadigan hamda kop miqdorda
mahsulot beradigan davrlarda ratsionga, hayvonning talab-
ehtiyojiga kora, vitamin konsentratlari (trivit A, D, E vitamini;
tetravit A, D, E, F vitamini; vikasol K vitamini; polivi-
taminlar) qoshib berish maqsadga muvofiqdir. Davo maqsadida
vitamin preparatlari ogiz orqali yoki parenteral yol bilan (teri
ostiga, mushak orasiga, vena qon tomiriga) yuboriladi.
6. Diyetoterapiya parhez oziqalar bilan davolash usuli
bolib, kompleks davolashning tarkibiy qismlaridan biri hisob-
lanadi. Bu usul, davolash maqsadida tashkil etilgan oziqlantirish
bolib, hayvonning kasallikdan tuzalishi uchun qoshimcha
sharoit yaratish demakdir. Diyetoterapiya hayvonlar sogligini
tiklash hamda zotdorlik sifatlarini saqlab qolishni nazarda tutadi.
Parhez oziqalar berish yoli bilan davolashda, kasal hayvon-
larning ichki azo va tizimlarning izdan chiqqan funksiyalarini
198
asli holiga qaytarish, moddalar almashinuvini meyorlashtirish,
hayvonning kasallikka qarshi tura olish qobiliyatini istalgan tomonga
yonaltirish va qollanilayotgan davo vositalarining samaradorligini
oshirish mumkin. Diyetoterapiya, hayvonlar turi, zoti, yoshi,
mahsuldorligi va alohida patologiyani hisobga olgan holda olib
boriladi.
Kasal hayvonlarning ratsioni, zaruriy oziqa moddalarining
barchasi bekam-u kost bolishi uchun, yengil hazm boladigan
yuqori sifatli oqsil, uglevod, vitamin va mineral moddalarga
boy bolgan oziqalar kiritilishi lozim. Parhez oziqalar ichki
azolarda yetishmaydigan makro-mikroelementlar hamda
vitaminlar bilan boyitilib boriladi. Parhez oziqlantirishda oziqalar
toliq va sifatli hazmlanishi uchun yem-xashaklarga maydalash,
tuzlash, buglash va undirib ostirish usullari bilan ishlov beriladi.
Kavshovchi hayvonlar uchun parhez oziqalar sifatida yangi
orilgan pichan otlar, beda pichani, ot uni, sabzi, qandli yoki
oziqabop lavlagi, sifatli omixta yem, mineral moddalar va
vitaminlar aralashmasi; chochqalar uchun omixta yemlar,
qaynatilgan kartoshka, ildizmevalilar, yogi olingan sut, kok
otlar; goshtxor hayvonlar uchun toza gosht qiymasi va qaynat-
masi, sut va guruchli botqa berilishi mumkin.
Osteodistrofiya va raxitda ratsionga hayvon turi, yoshi, mahsul-
dorligi, oziqadagi kalsiy-fosfor nisbatini hisobga olib, oziqa
tariqasida mineral qoshimchalar suyak uni, bor, gosht-
suyak uni, baliq uni, mono-ditrikalsiyfosfat, tuxum postlogi uni,
trivit va boshqalar kiritiladi. Mikroelementozlarda yod, kobalt,
mis, marganes, rux preparatlari parhez oziqalar tarkibiga kiritilib,
ratsion boyitiladi.
Kavsh qaytaruvchi hayvonlar ketoz kasalligini davolashdagi
parhez oziqalar tarkibiga xashak yoki pichan, bugdoy kepagi,
kunjara, ildizmevalilar, kaliy yod, kobalt xlorid, A va D vitamini
saqlaydigan preparatlar qoshib beriladi. Hazm tizimi kasal-
liklarida ham parhez belgilanib, hayvon turi va kasallik xususiyat-
lari etiborga olinadi. Meda yoki katta qorin oziqalar bilan tolib,
atoniya, giðotoniya va timpaniya rivojlanganda, hayvon 12
kun davomida och qoldiriladi, keyingi ikki-uch kun davomida
199
meyorga nisbatan 1030 % kam bolgan oziqa berib boriladi,
koproq tuz va istagancha suv berilib, ratsionga ichni boshash-
tiradigan oziqalar: kok ot, ildizmevalilar, kepak, soglom
hayvon medaoldi bolimlaridan olingan 0,51 litr oshqozon
shirasi beriladi.
Gastrit va gastroenterit kasalligida otxor hayvon 12 kun
davomida och qoldiriladi, bu davrda suli, arpa, guruch qaynat-
malari va osh tuzi ichirib turiladi. Shundan song yangi orilgan
sifatli pichan, suli yormasi, kunjara, bugdoy kepagi, ildizme-
valilar va kok ot C vitamini bilan boyitilib beriladi. Chochqalarga
suli, arpa yormasidan pishirilgan botqalar, achitqilar, sut va sut
mahsulotlari buyuriladi. Goshtxor hayvonlar parhez oziqasiga
gosht va baliq qiymalari, sut va sut mahsulotlari qoshimcha sifatida
tavsiya etiladi.
Hazm faoliyati tiklanib, bazi kasal hayvonlar asta-sekinlik
bilan odatdagi ratsionga otkazilib, vitamin va mikroelementlar
qoshib berish zarur hisoblanadi. Gepatit va jigar distrofiyasida
ratsion uglevodlar va tola qimmatli oqsil bilan boyitiladi.
Dastlabki kunlarda ratsiondagi oziqalar 50 % gacha kamaytirib
boriladi, keyinchalik ishtaha tiklangandan song asosiy ratsionga
otiladi.
Buyrak kasalliklarida ratsiondagi osh tuzi olib tashlanadi. Isitma
bilan kechadigan kasalliklarda bir kunlik oziqa meyori 1030 % ga
kamaytirilib, ratsionga ichni boshashtiradigan oziqalar: ildizme-
valilar, kok ot, sut va sut mahsulotlari qoshiladi, vitamin va
mikroelementlar bilan boyitiladi. Jag, til, ogiz boshligi, hal-
qum, qizilongach va bosh miyaning ogir kechadigan kasal-
liklarida suniy yol bilan burun-qizilongach yoki ogiz-
qizilongach zondlari orqali oziqlantirish usuli qollaniladi. Donli
yoki dukkakli osimliklar, konsentratlar, suv, osh tuzi va mikro-
elementlardan tashkil topgan maydalangan aralashma tayyor-
lanadi va medaga yoki medaoldi bolimlariga yuboriladi. Iliq
suv bilan suyultirilgan oziqalar aralashmasi zond orqali kuniga
23 marotaba berib boriladi. Vena qon tomiri orqali 20 % glukoza
eritmasi, fiziologik eritma (0,9 % NaCl) inyeksiya qilinadi.
200
Yangi tugilgan yosh mollarda oziqa hazmi buzilsa, suv-tuz
rejimiga qatiy amal qilinadi, shu maqsadda iliq fiziologik eritma
ogiz orqali ichiriladi, chochqalarga bundan tashqari, 10 % li
glukoza eritmasi beriladi. Kasallikning birinchi kuni sut orniga
fiziologik eritma berish lozim. Ikkinchi kundan boshlab kamay-
tirilgan meyorda sut berib boriladi: 20 kg.gacha ogirlikdagi
buzoqlar uchun 1,51,7 litr, 2030 kg ogirlikdagi buzoqlar
uchun 23 litr va 30 kg.dan ogirroq buzoqlar uchun 4 litrgacha
sut beriladi. Bir kunlik sut meyorining uchdan bir qismi yoki
yarim sutdan tayyorlangan mahsulotlar (asidofil sut, asidofil-
achitqili sut, qimiz, suniy uvuz suti) bilan almashtiriladi.
Davolash maqsadida antibiotiklar, ABK (asidofil bulon
kulturasi), PABK (propion asidofil bulon kulturasi) ichiriladi.
Suniy uviz suti tayyorlash uchun 1 litr yangi sogilgan sut, 15
ml vitaminlashtirilgan yog, 10 g osh tuzi, 2 dona yangi tovuq
tuxumi, A vitamini konsentratidan 58 tomchi solinib aralash-
tiriladi. Buzoqlarga 56 kun davomida iliq holda rezina shisha
yordamida ichiriladi.
Yosh hayvonlar oshqozon-ichak tizimi bezlarining sekre-
tsiyasini yaxshilash maqsadida dalachoy, otquloq, moychechak,
sifatli pichan damlamalari, piyoz yoki sarimsoqpiyoz qaynat-
masi, burishtiruvchi va shilliq pardani orab oluvchi vosita sifatida
dub postlogi, anor pochogi damlamalari va guruch qaynat-
masi beriladi.
7. Proteinoterapiya. Òurli oqsil moddalardan tashkil topgan
sut, qon zardobi, getero va auto qon, qon zardobining albu-
minlari va globulinlari, turli ichki azolar toqimalarining eks-
traktlari va emulsiyalarini parenteral yol bilan yuborib davolashga
proteinoterapiya deyiladi. Kasal ichki azolarga yuborilgan
oqsilning bir qismi parchalanib ketganda, malum qismi yangi
molekular birikmalarni hosil qiladi va boshqa bir yangi funksiyani
bajaradigan boladi.
Ushbu birikmalarning bazilari katalizatorlik vazifasini
bajarsa, ikkinchi qismi nerv tasirotlarini tashiydi, uchinchilari
toqimalardagi otkazuvchanlik va osish jarayonlarini taminlaydi.
Malumki, barcha fermentlar oqsillar bolib hisoblanadi. Shuning
201
uchun ham parenteral yollar bilan yuborilgan oqsil moddalarni
fermentlar hosil bolishini tezlatish yoli bilan ragbatlantiruvchi
tasir etadi.
Ichki azolar hayotiy funksiyalarini ragbatlantirishda amino-
kislotalar komplekslari peptidlar alohida ahamiyatga ega.
Kopgina peptidlar: serotonin, angiotenzin, bradikinin, ensefalin
biologik aktiv moddalar bolib, fermentlar, gormonlar va boshqa
biokatalizatorlar tarkibiga kiradi. Proteinoterapiya va oqsil
xususiyatli moddalar, asosan, mahalliy, surunkali (furunkuloz,
abssess, flegmona, plevrit, mastit, metrit, piyelit, ekzemalar)
infeksiyalarda va patogen jarayonni jadallashtirish maqsadida
qollaniladi.
8. Autogemoterapiya veterinariya amaliyotida keng qollaniladi.
Buning uchun donor hayvon boyinturiq venasidan olingan
qon darhol boyindagi muskullar orasiga yoki teri ostiga yuboriladi.
Ot va qoramollar uchun autoqonning birinchi dozasi 2540 ml,
ikkinchisi 3060 ml, uchinchisi 4080 ml, tortinchisi 50
100 ml. Autoqon hayvonlarga kunora yoki ikki kunda bir marotaba
yuborib turiladi. Agar autoqon teng miqdorda novokainning
4 % li eritmasi bilan aralashtirilib yuborilsa, birinchi davrdagi
reaktivlik holati kuzatilmaydi.
Geterogen davolash, yani boshqa hayvon qoni va qon ornini
bosuvchi suyuqliklar bilan davolash usuli. Geterogen qon yorda-
mida hayvon madorsizlanib kuch-quvvati yoqolganda, tez
bitmaydigan yara va jarohatlar hamda travmatik shokni davolashda
qollaniladi. Anafilaktik shokning oldini olish uchun bir foizli
xloramin eritmasi bilan 3:1 nisbatda qon aralashtirilib yuboriladi.
Qonning ivib qolishining oldini olish maqsadida 4 % li sitrat
natriy eritmasi bilan 10:1 nisbatda aralashtirilib saqlangan qon-
dan 1012 ml teri ostiga, har 35 kunda bir marta yuboriladi.
Gemoterapiya vaqtida ichki azolarning suvsizlanib qoli-
shiga yol qoymaslik uchun, osh tuzining fiziologik (0,85 % li)
va giðertonik (510 % li) eritmalari; Ringer-Lokk eritmasi
(9 g natriy xlorid, natriy bikarbonat, 0,2 g kalsiy xlorid, 1 g glu-
koza, bir litrgacha distillangan suv), glukozaning izotonik (5 % li)
yoki giðertonik (40 % li) eritmalari yuboriladi.
202
3-bob. FIZIOTERAPIYA ASOSLARI
Òabiatning har xil vositalar yoki suniy yol bilan yuzaga
keltiriladigan fizikaviy omillardan kasalliklarni davolashda va
oldini olishda foydalanish fizioterapiya deyiladi. Fizioterapevtik
usullarga quyosh nuri, suv, havo, shifobaxsh loylar, yayratish
(motsion), uqalash , infraqizil va ultrabinafsha nurlar, yoruglik
va issiqlik manbalari kiradi.
Fizioterapiya patogenetik terapiya majmuasiga kiradi va azolar-
ning izdan chiqqan funksiyalarini tiklanishiga, patologik jarayonni
chaqirgan tasirotni bartaraf etishga, toqimalar oziqlanishi va nerv
tizimi faoliyatini tiklashga, moddalar almashinuvi jarayonlarining
meyorlashuvi va jadallashivuga, ichki azolarning immunobiologik
xususiyatlari va tabiiy rezistentligining ortishiga yordam beradi.
Davolashning fizik usullari biologik tasirotlar tariqasida hayvon-
ning terisi yoki shilliq pardalari orqali tasir etadi, bu tasirotlar
retseptor apparatining tegishli reaksiyalarini keltirib chiqaradi va
nerv yollari boylab bosh miya postlogiga yetib boradi. Kelgan
tasirotlar bosh miya postlogida tahlil qilinadi va bosh miyadan
chiquvchi nerv yollari orqali shu joydan turli ichki azo va azolar
tizimlariga javob impulslari yuboriladi. Bitta tabiiy omilning ozi
hayvonga fiziologik jihatdan xilma-xil tasir korsatishi mumkin,
bu tasirotning dozasi va doimiyligiga, kasal ichki azolarning
umumiy ahvoli hamda tasirotlarga javob berish xususiyatlariga bogliq.
Chorvachilikda kasallikning oldini olish choralarini qollash
katta ahamiyat kasb etadi. Hayvonlarda qish fasli davomida
moddalar almashinuvi buzilishining oldini olish maqsadida
infraqizil va ultrabinafsha nurlaridan foydalanish, ayniqsa, keng
miqyosda qollaniladi.
203
Mexanoterapiya. Ichki azolar va toqimalarga davolash hamda
oldini olish maqsadida kompleks mexanik tasirotlar korsatilishi
mexanoterapiya deyiladi. Uqalash mexanoterapiyaning eng kop
tarqalgan usulidir.
Uqalash. Qol yoki maxsus anjomlar yordamida bajarilishi
mumkin bolgan usul hisoblanadi. Davolash uchun uqalashdan
foydalanish mohiyati silash, iylash, qattiq uqalash, urib-qoqish
yoki tebratish (vibratsiya) yoli bilan, nerv-reflektor mexa-
nizmlarga tasir korsatishdan iboratdir. Uqalash tasirida nerv
uchlarining qitiqlanishi va teridagi teshikchalarning ochilishi
tufayli terida havo almashinuvi va nafas olish jarayoni yaxshi-
lanadi, ichki azolarda oqsillarning parchalanishi kuchayadi va
mochevinani siydik bilan chiqib ketishi kopayadi.
Òerida hosil bolgan gistaminsimon moddalar qonga sorilib,
ichki azolar reaktivligini oshiradi, qon va limfa aylanishi jadalla-
shadi, oksidlanish jarayonlari, muskullarning oziqlanishi va
toqimalarda modda almashinuvi jarayonlari kuchayadi, mushak-
larda toplanib qolgan sut kislotasi va boshqa zararli moddalarning
qayta sorilishi oqibatida, ish qobiliyatining tiklanishi tezlashadi.
Uqalash bajarilganda qonning dimiqishi kamayadi, infil-
tratning sorilishi tezlashadi, mexanik tasirotning yuzaki va
chuqur joylashgan nerv uchlari orqali markaziy nerv tizimiga
bevosita uzatilishidan, uning faoliyati yaxshilanadi, oshqozon-
ichaklar harakati kuchayadi.
Mexanikaviy tasirotning usullariga qarab, uqalash jarayoni
tinchlantiruvchi, tonusni kotaruvchi yoki qozgatuvchi tasir
korsatishi mumkin. Uqalashdan oldin hayvonning terisi ifloslik-
lardan yaxshilab tozalanadi, sovunli suv bilan yuvib quritiladi.
Uqalash vaqtida shaxsiy xavfsizlik choralarini ham unutmaslik kerak.
Silash uqalashning eng kop tarqalgan turi bolib, uning
harakatlari limfa yollari va qon tomirlari boylab yurak tomonga
yonaltirgan holda bajariladi. Massaj bajarilayotgan joyning
yuzasiga qarab, yoyilgan yoki bukilgan kaft, bosh barmoqlarning
kaft yuzasi yoki barcha barmoqlarning uchlaridan foydalaniladi.
Muolaja bir maromda boshlanib, toqimalar sekin-asta silanadi
va harakatlar kuchaytirib boriladi. Uqalash ogrib turgan joyning
204
tashqarisidan boshlanadi, songra shu soha orqali otilib, soglom
joyda tugallanadi.
Iylashda barmoq uchlari yoki qol kafti bilan har xil tomonga
qarata harakatlar qilinadi, bunda qolga movut qolqop kiyish
tavsiya etiladi. Iylash uchun chotka yoki yangi poxol bogla-
gichdan foydalanish mumkin.
Uqalash uchun sirpanuvchi uzluksiz, uzuq-uzuq yoki
chimchilashga oxshash harakatlar bajariladi. Qorin boshligi
azolariga tasir korsatish uchun musht yoki barmoq uchlari
bilan qorin devoriga bosim beriladi. Bosim ohista va sekinlik bilan
ortib boradigan bolishi kerak. Bu usul atoniya va giðotoniyada
qollanilsa, hazm azolari peristaltikasini jonlantiradi.
Urib-qoqish usulida barmoq uchlari, qol panjasining qirrasi,
kaft, musht yoki maxsus bolgachalar yordamida uqalanadi. Vibra-
tsiya yoki tebrantirish qol yoki maxsus asboblar bilan bajariladi.
Davolash maqsadida hayvonni sayrga olib chiqish (motsion)
yoki yengil ish bilan band qilish yoli bilan aktiv harakatlantirib
turishni buyurish ham uqalash turlariga kiritiladi.
Motsion yayratish, ichki azolarni chiniqtirish, kasallik-
larning oldini olish va davolashda qollaniladigan tabiiy usullardan
biridir. Òoza havoda yayratish tashkil etilmasa, ichki azolarning
tizim va azolari faoliyati, oziqalarning hazmlanishi, moddalar
almashinuvi jarayonlari, tabiiy rezistentlik va mahsuldorlik
pasayadi, bogoz sigirlar kasallanadi.
Shuning uchun turli kasalliklarning oldini olish maqsadida sigir-
larni har kuni 5 km atrofida yayratish tavsiya etiladi. Ochiq havoda
yayratish natijasida qon va limfa aylanishi, ichki azolarning ishlash
qobiliyati yaxshilanadi, kalsiy va fosfor tuzlarining suyaklarda topla-
nishi meyorlashadi, qon tarkibidagi keton tanachalar miqdori
710 marotaba kamayadi, sut mahsuldorligi 20 % gacha oshadi.
Uqalash tasirida limfa suyuqligini harakatlanishi kuchayadi,
natijada toqimalarda qon aylanish va oziqlanish jarayoni yaxshi-
lanadi. Qorin boshligi devori va katta qorin uqalanganda (peritonit
belgilari kuzatilmaganda) quyidagi ozgarishlar vujudga keladi:
1. Oshqozon-ichak tizimi harakatlanishi kuchayishi.
2. Ogriqlarning kamayishi.
205
3. Qorin devori tonusi oshishi.
4. Òeriosti kletchatkasida qon miqdori taqsimlanishi ijobiy
tomonga ozgaradi.
Uqalash muolajasi aktiv (550 daqiqa davomida hayvonni
yuritish yoki meyorlangan ishga jalb etish) va passiv (tana
qismlariga qol yoki maxsus asboblar yordamida tashqi mexanik
tasirot berish) shakllarda qollanilishi mumkin.
Qorin devorini uqalash muolajasi. Yirik hayvonlarda uqalash
muolajasi, suv yoki skiðidar bilan namlangan mato, somon va
pichandan tayyorlangan jgut yordamida qorin devorlari silab-
siypalanadi. Kichik hayvonlar barmoq uchlari yordamida
uqalanadi. Bu usul oshqozonga yot jismlar tushib qolib, kaprostaz
rivojlanganda yaxshi samara beradi. Uqalashdan oldin iliq suv
yordamida tozalovchi huqna qilinadi. Qorin devorini uqalash
kavshovchi hayvonlar katta qorin atoniya va timpaniyasida, otlar
spastik sanchiqlarida va barcha hayvonlarning ichaklar atoniyasida
qollaniladi.
Rektal usulda uqalash muolajasi ot va yirik shoxli hayvonlar
oshqozon-ichak tizimi, buyrak, qovuq va bachadon kasallik-
larida, tashqi uqalashga nisbatan, samarali hisoblanadi. Ichki
rektal usulda (togri ichak orqali) yirik hayvonlar qovugi, bacha-
don, tuxumdon, chap buyrak, chambar ichakning bir qismi va
korichak hamda katta qorin orqa qismini uqalash mumkin.
Gorchichniklar. Gorchitsa yoki xantal uruglarida efir moyi,
sinigrin glikozidi va mirozin fermentlari mavjud. Mana shu ferment
3545°C haroratda va yetarlicha namlikda sinigrin glikozidini
parchalab, tasirlantiruvchi xossalarga ega bolgan xantal efir moyini
hosil qiladi. Xantal kukunidan qorilib, teriga qoyilgan xamirsimon
modda terini sezuvchi nerv uchlarini tasirlantirishi natijasida,
terida mahalliy giðeremiya (haroratning kotarilishi) vujudga kelib,
osha joy issiq boladi, shishadi, reflektor yol bilan esa tegishli
ichki azolarda yalliglanishga qarshi javob reaksiyasi kuchayadi.
Bronxit, opka va plevra yalliglanishida kokrak qafasiga; bosh
miya va uning pardalari yalliglanganda ensa sohasiga; nefrit va
miozitlarda belga xantal moddasi qoyilsa, hayvonning tuzalishi
tezlashadi.
206
Xantal malhami olingan zahoti, terini darhol issiq suv bilan
yuvish, keyin esa artib olib, issiq qilib orab qoyish zarur. Gor-
chichniklarni 1530 daqiqa tutib turish mumkin, uzoqroq
ushlab turish zarur bolgan hollarda gorchitsaga teng miqdorda
kepak aralashtiriladi.
Ingalatsiya bu suv buglari yoki aerozollarni bugda yoki
havoda purkatilgan dori moddalari (evkaliðt, kamfora moyi,
skiðidar, mentol, antibiotiklar)ni nafas oldirish yoli bilan ichki
azolarga kiritish usulidir. Ingalatsiya bug hosil qiluvchi maxsus
ingalatorlar yordamida yoki aerozollar purkaladigan kameralarda
amalga oshiriladi. Nafas bilan kiradigan bug harorati 4045°C
dan oshmasligi, davo muolajasi muddati 1015 daqiqa bolishi
talab etiladi. Ingalatsiya usuli yuqori nafas yollari va bronxlar
yalliglanganida qollaniladi (bronxit, rinit, traxeit, frontit, laringit).
Gidroterapiya issiqlik bilan davolashda issiq suv toldirilgan
grelkalardan yoki elektrogrelkalardan ham foydalanish mumkin.
Fototerapiya deb nur bilan davolash usullariga aytiladi. Kasallik-
larni davolash va oldini olish maqsadida kozga korinuvchi
nurlardan foydalanishga fototerapiya deyiladi. Nurlarning tabiiy
manbayi quyosh energiyasi, suniy manbayi esa maxsus lampalar
hisoblanadi. Yoruglik nurlari ichki azolarga issiqlik va kimyoviy
tasir korsatadi. Muayyan yoruglik manbayining tasiri, ushbu
manba bilan nur berilayotgan hayvon tanasi ortasidagi muhitga
va masofaga bogliq (nurning togridan togri tasir etishi, deraza
oynasi orqali tasiri va boshq.) oradagi masofa ikki barobar
qisqarganida yoruglik tasirining kuchi tort barobar ortadi.
Hayvon tanasining nur tushib turgan yuzasi nurlarning bir
qismini qaytaradi, qolgan nurlar esa hayvon tanasining turli
chuqurligigacha kirib boradi. Kozga korinadigan nurlar
toqimalarning bir necha millimetrigacha, infraqizil nurlar esa
bir necha santimetrigacha kirib boradi.
Yoruglik nurlari toqimalarga otib tasir qilganda, moddalar
almashinuvi jarayonlarini hamda ichki azolarning hayot faoliyatini
kuchaytiradi. Osish, rivojlanish va kopaytirishga qulaylik tugdirib,
hayvonlarning mahsuldorligi, ish qobiliyatini, tabiiy rezistentligi
va kasalliklarga qarshi turish qobiliyatini ancha oshiradi.
207
Yosh hayvonlarning raxit kasalligi, ularning osish va rivojla-
nishdan qolishi, mahsuldorligining kamayishi, kamqonlik, turli
kasalliklarga chalinuvchanligi singari ichki azolarda uchraydigan
kopgina ogir kechadigan patologik ozgarishlar kopincha
yoruglik nurlari tasirining kamligidan kelib chiqadi.
Infraqizil va ultrabinafsha nurlar, ularning ichki
azolariga biologik tasiri hamda chorvachilik
va veterinariyada qollanilishi
Issiqlik beruvchi yoruglik manbalarining hayvon ichki
azolariga korsatadigan tasiri, asosan, infraqizil va kozga
korinadigan nurlarning toqimalarga otishiga bogliq. Issiqlik
tasirida teri va toqimalarda aktiv giðeremiya boshlanib,
kapillarlar bilan arteriolalar kengayadi va terining tegishli
qismlari sezilarli darajada qizarib, toqimalarning oziqlanish
darajasi kuchayadi, oksidlanish va almashinish jarayonlari
jadallashadi, toqimalarning qayta tiklanish jarayonlari faolla-
shadi, yalliglanish natijasida hosil bolgan zaharli moddalar-
ning qonga sorilishi tezlashadi, qon tomirlari kengayadi, suvning
buglanishi kuchayadi va toqimalarda suvning miqdori kamayadi,
toqimalarni meyoriy darajada qizdirish esa ogriqni qoldiradi.
Shularning barchasi turli yalliglanish jarayonlari va kasalliklarda
issiqlik spektriga kiradigan nurlardan davolash maqsadida keng
foydalanishga imkon yaratib beradi.
Quyosh nurlarining 40 % ini yoruglik nurlari, 59 % ini
infraqizil nurlar va 1 % ini ultrabinafsha nurlar tashkil etadi.
Issiqlik nurlarining suniy manbalariga maxsus isitgich lam-
palar (Minin lampasi, Sollyuks va infraruj lampalari) kiradi.
Kozga korinmaydigan infraqizil nurlar qattiq jismlarni 100°C
gacha qizdirish yoli bilan hosil qilinadi. Harorat 500°C gacha
kotarilganda kozga korinuvchi issiqlik nurlari hosil boladi.
Odatda, davolash uchun 5060°C haroratdan foydalaniladi.
Sollyuks lampasi hayvon tanasidan 40120 sm uzoqlikda
ornatiladi, davolash seansi 2040 daqiqa davom etadi. Bu lampa
nurlanish spektrining 12 % i kozga korinuvchi va 88 % i infraqizil
208
nurlarga togri keladi. Minin lampasi teridan 5070 sm uzoqlikda
ornatiladi, davolash vaqti 1520 daqiqa bolib, bir kunda 23
seans, jami 2025 muolaja kursi otkaziladi.
Bunda quvvati 50100 W bolgan lampalar ishlatiladi.
Infraruj lampasida lampochka orniga quvvati 300500 W bolgan
spiralsimon keramik patron ornatiladi, uning choglanishida
500°C dan kop issiqlik hosil boladi. Lampa teridan 4080 sm
uzoqlikda ornatilib, har kuni 1530 daqiqa mobaynida qolla-
niladi. Davolash kursi 2025 seansdan iborat.
Infraqizil nurlar bilan davolash surunkali gaymorit, frontit,
pnevmoniya, plevritlarda, bundan tashqari, oshqozonoldi bolim-
larining giðo va atoniyasida, kataral gastroenterit, sanchiqlar, siydik
chiqarish tizimi kasalliklari, revmatik va travmatik miozitlar va boshqa
kasalliklarda qollaniladi. Otkir kechayotgan yalliglanishlar, kop
miqdorda qon toplanishi, yurak nuqsonlari kasalliklari, xavfli
osmalar, gemorragik diatez, issiq elitishi, quyosh urishi, septiko-
piyemiya holati bilan kechadigan jarayonlarda infraqizil nurlaridan
davolash maqsadida foydalanish tavsiya etilmaydi.
Ultrabinafsha nurlarning tasirida bir qancha ichki azo va azolar
tizimlarida reflektor reaksiyalar yuzaga keladi: oksidlanish jarayon-
lari, vitamin va mineral tuzlar almashinuvi, oqsillar va suv alma-
shinuvi kuchayadi, qon hosil qilishda ishtirok etuvchi azolar
funksiyasi yaxshilanadi, ichki azolarning himoya, kasallikka qarshi
turish reaksiyalari va mehnat qobiliyati kuchayadi.
Ultrabinafsha nurlarning ichki azolarga tasiri kop qirrali
bolib, nurlarning tolqin uzunligiga bogliq holda ozgaradi.
Shuning uchun ultrabinafsha nurlar spektri uch guruhga bolinadi.
Uzun tolqinli nurlarga ega bolgan ultrabinafsha nurlar (tolqin
uzunligi 400320 millimikrongacha) kuchsiz biologik tasirga
ega bolib, terida qizarish holatini rivojlanishiga olib keladi. Hujayra
protoplazmasining oqsilli kiritma tanachalaridagi biokimyoviy
jarayonlarni ozgartiradi.
Orta tolqin uzunligiga ega bolgan ultrabinafsha nurlar (tolqin
uzunligi 320280 millimikron) kuchli qayta tiklanish holatini
rivojlanishiga hamda yalliglanishga qarshi va ogriqni qoldiruvchi
209
tasirga ega. Bu nurlar oziqalarda boladigan D provitamin
(ergosterol)ni D
2
vitamin (ergokalsiferol)ga aylantiradi. Ultrabinafsha
nurlar uzoq tasir qilib turadigan bolsa, osimliklardagi ergosterol
vitamin xossalarini yoqotadi. Shuning uchun pichanga orilgan
otlar bir sutkadan ayvon ostida quritilishi talab etiladi.
Hayvonlar terisidagi liðoidlarda D
2
provitamini boladi, u
ultrabinafsha nurlar tasiri ostida haqiqiy D
3
vitaminga aylanadi.
Bu vitamin ichaklardan fosfor va kalsiy elementlarini hujayralarga
tashib, mineral moddalar almashinuvini faollashtiradi, ularni
qonda uzoqroq vaqt ushlanib turishiga imkon beradi va shu yol
bilan yosh mollarda raxit va voyaga yetgan mollarda osteomala-
tsiyaning rivojlanishiga yol qoymaydi.
Ultrabinafsha nurlar bilan ishlov berilgan baliq moyi va achit-
qilar vitamin aktivligini malum miqdorda oshiradi. Bu nurlar
tasir etganda yurakning sistolik hajmi oshib, jigarda glikogen
sintezi ortadi, qon bosimi pasayadi, uglevod va yoglar alma-
shinuvi kuchayadi.
Qisqa tolqinli ultrabinafsha nurlar (280180 millimikron)
bakteriyalarni yoq qilish xususiyatiga ega bolib, hujayra oqsillarini
faolsizlantirib parchalaydi, virus va bakteriyalar protoplazmasiga
tasir qilib, ularda moddalar almashinuvini toxtatadi va oldiradi.
Ultrabinafsha nurlarning tabiiy manbayi quyosh nurlaridir.
Suniy manbalariga PRK, ARK, DRÒ tiðidagi lampalar kiradi.
PRK va ARK lampalari hayvon tanasidan 11,5 m uzoqlikda
ornatilib, muolaja seansi 2040 daqiqa, davolash kursi ortacha
1012 seans, har kuni yoki ikki kunda bir marotaba otkaziladi.
Ultrabinafsha nurlar uzoq muddatda tasir etsa, teri qizaradi,
lekin qizarish birdan roy bermasdan, nurlar tasiridan song
46 soat otib qizaradi va 24 soatdan keyin qizillik eng yuqori
darajaga etib, 35 kundan keyin tuzalib ketadi. Ultrabinafsha
nurlar tasirida bir qancha ichki azo va toqimalarda mahalliy
reaksiyalardan tashqari reflektor reaksiya ham yuzaga keladi.
Nur tasir etgan terida qanday ozgarishlar kelib chiqsa,
ichki azolar (meda, qovuq, opka, ichaklar va boshq.)ning
shilliq pardalarida ham nisbatan kamroq ifodalangan ozgarishlar
210
roy beradi. Meda shirasi va solak ajralishi kuchayadi. Shuning
uchun turli kasalliklarni davolashda ultrabinafsha nurlardan keng
foydalaniladi.
Yosh parrandalarga nur tasir ettirish. Parrandalarni boqish
va parvarishlashda harorat va namlik tizimi katta ahamiyatga ega.
Jojalar hayotining birinchi kunlarida oldin 57 sm baland-
likdagi optimal harorat 3335°C, namlik esa 6570 % ni tashkil
etishi lozim. Jojalar osib borgan sayin haroratni har kuni
3°C ga (optimal 18°C gacha) pasaytirib borish zarur. Òalab
etiladigan harorat elektrobruderlarda infraqizil nur sochuvchi
lampalar yordamida ornatiladi.
Infraqizil nur manbalarini shiftga osib qoyish balandligini,
parrandaxonadagi haroratga qarab ozgartirib turish mumkin.
Infraqizil nur manbalaridan foydalanib boqilgan parrandalar tezroq
osib rivojlanadi, ertaroq tuxumga kiradi va birmuncha kasalliklarga
chidamli bolib, boshqalarga nisbatan kop tuxum beradi.
Chochqa bolalariga nur tasir ettirish. Chochqa bolalari
sovuq, yelvizak, namgarchilik, ammiak va karbonat kislota-
larining kopayib ketishiga chidamsiz boladi. Past haroratda
onasini yaxshi emmaydi, osishdan orqada qolib, tez kasalliklarga
chalinuvchan boladi. Sut emadigan chochqa bolalariga infraqizil
nurlar bilan tasir etish, yosh hayvonlarni saqlanib qolishini,
tezroq osib, rivojlanishini va vazni ortib borishini taminlaydi.
Ona chochqalar uchun moljallangan maxsus qafaslarda 1 m
2
maydon ajratib qoyilib, ZS3 va IKZ rusumli lampalarni
ornatib, nur tasir ettirish tavsiya etiladi.
Lampalar poldan 35 sm balandlikda qoyilganda, bir haftalik
chochqa bolalari uchun belgilangan talab meyorlariga mos
keladigan harorat tizimi bilan isitish hududi hosil boladi. Ikki
va uch haftali chochqa bolalarini isitish uchun lampa 75 sm
balandlikda osib qoyilishi zarur. Katta yoshdagi sut emadigan
chochqa bolalari parvarishlanadigan kataklarda lampa 100 sm
balandlikda boladi. Birinchi kuni chochqa bolalari uchun havo
harorati 2730°C bolishi talab etiladi, songra harorat sekinlik
bilan kamaytirib boriladi va hafta oxirida 18°C gacha tushiriladi.
211
Chochqaxonadagi havo haroratiga qarab, lampalarni osish
balandligi ozgartirib turilishi mumkin.
Buzoqlarga nur tasir ettirish. Yangi tugilgan buzoqlar issiq,
quruq xonalarda, qalin toshama ustida qabul qilinadi. Buzoqlar
tezroq osib rivojlanishi uchun 15 kunligigacha infraqizil nurlar
tasir ettiriladi. Nur beradigan lampa poldan 140160 sm
balandlikda joylashtiriladi, har safar bir soat davomida infraqizil
nurlar tasirlantirgandan keyin 30 daqiqa tanaffus beriladi.
Buzoqlar guruh qilib boqiladigan bolsa, isitiladigan 2 m
2
maydonga quvvati 500 W keladigan bitta lampa ornatiladi.
Infraqizil nur tasir ettirish iqlim sharoitlariga mos ravishda
kuzqish va erta bahorda otkaziladi.
Òovuq, kurka jojalari 4060 kunlik, ordak va goz bolalari
1520 kunlik, chochqa bolalari 3045 kunlik, buzoqlar va
qozilar 1015 kunlik bolgunga qadar nur tasir ettirib turiladi.
Chorva binolari aeroionizatsiyasi. Aeroionizatsiya maqsadida
chorva binolarini kislorod bilan boyitib, havoni changlar, mikro-
ichki azolar va boshqalardan xoli qilish maqsadida, chorvachilik
inshootlarini tozalab beradigan maxsus ionlashtiruvchi moslama-
lardan foydalaniladi. Zamonaviy sharoitlarda hayvonlar yilning
kop qismini yopiq binolarda otkazadi.
Havo namligining yuqori bolishi, havoning chang va mik-
roblar bilan ifloslanganligi, binolarda haroratning keskin ozgarib
turishi hayvonlar ichki azolariga salbiy tasir qiladigan ogir
ionlarning miqdorini kopayib ketishiga olib keladi. Havoni chang
va mikroblardan tozalashning samarali usullaridan biri, havoni
ionlashtirishga asoslangan elektr usulidir. Bu usulda maxsus
ionizatorlar tasirida havo gazlarini atom va molekulalarga
parchalanishidan gaz ionlari paydo boladi va havo muhitini
sanitariya holatini yaxshilanishiga olib keladi. Binodagi havoni
suniy yol bilan ionlashtirish mikroichki azolar sonini 20 maro-
taba kamaytiradi, binodagi issiqlik va namlik rejimini ijobiy
tomonga ozgarishiga imkon yaratadi.
Nafas yollarining otkir va surunkali yalliglanishlari bilan
kechadigan kasalliklarda (rinit, laringit, bronxit), allergik holat-
212
larda, endoarterit, ekzema, nevrodermit va nevroz kasalliklarida,
yumshoq toqimalarning jarohatlari, kuygan joylar, uzoq vaqt
bitmaydigan yaralar va boshqa kasalliklarni davolashda aeroini-
zatsiya usulidan foydalanish mumkin.
Ultrabinafsha nur tasir ettirish. Bu maqsadda simob-kvars
gorelkalari mavjud bolgan maxsus uskunalar PRK-2, PRK-7
va boshqalardan foydalaniladi. Simob-kvars lampalaridan
hayvonlarga mahalliy, umumiy tarzda va guruhli davolash
usullarida nur tasir ettirish mumkin. Lampa hayvondan zaruriy
miqdordagi uzoqlikda joylashtiriladi. Hayvon kozlarini boglab,
muolajani tashkillashtirayotgan xodim ozining kozlariga rangli
okular tutib turadi. Lampa toliq choglanib bolgandan keyin
reflektor hayvon tanasiga togrilanadi va mazkur muolaja uchun
belgilangan vaqt davomida nur tasir ettiriladi.
Mahalliy tarzda nur tasir ettirish eritema dozalari 23 kun
oralatib berib turiladigan bolsa, giðereritema dozalari 67 kun
davomida belgilanadi. Bunda nur bilan yoritilish maydoni shikast-
langan joydan 46 barobar kattaroq bolishi kerak. Ekzema,
dermatit, uzoq bitmaydigan yaralarni davolashda mahalliy tarzda
nur tasir ettirish usuli qollaniladi.
Yosh mollarni qish mavsumida boqishda, hayvonlar kasallik-
lardan keyin ozib, kamqon bolib qolganda, raxit, osteomalatsiya
va surunkali kasalliklarni davolashda va ichki azolarni chiniqtirish
maqsadida umumiy tarzda nur tasir ettirish katta ahamiyatga
ega. Natijada hayvonlarning mahsuldorligi oshib, sut berishi
kopayadi, sperma sifati yaxshilanadi. Soglom sigir va buzoqlarga
haftasiga 23 marotaba, mineral tuzlar yetishmasligida sigirlarga
haftasiga 45 marotaba nur tasir ettiriladi. Songgi vaqtda
ultrabinafsha nurlardan, binodagi havoni yuqumsizlantirish
maqsadida ham keng foydalanilmoqda.
213
3-bolim. ICHKI YUQUMSIZ KASALLIKLAR
.
1-bob. YURAK-QON TOMIRLAR TIZIMI
KASALLIKLARI
Perikardit, miokardit, endokardit, yurak yetishmovchiligi
va tomir kasalliklari.
Yurak-qon tomir tizimi kasalliklari.
Asosiy sindromlari
Yurak-qon tomir tizimi ichki azolarning asosiy tizimlaridan
biri bolib hisoblanadi. Òizimni asosiy bajaradigan vazifasi toqima
va ichki azolarni kislorod, suv va oziqa moddalari bilan tamin-
lash hamda metabolizm moddalarini toqimalardan chiqarishdan
iborat.
Yurak-qon tomir tizimi yetishmovchiligi asosiy sindromlari
bolib, yurak ishi maromining buzilishi, hansirash, sianoz va
shishlar paydo bolishi hisoblanadi. Yurak ishi maromini
buzilishiga taxikardiya, galop ritmi, embriokardiya, ekstrasis-
toliya, aritmiyalar kiradi.
Yurak-qon tomir tizimi kasalliklari quyidagi guruhlarga bo-
linadi:
1. Perikard kasalliklari.
2. Miokard kasalliklari.
3. Endokard kasalliklari.
4. Qon-tomirlar kasalliklari.
Perikardit yurak tashqi qavatining yalliglanishi. Kelib chiqi-
shiga kora, travmatik va notravmatik perikardit farqlanadi.
Sabablari. Birlamchi perikardit hayvonlarda kam uchraydi va
kop hollarda ichki azolarga shamollash omillari tasir etganda
kuzatiladi. Amaliyotda, asosan, ikkilamchi perikardit, bir qator
yuqumli va yuqumsiz kasalliklar asorati sifatida uchrashi mumkin.
214
Yirik shoxli, ayrim hollarda mayda shoxli mollarda ham travmatik
retikulit rivojlanishi sababli, travmatik perikardit uchraydi.
Òravmatik perikarditni kelib chiqish sabablaridan biri bu
otkir yot jismlarni torqorindan otishi hisoblanadi. Yurakka
yetgandan song yot jismlar perikard qavatini, ayrim hollarda
esa yurakni mushak va ichki qavatini ham jarohatlab, zararlashi
mumkin. Otkir metall jismlar bilan birgalikda patogen
mikroorganizmlar ham kirib keladi. Kasallik, asosan, tosatdan
paydo bolib, tuguruqdan song, kuchanish va zoriqish,
noxosdan yiqilish holatlaridan keyin paydo boladi.
Birlamchi perikardit kokrak devori yurak sohasida ogir
mexanik jarohatlar (kokrak qafasi sohasida sanchilgan yaralar,
qovurgalar sinishi va boshq.) kuzatilganda rivojlanadi.
Kasallikning rivojlanishi. Perikarditning rivojlanishida,
ayniqsa, notravmatik shaklida, ikki bosqich farqlanadi. Birinchi
bosqichda quruq perikardit rivojlanib, perikard qavatining
varaqlari yalliglanishga uchraydi va fibrin tolalari qoplaganligi
sababli yuzasi gadir-budur boladi. Perikard zaruriy
egiluvchanligini yoqotib boradi, natijada yurak ishi yomonlashadi.
Keyinchalik perikard varaqlari bir-biriga birikib ketadi.
Ekssudativ perikardit rivojlanganda, yurak xaltachasiga
suyuqlik ajralib chiqa boshlaydi va yirik hayvonlarda 2025 l.gacha
ekssudat toplanadi. Suyuqlik yurakni kengayishini qiyinlashtiradi,
bu esa, oz navbatida, miokard qisqaruvchanlik qobiliyatini
susayishiga olib keladi. Natijada yurakning qonni sorib olish va
chiqarib tashlash funksiyalari buziladi. Ekssudat yurakni tobora
qisib boradi (tamponada) va yurakni toxtashiga ham olib keladi.
Òamponada natijasida diafragma harakatlari zaiflashib, opka
va jigarda venoz qonning dimlanishi kuzatiladi. Bu hol, oz
navbatida, vena va kapillarlar qon bosimining oshishiga olib kelib,
turli shishlarning paydo bolishiga sababchi boladi. Venoz
bosimning kotarilishi bilan bir qatorda, arterial bosimning
tushishi va qon oqimining sekinlashuvi roy beradi. Ayrim hollarda
perikardit kasalligi yurak-mushak qavatining yalliglanishi bilan
asorat beradi.
215
Perikarditni barcha turlarida, ayniqsa, travmatik perikarditda,
ekssudat suyuqligining yalliglanish va chirish moddalari qonga
sorilib, kuchli zaharlanishga olib keladi va tana haroratining
kotarilishi, qon va peshobning tarkibiy ozgarishiga, turli ichki
azolar va tizimlar faoliyatida buzilishlar rivojlanishiga sababchi
boladi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Yurak boshligida kop
miqdorda ekssudat suyuqligi aniqlanadi. Suyuqlik tarkibida fibrin,
shilliq, qon, yiring moddalar bolishi mumkin. Perikard qavat,
ancha yiriklashgan, fibrin tolalari ham mavjud. Perikard
qavatlarini bir-biriga osib ketishi yoki «ohaklanish» holatlari
uchraydi («zirhli yurak»). Miokard va plevraning yalliglanishi
kozga tashlanadi. Miokard qavati atrofiyasi ham uchrashi
mumkin. Bundan tashqari, opka, jigar va boshqa azolarning
qonga tolishi kuzatiladi.
Òravmatik perikarditda suyuqlik yiringli yoki chirigan, suyuq,
kulrang yoki sariq-kulrang, badboy hidli boladi. Òurli ichki
azolarda, yiring qonga otib tarqalishiga xos bolgan ozgarishlar
kuzatiladi. Perikard boshligi, devori yoki miokard qavatida bir-
lamchi torqorinni kasallanishiga, keyinchalik esa perikard
yalliglanishiga olib kelgan otkir uchli metall yot jismlar aniq-
lanadi (sim, mix, tognagich, nina va boshq.), yot jismning
toqimaga kirib, ichki azolar yonalishi boylab fibroz yolaklar,
abssess, yiringli moddaga tolgan fistula hosil bolgani yaqqol
kozga tashlanib turadi.
Klinik belgilari. Quruq perikardit tana haroratining oshishi va
puls miqdorining kopayishi bilan belgilanadi. Hayvonning
umumiy ahvoli ogirlashgan, ishtahasi kamaygan. Kasallangan
otlar umuman yotmaydi, qoramollar keskin harakatlardan
ozini asraydi va oldingi oyoqlarini keng qoygan holda namoyon
boladi.
Yurak turtkisi kuchaygan, yurak sohasini paypaslash va taqil-
latib korish usulida tekshirilganda hayvonda kuchli ogriq seziladi.
Yurakni fonendoskop yordamida eshitib korilganda ishqalanish
shovqinlari eshitiladi.
216
Perikarditning ogir shaklida tana harorati kotarilgan.
Perikardial shovqinlar yurak xaltachasida suyuqlik toplanganligi
tufayli yoqolib ketadi va auskultatsiyada eshitilmaydi. Yaqqol
taxikardiya yoki yurak urishining tezlashishi kuzatiladi (yirik shoxli
mollarda yurak urishi 1 daqiqada 120 marta). Yurak turtkisi sust,
biroz kengaygan bolib, yuqoriga va ongga qarata siljigan. Òaqillatib
korishda, yurak sohasidagi ogriqlar seziladi. Yurak tonlari
susaygan va uzoqdan eshitilgandek tuyuladi.
Keyinchalik suyuqlikning yiringli parchalanishi va perikard
boshligida gazlar hosil bolishi natijasida, «tolqin harakatla-
nishi»ga xos bolgan tovushlar eshitiladi. Yurak sohasining yuqori
qismida perkussiya bilan timpanik tovush aniqlanadi. Yurak
xaltachasidagi toplangan yiringli suyuqlik, yurakni qisilishiga
olib keladi, natijada boyinturiq venalari taranglashib, bortib
chiqadi. Kasal hayvonning boynini chozgan holda, oldingi
oyoqlarini keng qoyib, tirsagini oldinga qaratib turishi va ovoz
chiqarib nolish qilishi namoyon boladi.
Yurak yetishmovchiligining barcha asosiy belgilari rivoj-
lanadi hansirash, shilliq pardalarni kok rangga kirishi, pastki
jag oraligi, tosh sohasi va oyoqlarning pastki qismlarida shishlar
paydo bolishi, yurak qisqarishlarining bir maromliligi va
meyorining buzilishi. Ayrim hollarda regionar limfotugunlar,
ayniqsa, kurakoldi limfa tuguni kattalashadi. Elektrokardio-
grammada barcha tishchalarning voltaji qisqarganligi kuzatiladi.
Kasallik oshqozonoldi bolmalari giðotoniya yoki atoniyasi,
jigar, opka va boshqa ichki azolar faoliyati buzilishi bilan
kechadigan kasalliklar bilan birgalikda rivojlanishi mumkin. Siydik
tarkibida, laborator tekshirilganda, oqsil, albumoza, indikan
aniqlanadi.
Kasallikning kechishi. Notravmatik perikarditni kechishi
kasallikka olib kelgan sabablarga bogliq boladi. Quruq perikardit
ayrim hollarda hayvonning tez tuzalib ketishi bilan yakunlanishi
mumkin. Ekssudativ perikardit esa uzoq vaqt davom etib ogir
kechadi va kopincha hayvon nobud boladi. Òravmatik perikardit
ham ogir kechib, uzoq vaqt davom etadi (bir necha haftadan,
217
bir necha oygacha). Ayrim hollarda, miokard va endokard
birgalikda zararlansa, jarayon tez rivojlanib, bir necha kun ichida
olim bilan yakunlanadi. Oz-ozidan tuzalib ketish, yani yot
jism perikard boshligidan kokrak qafasi devori orqali tashqariga
chiqib ketishi holatlari ham uchrashi mumkin.
Òashxis. Quruq perikardit yurak sohasida ogriq bolishi va
ishqalanish shovqinlarining paydo bolishi, yurak turtkisining
kuchayishi, taxikardiya va boshqa belgilarga asoslangan holda
qoyiladi. Ekssudativ perikardit yurak turtkisi siljishi, susayishi
va yoyilib ketishi, yurak tonlarining susayishi va yaxshi eshitil-
masligi, taxikardiya, «tolqin harakatlanishi»ga xos bolgan
tovushlar eshitilishi, boyinturiq venalar tolib ketishi va shishlar
paydo bolishi bilan ifodalanadi. Rentgenoskopiyada yurak
soyasining kattalashuvi va harakatsizligi, yurak-diafragma
uchburchagining kichiklashgani, yurak sohasining yuqori qismida
oqarish holati (yurak xaltachasida gazlar toplansa).
Shubhali vaziyatlarda zararsizlantirilgan igna bilan, hayvon-
ning chap tomonidan, tortinchi qovurga oraligida, tirsak va
yelka bogini ortasida diagnostik teshib korish usuli (punksiya)
qollaniladi. Buning uchun novokain qamali usulida qollanila-
digan ignalardan foydalanish samarali hisoblanadi.
Qiyosiy tashxis. Perikardit kasalligini, yurak xaltachasida suv
yigilishi va plevritdan farqlash lozim. Quruq perikardit quruq
plevrit, otkir miokardit va endokarditdan farqlanadi. Suv
toplanish kasalligida yurak sohasida ogriq kuzatilmaydi va tana
harorati oshmaydi, hol plevrit kasalligida gorizontal chiziqda
bogiqlik, quruq plevritda nafas olish fazasida shovqin holati
farqlanadi. Miokardit va endokardit ozining faqat shu kasallikka
xos bolgan belgilari bilan ifodalanadi.
Kasallikning oqibati. Perikarditda hayvonning tuzalishi gumonli
va asosiy kasallik kechishiga bogliq boladi. Òravmatik perikarditda
kasallikning oqibati yomon.
Davolash. Davolash choralari, birinchi navbatda, perikardit-
ning rivojlanishiga sababchi bolgan asosiy kasallikni yoq qilishga
qaratilishi lozim. Kasallik boshlanishida yurak sohasiga sovuq
muolajalar qollash, suv va qorinni kengaytiradigan oziqalar
218
miqdori kamaytiriladi, ekssudat suyuqligini sorilib ketishi uchun
siydik haydovchi vositalar teobromin yoki temisal 510 g
yirik shoxli mollarga, 0,10,2 g mayda shoxli mollarga va itlar
uchun, teri ostiga yirik shoxli mollarga 0,52 g, mayda shoxli
mollarga 0,20,3 g miqdorida eufillin inyeksiya qilinadi; yod
saqlovchi preparatlar, arterial qon bosimi tushganda kofein
bilan glukoza eritmasi qollaniladi.
Kofein-benzoat natriy yoki kofein-salitsilat natriy eritmasi
teri ostiga yirik shoxli mollar va otlarga 25 g, mayda shoxli
mollar va chochqalarga 0,51,5 g, it va tulkilarga 0,10,3 g.
Ichki qollanishda yirik shoxli mollar va otlarga 38 g, mayda
shoxli mollar va chochqalarga 12 g, it va tulkilarga 0,20,5 g.
Glukozani ichki yoki vena ichiga qollash mumkin 3040 %
eritma, 30150 yirik shoxli mollar va otlarga, 1030 g mayda
shoxli mollar, 28 g itlarga. Antibiotik va sulfanilamidlarni
qollash ham terapevtik samaraga ega. Ayrim hollarda travmatik
perikarditda faqatgina tezkor usulda yordam korsatish samarali
hisoblanadi.
10 % kalsiy xlorid eritmasi yirik shoxli mollarga 1540 g,
otlarga 1030 g, mayda shoxli mollarga 13 g, itlarga 0,52 g
yoki kalsiy glukonat eritmasini qollash mumkin. Ichki
qollaganda kalsiy xlorid yoki kalsiy glukonat miqdori katta
hayvonlarga 2060 g, kichik hayvonlarga 16 g.ni tashkil etadi.
Oldini olish. Asosiy chora-tadbirlar quydagilardan iborat:
1. Birlamchi va asosiy kasallikni oz vaqtida davolash.
2. Chorvadorlar ortasida kasallikning oldini olish boyicha
suhbatlar olib borish.
3. Elektrmagnit uskunalardan omixta yemlarni otkazish.
4. Maxsus qisqichlarni qollagan holda malum bir joyda,
sim yordamida presslangan pichanlarni ochish.
5. Fermadagi uzilgan elektrmoslamalarni sim bilan payvand-
lamaslik.
6. Hayvonlarni, metall jismlar bilan ifloslangan hududlarda
boqmaslik.
7. Mineral-vitamin qoshimchalarni ratsionga muntazam
kiritib borish.
219
8. Òravmatik perikardit boyicha barqaror hisoblanmagan
xojaliklarda, kasallikning oldini olish maqsadida hayvonlar
oshqozoniga magnit halqalar kiritish va Meliksetyan magnit zondi
yordamida chiqarib olish.
Miokardit yurak mushak qavatining yalliglanishi. Kasallik
kechishi boyicha otkir va surunkali, patologik jarayonning tar-
qalishi boyicha keng tarqalgan, ochoqli, kelib chiqishi boyicha
birlamchi va ikkilamchi shakllari farqlanadi.
Sabablari. Miokardit ikkilamchi jarayon sifatida kopgina
yuqumli, parazitar va yuqumsiz kasalliklarda uchraydi. Zaharli
moddalar va zaharli osimliklardan zaharlanishlar natijasida
miokardit rivojlanishi kuzatilgan. Yuqumsiz kasalliklardan,
birinchi navbatda, yurakni tashqi va ichki qavatlari, plevra pardasi,
opka yalliglanishi, endometritlar toliq davolanmaganda,
miokardit kasalligi asorat sifatida rivojlanadi.
Rivojlanishi. Mikrob va viruslar tomonidan ishlab chiqarila-
digan zaharli moddalar tasirida yurakni muskul qavatida
yalliglanish jarayoni kuchayib boradi. Ushbu jarayonga yurak
toj-qon tomirlari ham qoshilib ketadi. Yurak muskul tolalari
shishi va yiringli suyuqlik ajralishi kuchayadi, keyinchalik alterativ
jarayonlar rivojlanadi.
Otkir perikardit rivojlanishida ikki bosqich farqlanadi.
Birinchi bosqichda, yurak muskullarida qayta tiklanmaydigan
ozgarishlar rivojlanmasdan oldin, zaharli moddalarni miokard
qavati retseptorlarini qozgatishi tufayli yurak qisqarishi ku-
chayadi. Bu holat, oz navbatida, arterial qon bosimining oshi-
shiga va qon aylanishining kuchayishiga olib keladi. Kasallikning
ikkinchi bosqichida, yurak muskullari charchash holatiga
tushganda, muskullarda qayta tiklanmaydigan ozgarishlar roy
beradi, yurak qisqarishi kamayadi, bu esa, oz navbatida, arterial
qon bosimining tushishi va qon aylanishining susayishiga olib
keladi. Bu davrda hansirash, shilliq pardalarning kokarishi,
shishlar hosil bolishi kuzatilib, yurak qisqarishlarining bir
maromliligi birinchi bosqichga nisbatan kuchliroq namoyon
boladi.
220
Patologoanatomik ozgarishlar. Patologoanatomik ozgarishlar
asosiy kasallikning rivojlanishiga bogliq holda ozgarib turadi.
Kasallik boshlanishida yurak mushaklari shishib kattalashgan,
kesimda toq qizil rangda, ayrim hollarda doglar va qon
quyilishlar kuzatiladi. Kasallikni ikkinchi bosqichida miokard
qonsizlangan va oqargan, kesimda mushakning tiniq bolmagan
noaniq tasviri korinadi. Chuqur tarkibiy ozgarishlar rivojlan-
ganda yurak muskul qavati «qaynatilgan gosht» tusiga kiradi,
tolalar boshashgan bolib, osonlikcha uzilib ketadi.
Klinik belgilari. Òana harorati biroz kotarilgan, hayvon
holsizlangan, tashqi tasirotlarga befarq, mushaklar boshashgan,
otlarda pastki labning osilib qolishi, burun qanotlari va quloq-
larning kamharakatligi, kozlar yarimochiq holda bolishi, bir
joyda uzoq turib, oyoqlarni birma-bir kotarib-tushirishi, teri
egiluvchanligining, ishtahaning kamayishi yoki umuman
bolmasligi kuzatiladi, hayvonlar mahsuldorligi hamda ishchanlik
qobiliyati keskin kamayadi.
Otkir miokarditning birinchi davrida yurak urish soni
kuchayadi, puls katta tolqinli va toliq, yurak sohasida ogriq
paydo boladi, yurak turtkisi zoriqqan, yurak tonlari, ayniqsa,
birinchi ton kuchayishi roy beradi. Arterial qon bosimi va qon
aylanish tezligi yuqori boladi. Elektrokardiogrammada R, R va
ayniqsa, Ò tishchalarni yiriklashuvi kuzatiladi. Bu ozgarishlar
yurakni zoriqib ishlashidan dalolat beradi, ammo miokard hali
chuqur jarohatlanmagan hisoblanadi. Kasallikning ikkinchi
davrida, barcha yurak yetishmovchiligi belgilari, yani hansirash,
shilliq pardalar kokarishi, shishlar hosil bolishi (birinchi bolib
orqa oyoqlar pastki qismida, jag ostida, keyinchalik tosh
sohasida, qorin devori pastki qismida va oldingi oyoqlarda) va
yurak qisqarishlari ritmini ozgarishi yaqqol namoyon boladi.
Yurak turtkisi susayib boradi, puls korsatkichi kichraygan,
yarimtolishgan, birinchi ton kuchaygan yoki ikki qismga
bolingan.
Yurakning ikkinchi toni susaygan boladi, chunki har bir
yurak qisqarishida, taxikardiya rivojlanib, miokardni qisqaruv-
221
chanlik qobiliyati pasayganligi sababli aorta qon tomiriga kam
miqdordagi qon otilib chiqadi, bu esa arterial qon bosimining
keskin tushib ketishiga olib keladi. Miokard qavati chuqur tarkibiy
ozgarishlarga uchraganda auskultatsiyada «galop ritmi», embrio-
kardiya yoki ikkala tonlarning keskin susayishi kuzatiladi.
Kasallikning ikkinchi bosqichida yurakni bolmacha va qorincha
ortasida joylashgan atrioventrikular klapanlar yetishmovchiligi
va aorta yoki opka arteriyasi mushak halqalari kengayganligi
tufayli, yurak eshitib korilganda, endokardial shovqinlar
eshitiladi. Kuchayib borayotgan yurak yetishmovchiligi belgilari,
arterial qon bosimining tushib ketishiga va venoz qon bosimining
kotarilishiga olib kelib, qon harakatlanishini sekinlashtiradi.
Miokardit kasalligida kam yoki kop miqdorda boshqa ichki
azolar (opka, jigar, buyrak, oshqozon, ichak) va azolar
tizimida hansirash, shilliq qavat va terida kokarish yoki sariqlik,
siydik ajralib chiqishining kamayishi, shishlar hosil bolishi,
hazmlanish jarayonlarining buzilishi kabi ozgarishlar kuza-
tiladi.
Kasallikning kechishi. Asosiy kasallikning ogirligi va davomiy-
ligiga bogliq holda miokardit qoshimcha yana bir necha kundan
bir necha haftagacha chozilishi mumkin. Ota ogir hollarda otkir
miokardit yurak falaji va olim bilan yakunlanishi yoki kasallanib
tuzalgan hayvon mahsuldorligi va ishchanlik qobiliyatini toliq
yoqotishiga olib kelishi mumkin.
Òashxis. Òashxis miokarditni birinchi va ikkinchi bosqichlariga
xos bolgan belgilarga asoslangan holda qoyiladi. Elektro-
kardiografiya malumotlari katta ahamiyat kasb etadi. Òashxisga
aniqlik kiritish maqsadida funksional sinama otkaziladi. Buning
uchun hayvonni harakatlantirib, puls miqdori nazorat ostiga
olinadi. Miokardit kasalligida, hayvon harakatlanishni toxtat-
ganidan song ham, puls soni 25 daqiqa davomida kotarilib
boradi, bu esa yurak sezuvchanlik qobiliyatining yuqori darajada
qozgalganligidan dalolat beradi.
Qiyosiy tashxis. Miokardit, perikardit, endokardit va miokar-
dozdan farqlanadi.
222
Kasallikning oqibati. Kop hollarda kasallikning oqibatini
bashorat qilish, kasallanish darajasi hamda kechishiga bogliq
boladi. Ayni paytda samarali erta davolash choralari korilganda,
kasal hayvon toliq sogayib ketishi mumkin. Boshqa holatlarda,
asosiy kasallikdan emas, balki miokarditning ogir shaklidan,
hayvon nobud boladi. Kopincha miokardit, yurakni muskul
qavatida, qayta tiklanmaydigan, chuqur ozgarishlar roy berishi
natijasida tuzalgan hayvonlar mahsuldorligi va ishchanligi
kamayib boradi.
Davolash. Kasallangan hayvonga toliq tinchlik beriladi.
Birinchi bosqichda yurak dori vositalaridan foydalanishda
shoshilmaslik zarur, chunki zoriqib ishlab turgan yurak faoliya-
tini kuchaytiruvchi dorilardan yurak falajlanishi mumkin. Bu
davrda yurak sohasiga, muz yoki muzdek suv toldirilgan rezina
xalta qoyiladi. Ogir hollarda kislorod bilan nafas olish usulida,
yirik hayvonlarga 80120 litr, mayda hayvonlarga 1015 litr
miqdorida, daqiqasiga 1015 litr tezlikda yoki teri ostiga yirik
hayvonlarga 610 g va mayda hayvonlarga 0,51 litr jonatiladi.
Kasallikning ikkinchi bosqichida, miokard qisqarish qobiliyati
keskin susayib ketganida, vena qon tomiriga 3040 % li glukoza
askorbin kislotasi va kofein eritmasi yuborilsa, yaxshi natijaga
erishish mumkin. Yurak qisqarishlari kuchayib ketganda kamfora
moyi, korazol, kordiamin preparatlarini qollagan maqul.
Kamfora ichki qollash uchun yirik hayvonlarga 510 g, mayda
hayvonlarga 0,54 g miqdorida, teri ostiga yuborilganda 20 % li
moyli eritma shaklida yirik shoxli mollar va otlarga 2040 ml,
mayda shoxli mollarga 25 ml, itlarga 12 ml. miqdorida
qollaniladi.
Kordiamin venaga yirik shoxli hayvon va otlarga 1015 ml,
mayda shoxli hayvon va chochqalarga 23 ml, teri ostiga yirik
hayvonlarga 1520 ml va mayda hayvonlarga 24 ml miqdorida
qollaniladi. Arterial qon bosimi keskin tushib ketganida vena
qon tomiriga 1:1000 nisbatda yirik hayvonlarga 23 ml adrenalin
yoki teri ostiga mezaton 1 % li eritma shaklida yirik hayvonlarga
10 ml, mayda hayvonlarga 1 ml yuboriladi. Kasallikning
223
boshlangich davrida allergik holatning oldini olish maqsadida
natriy salitsilat, amidopirin, kalsiy xlorid, dimedrol, suprastin
va ayrim gormonal preparatlar kortikotropin, kortizon dori
vositalarini qollash maqsadga muvofiqdir.
Strofantin vena qon tomiriga 1040 % li glukoza eritmasi
yoki natriy xlorning izotonik eritmasida (1:1020) ot va yirik
shoxli hayvonlar 0,0050,015 g yoki 1015 ml 0,05 % li eritma
shaklida, itlarga 0,00020,0005 g yoki 0,51 ml 0,005 % li eritma
shaklida qollaniladi. Yurak mushaklarida biokimyoviy va
bioenergetik jarayonlarni kuchaytirish maqsadida tiamin, ribo-
flamin, piridoksin va B vitaminlari guruhiga kiruvchi boshqa
vitaminlar, shuningdek, kokarboksilaza, kaliy tuzlarini qollash
maqsadga muvofiqdir.
Bundan tashqari, antibiotik va sulfanilamid preparatlarini
qollash ham tavsiya etiladi. Ayrim yuqori zotdor hayvonlarni
davolashda (ayniqsa, zotdor ot va xizmatdagi itlar) novokain-
amid, kokarboksilaza, kurantil, intenkordin, fenikaberan va
obzidan preparatlarini qollash samarali. Dori vositalaridan
tashqari miokarditda, yengil hazm boluvchi va yuqori kaloriyali
parhez oziqlantirishni tashkil etish zaruriy vosita hisoblanadi.
Endokardit yurak ichki qavati endokardning yalliglanishi.
Kechishiga kora, otkir va surunkali, yalliglanish ochogini
joylashishiga kora, klapanli va ichki devor yalliglanishi, patologik
jarayonni rivojlanishiga kora, yarali va sogalli turlarga bolinadi.
Sabablari. Endokardit kop hollarda yuqumli zaharlanish
tabiatiga ega bolgan ikkilamchi kasallik sifatida gavdalanadi.
Endokard yalliglanishi, shuningdek, miokardit kasalligida yal-
liglanish jarayoni yurakni ichki qavatiga otishidan ham rivoj-
lanadi.
Rivojlanishi. Endokard kasalligida, asosan, yurak klapanlari
jarohatlanadi va jarayon toqimalarning olimiga sababchi bolib,
qayta tiklanmaydigan holatga olib keladi. Yalliglanish jarayoni,
ayniqsa, qon oqimiga qaratilgan klapanlar devorida boshlanadi.
Masalan, aorta va opka arteriyasi, asosan, yurak qorinchalari
tomonidan, atrioventrikular klapanlar esa yurak bolmachalari
tomonidan zararlanishi kuzatiladi.
224
Ushbu malumotlar shuni tasdiqlaydiki, endokardit kop
hollarda turli kasallik qozgatuvchi mikroichki azolar yoki ular
tomonidan ishlab chiqariladigan zaharli moddalar bevosita
tasiridan kelib chiqadi. Yalliglanish keyinchalik papillar mu-
shaklar, pay tolalari va endokardning turli bolimlariga tarqaladi.
Sogalli endokarditda kasallik, asosan, yuza qismni yalliglanishi
bilan boshlanib, endokardning yuqori qismi qayta tiklanishi va
toqimalar olimi bilan yakunlanadi.
Ushbu holda klapanlar yuzasida fibrin tolalari, trombotsit va
leykotsitlar toplanib, keyinchalik ular malum bir shakldagi
moddaga tizimlanib, asosan, klapanlar bir-biriga yaqin joylash-
gan joylarda, turli sogallarga aylanadi. Ayrim hollarda klapanlar
bir-biriga birikib ketishi ham mumkin. Bu esa, oz navbatida,
klapanlarning shakliy jihatdan ozgarishiga va bajaradigan
vazifalarini buzilishiga sababchi bolib, qon aylanish tizimida
jiddiy ozgarishlarga olib keladi. Natijada yurak nuqsonlari paydo
boladi.
Yarali endokarditda toqimalarning olim jarayoni ustunlik
qiladi. Natijada klapanlar devori parchalanib, fibrin tolalari bilan
qoplangan bitmaydigan yaralar paydo boladi. Yalliglanish
jarayoni klapanlar shaklini ozgarishiga sababchi bolib, ayrim
hollarda ularni uzilib ketishiga hamda endokardni jiddiy
jarohatlanishiga olib keladi. Yarali endokardit yomon sifatli bolib,
yurak nuqsonlarini rivojlanishi bilan yakunlanadi.
Jarohatlangan endokard bolaklari qon tomirlarini berkitib
qoyishi natijasida, kasal hayvon tosatdan olishi ham mumkin.
Patogen mikroflora va zaharli moddalarni sustlashgan, ammo
uzoq davom etadigan tasiroti natijasida jarayon otkir oqimdan
surunkali oqimga otadi. Klapanlarning shakliy ozgarishi,
bujmayishi, yiriklashuvi va birikib ketishi kuzatiladi. Bu tarkibiy
ozgarishlar atrioventrikular teshigining yetarli darajada berkil-
masligi va torayishiga olib keladi. Natijada toraygan teshiklardan
otadigan qon, turli sistolik yoki diastolik endokardial shovqinlar
paydo bolishiga sababchi boladi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Sogalli endokarditda klpanlar
devori va yurakni ichki qavatida oziga xos kulrang yoki qizgish
225
kulrang osimtalar, klapanlar birikib ketishi va shaklan ozgarishi
kuzatiladi. Yarali endokardit klapanlar devori va yurakni ichki
qavatida turli bitmaydigan yaralar bilan ifodalanadi.
Klinik belgilari. Kasal hayvonlar oziqlanishdan bosh tortadi,
keskin ravishda mahsuldorlik va ishchanlik qobiliyati tushib ketadi.
Òana harorati, ayniqsa, yarali endokarditda, kotarilgan,
hayvonda holsizlanish, kuchli befarqlik, tashqi tasirotlarga javob
qaytarmaslik kuzatilib, ogir ahvolga tushib qoladi. Yarali
endokarditni ota ogir shaklida soporoz holati kuzatilishi mum-
kin, yani hayvon goyoki chuqur uyquda bolib, faqat yotgan
holatda boladi, atrofdagi hodisalarga umuman beparvo, yotgan
joyidan, hatto tura olmaydi ham. Bunda hayvon faqatgina kuchli
tasirotlarga javob beradi (igna sanchish, elektr toki tasir ettirish).
Puls birlamchi katta, tolishgan, keyinchalik susaygan boladi.
Yurak turtkisi va yurak tonlari kuchaygan, keyinchalik susayib
borib, endokardial shovqinlar bilan birgalikda, uzoqdan eshitila-
digan boladi. Sogalli endokarditda shovqinlar nisbatan doimiy.
Klapanlar tizimi jarohatlanishi ichki azolarda qon aylanishining
jiddiy buzilishlariga olib keladi va opka, jigar, buyrak, oshqozon-
ichak tizimi faoliyatini zaiflashtiradi.
Bundan tashqari, qon tomirlarda qon dimlanib qolishi tufayli
teri, korinadigan shilliq pardalarda qon quyilishlar kuzatilib,
bosh miya, miya pardalari va boshqa azolarning jarohatlanish
belgilari namoyon boladi.
Kechishi. Otkir endokardit bir necha kundan bir necha hafta-
gacha choziladi. Keyinchalik jarayon surunkali tus olib, yurak
nuqsonlariga sababchi boladi. Kop hollarda otkir endokardit
miokardit kasalligi bilan asoratlanadi.
Òashxis. Kasallikka tashxis qoyishda quyidagi asosiy belgilarga
asoslanish mumkin: umumiy holatining ogirlashuvi, ishtaha
bolmasligi, tana haroratining kotarilishi, yurak urishining tez-
lashishi, yurak tonlari, ayniqsa, birinchi ton va yurak turtkisi
kuchayishi, shovqinlar paydo bolishi.
Qiyosiy tashxis. Miokardit, perikardit, yurak nuqsonlari qiyos-
lanadi. Endokarditda shovqinlar tiniq eshitiladi, perikardit ishqa-
226
lanish shovqinlari bilan ajralib turadi. Zaruriy hollarda elektro-
kardiografiya va qon bosimi korsatkichlari etiborga olinadi.
Kasallikning oqibati. Yarali endokarditda kopincha oqibati
yomon, sogalli jarayonda gumonli. Endokarditni barcha
korinishlari yurak nuqsonlarini rivojlanishiga olib keladi.
Davolash. Asosiy etibor endokarditga sababchi bolgan
birlamchi kasallikni davolashga qaratilishi lozim. Antibiotik va
sulfanilamid preparatlarini qollash yaxshi samaraga ega. Revma-
tizmdan kelib chiqqan endokarditni davolashda salitsil prepa-
ratlari va allergiyaga qarshi vositalarni qollash mumkin (miokar-
ditni davolashdek). Endokarditning shiddatli oqimdagi rivojlanish
bosqichida yurak sohasiga sovuq qollash, kislorod bilan nafas
oldirish (ingalatsiya) va toliq tinchlik bilan taminlash tavsiya
etiladi.
Keyinchalik kamfora, glukoza, spirt, natriy xlor izotonik erit-
masi, kofein qollaniladi. Kamfora zardobi quyidagi tarkibda: 1 g
kamfora 75 g etil spirtida eritiladi, 75 g glukoza va 350 ml 0,85 %
li natriy xlor eritmasi qoshiladi, yirik hayvonlar uchun bir
marotaba vena qon tomiriga inyeksiya qilinadi. Venaga 3040 %
li glukoza eritmasi, 5 % li natriy xlor, yirik hayvonlarga 300
400 ml, korglikon 0,06 % li suvli eritmasi (ampula) 1:20 nis-
batda 1020 % li glukoza eritmasida: yirik shoxli hayvonlar va
otlarga 310 ml, itlarga 0,51 ml sekinlik bilan jonatiladi.
Ichirish uchun adonizid: yirik shoxli mollar va otlar uchun
2040 ml, mayda shoxli mollarga 110 ml, itlarga 0,55 ml.
Òeri ostiga kiritish uchun adonizid yirik shoxli mollarga 15 ml,
otlarga 110 ml, mayda shoxli mollarga 13 ml, itlarga 1 ml
miqdorida qollaniladi.
Oldini olish. Kasallikning oldini olish, asosan, oz vaqtida
tashxis qoyish va asosiy kasallikdan asoratlar qolishiga yol
qoymaslik, shuningdek, ichki azolarni kasalliklarga qarshi
turish qobiliyatini oshirish va shamollashlarning oldini olishga
yonaltirilgan bolishi lozim.
Yurak-tomirdagi yetishmovchilik. Qon aylanish tizimining
ichki azolarni kislorod va oziq moddalarga bolgan ehtiyojini
qondirolmay qolishi, qon aylanishidagi yetishmovchilik, tomir-
227
lar tonusi ozgarishi yoki miokardning qisqarish xususiyatiga
bogliq bolishi mumkin. Shu munosabat bilan yurakdagi
yetishmovchilik, yurakning ozgarishlari, asosan, qayerda mav-
judligiga qarab, chap qorincha va ong qorincha yetishmovchiligiga
bolinadi. Yurak-tomirlardagi yetishmovchilik otishiga qarab,
otkir va surunkali, qanchalik avj olganiga qarab, yengil, ortacha
va ogir bolishi mumkin.
Sabablari va rivojlanishi. Yurak-tomirlardagi yetishmovchilik
miokardit, perikardit, endokardit, miokard distrofiyasida, shu-
ningdek, tomirlarning otkazuvchanligi hamda yurakning qis-
qarish xususiyatini buzib qoyadigan opka emfizemasi va turli
intoksikatsiyalarda avj oladi.
Yurak va boshqa ichki azolar (opka, buyrak)dagi patologik
jarayonlar, infeksion, invazion kasalliklar, zaharlanish yurak
muskulidagi biokimyoviy jarayonlarning borishini izdan chiqa-
radi. Shuning natijasida yurakning qisqarish xususiyati buzilib,
qon aylanishi izdan chiqadi va qon dimlanib qolishiga bogliq
hodisalar roy beradi. Bular muayyan klinik belgilarga egaki,
yurakdagi yetishmovchilik ana shu belgilarga qarab aniqlanadi.
Klinik belgilari. Chap qorinchadagi yetishmovchilik kichik
qon aylanish doirasida qon dimlanib qolishi bilan namoyon
boladi.
Ong qorinchadagi yetishmovchilik esa ong qorincha qisqarish
xususiyatining susayishiga, katta qon aylanish tizimida vena
qonining dimlanib qolishiga olib keladi. Òeridagi qon tomirlar
kengayib ketishi, venalarning ortiqcha tolishi, kokrak ostida
shish paydo bolishi shundan darak beradigan belgilardan hisob-
lanadi. Qorin boshligi venalarida qon dimlanib qolishi meda-
ichak yolining qon dimlanishidan paydo boladigan xatarlarni
vujudga keltiradi, jigar funksiyasining izdan chiqishiga sabab
boladi va unda sirroz avj olishiga sharoit tugdiradi, bazan assit
paydo boladi. Ong qorinchadagi yetishmovchilikda ham yurak
faoliyati tezlashadi.
Òomirlardagi yetishmovchilik kollaps va hushdan ketish kori-
nishida otadi. Kollaps tinka-madorning qurishi, chuqur va yuza
sezuvchanlikning yoqolishi bilan xarakterlanadi. Hayvon
228
chozilib yotib oladi, tana harorati pasayib ketadi, teri qopla-
malari soviydi, koz qorachiqlari kengayadi, boyni, chotlari
terlaydi, shilliq pardalari oqarib-kokaradi, yuza vena tomirlari
bortib chiqib turadi. Puls sust, tez-tez uradi. Hushdan ketish,
tosatdan va qisqa muddatda davom etishi bilan kollapsdan farq
qiladi.
Kasallikning kechishi va oqibati. Yurakdagi yetishmovchilik
otkir va surunkali otadi. Bu qon aylanishidagi yetishmovchilik
bilan birga davom etayotgan asosiy kasalliklarga bogliq. Oqibatiga
hamisha ehtiyot bolish kerak.
Òashxis. Yurakdagi yetishmovchilik diagnostikasi klinik
simptomlarni sinchiklab tahlil qilishga, kasallikning yengil va
surunkali shakllarida funksional sinama natijalariga hamda yurak-
tomir tizimini tekshirishning maxsus usullariga (elektrokardio-
grafiya, qon oqimi tezligini, arterial va vennoz qon bosimini
aniqlashga) asoslanadi.
Yurak-tomirdagi yetishmovchilikning yengil shaklida hayvon
tinch turgan paytda kasallik belgilari sust ifodalanadi. Ular faqat
jismoniy yuklamalar vaqtida namoyon boladi.
Davolash. Hayvonni tamomila tinch qoyish zarur. Venaga
300500 ml miqdorida 40 % li glukoza yuboriladi. Katta qon
aylanish doirasida qon dimlanishi yaxshi ifodalanganda siydik
haydaydigan dorilar qollaniladi, opkada qon dimlanib qolgan
paytlarda esa qon olinadi. Hayvonning modda almashinuvi
jarayonlarini meyorlashtirishga komaklashuvchi tola qimmatli
oziqalar bilan taminlash zarur hisoblanadi.
Oldini olish. Yurak-tomir yetishmovchiligiga olib keladigan
kasalliklarni vaqtida bartaraf etish kerak.
Qon tomirlar kasalliklari
Arterioskleroz
Arterioskleroz qon tomirlarning jarohatlanishi bolib,
devorlarida boglovchi toqimlarni osib ketishi bilan ifodalanadi.
Bu kasallikka kop hollarda ateroskleroz, yani tomir ichki
qavatida xolesterin moddasi toplanishi sababchi boladi.
229
Sabablari. Birlamchi kasallik sifatida kamdan kam hollarda
va, asosan, yoshi katta, qari hayvonlarda kop uchraydi.
Meyoriy jihatdan tola qimmatli oziqlantirmaslik natijasida ichki
azolarda moddalar almashinuvi buzilishi hamda toksikoz bilan
kechadigan yuqumli, parazitar va yuqumsiz kasalliklar asorati
sifatida namoyon boladi. Uzoq vaqt davomida qon tomirlariga
yuqori yuklama berish ham (ogir jismoniy yuklama, kop
miqdorda katta hajmli oziqlarning berilishi va boshq.) arterio-
sklerozning rivojlanishiga sababchi boladi.
Rivojlanishi. Kasallik sekinlik bilan rivojlanish xususiyatiga ega.
Boshlanishida qon tomiri devorlari toqimasi gialinli va yogli
toqimaga aylanib, hujayralar olimiga sababchi boladi, keyin-
chalik qon tomiri devorlari toqimasida boglovchi toqimaning
osib ketishi kuzatiladi. Ota ogir hollarda kalsiy tuzlari toplanishi
natijasida qon tomiri devorlari ohaklanishi ham mumkin.
Bu ozgarishlar qon tomirlaridagi egiluvchanlik xususiyatining
yoqolishiga hamda arteriyalar teshigining torayishi va qon
otishini qiyinlashishiga olib keladi. Natijada arterial qon bosimi
oshib, yurak ishi, ayniqsa, chap qorincha faoliyati tezlashadi.
Òarkibiy ozgarishlar bosh miya qon tomirlarida rivojlanganda
hayvon hayoti uchun xavfli hisoblanadi. Ushbu qon tomiri
devorlari kuchli darajada jarohatlansa, tomirlar yorilib ketadi
va tosatdan hayvon oladi yoki falajlanib qoladi.
Kichik hajmdagi qon tomirlari yorilganda turli azolarda qon
quyilishlar kuzatiladi. Qon tomirlarni bir xil darajada jaro-
hatlanmasligi tomirlarni mahalliy kengayishiga olib kelib,
anevrizma hosil boladi. Anevrizma yorilib ketganida hayvon
nobud boladi. Masalan, otlarning delafondioz kasalligida
oldingi brijeyka arteriyasi anevrizmasi rivojlanib, ichki azolarni
kuchli zoriqishi (tosiqlardan sakrash, tosatdan yiqilish, ogir
jismoniy yuklama) anevrizmaning uzilib ketishiga sababchi
boladi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Fibroz toqimaning osib
ketishi natijasida qon tomirlari devorlari yiriklashib, qalinlashadi.
Ogir hollarda qon tomiri devorlari ohaklanishi ham mumkin.
230
Qon tomirlari yorilganda ichki azolarda qon quyilishlar ku-
zatiladi.
Klinik belgilari. Kasallik bosqichma-bosqich rivojlanganligi
sababli yaqqol aynan shu kasallikka xos bolgan klinik belgilar
kuzatilmaydi. Asosan, hayvonlarni mahsuldorlik darajasi va
ishchanlik qobiliyati keskin tushib ketadi. Kasal hayvonlar tez
charchaydi. Òeri qayishqoqligi kamayadi, jun qatlami oz
yaltiroqligini yoqotadi.
Nerv-mushaklar qisqarishi hamda shartli reflekslar, ayniqsa,
ishdan (jismoniy yuklamadan) song susaygan holda periferik
qon tomirlar devorlari qalinlashgan. Yurakni birinchi toni
chozilgan, uzoqdan eshitiladi, ikkinchi ton kuchaygan va aortada
tiniq eshitiladi. Arterial qon bosimi oshgan (masalan, qoramol
va otlarda 160 mm simob ustunida) boladi.
Kasallikning kechishi. Kasallik, asosan, surunkali kechadi va
opkaning alveolar emfizemasi, pnevmoskleroz, jigar sirrozi,
nefroskleroz, oshqozon va ichaklar surunkali kataral yalliglanishi
bilan ogirlashadi.
Òashxis. Hayvon qon bosimini olchash, qon tomirlarini
tekshirish, mahsuldorlik va ishchanlik qobiliyati korsatkichlarini
tahlil qilish natijasida tashxis qoyiladi.
Kasallikning oqibati. Gumonli, ogir hollarda kasallik oqibati
yomon hisoblanadi.
Davolash. Kasallik rivojlanganda davolash choralarini qollash
samarali hisoblanmaydi. Shuning uchun otlarni ogir ishlardan
ozod qilib, doimiy ravishda dam berish tavsiya etiladi. Kasallik
boshlanishida parhez oziqalar beriladi, yurakka tasir etuvchi
dori vositalari, tarkibida yod saqlovchi preparatlar va toqimali
terapiya usullarini qollash samarali hisoblanadi.
Oldini olish. Kasallikning oldini olishda quyidagilarga amal
qilinadi:
1. Òola qiymatli oziqalar bilan oziqlantirish.
2. Hayvonlardan jismoniy ish bajarishda ratsional foydalanish.
3. Ateroskleroz va arteriosklerozga olib keladigan kasalliklardan
oz vaqtida davolash.
231
Qon tomirlar trombozi
Arteriya hamda vena qon tomirlarini toliq yoki qisman tromb
(qon laxtasi) bilan berkilib qolishi.
Sabablari. Birlamchi kasallik sifatida tromboz qon tomir-
larining yalliglanishi hamda travmatik jarohatlanishi, ikkilamchi
kasallik endokardit, ateroskleroz natijasida rivojlanadi. Yurak
faoliyatining zaiflashishi va qon tomirlari tonusining tushib ketishi
natijasida qon oqimi sekinlashadi hamda trombozni rivojlanishiga
turtki boladi. Shuningdek, qon tarkibining ozgarishi qonning
quyuqlashuvi va ivishining kuchayishiga olib kelib, tromboz
rivojlanishiga sababchi boladi.
Qishloq xojaligi hayvonlarida arteriyalarga nisbatan venalar
koproq zararlanadi. Masalan, boyinturiq venasi tromboflebit
kasalligi vena qon tomiriga nojoya dori yuborish va dori moddalarini
qon tomiri atrofiga otib ketishi natijasida hosil bolib, trombozga
sababchi boladi.
Kasallikning rivojlanishi. Qon tomirlarida tromb hosil bolishi,
yumshab ketishi, qattiqlashib, tomir devorlari yalliglanishiga
olib kelishi yoki oz-ozidan sorilib ketishi ham mumkin. Barcha
holatlarda venalar trombozi joylashgan azo va toqimalarning
bajaradigan vazifalari buziladi, ogir hollarda toqimalar olimi
ham kuzatiladi. Bu holda kasal hayvonlarning mahsuldorligi va
ishchanlik qobiliyati keskin tushib ketadi. Yirik qon tomirlarining
(masalan, aorta) berkilib qolishi, kopincha hayvonlarning
tosatdan olimiga sabab boladi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Yirik qon tomirlarida trombo-
tsit, leykotsit, fibrin va eritrotsitlardan hosil bolgan, qon tomir
devorlari bilan birlashib ketgan oq tromblar aniqlanadi. Ushbu
tromblar oziga xos bolgan qavatlardan iborat boladi. Kichik
hajmdagi tomirlarda eritrotsit, leykotsit, trombotsit va fibrindan
tashkil topgan tromblar kuzatiladi.
Klinik belgilari. Asosiy belgilar tromb joylashgan joy va
jarohatlangan tomirlar olchamiga bogliq boladi. Masalan, yurak
toj-qon tomirlari trombozi infarkt miokardga xos bolgan
232
simptomlar bilan namoyon bolsa, buyrak arteriyasi trombozi
«buyrak sanchiqlari» qon bosimining oshishi, siydikda oqsil va
qonning paydo bolishi bilan ifodalanadi. It hamda chochqalarda
opka arteriyasi trombozi kuzatiladi. Venalar tiqilib qolishi ogriq
paydo bolishi bilan kechadi, ayrim hollarda tana harorati
kotariladi. Eritrotsitlar chokish tezligi oshadi va neytrofilli
leykositoz kuzatiladi. Orqa va oldingi oyoqlar yirik vena qon
tomirlari trombozida hayvonlar yotib-turishda qiynaladi yoki
umuman tura olmaydi. Oyoqlar sovib ketib, sezgirligi yoqoladi.
Kasal hayvonlarda titrash, qaltirash, tutqanoq, umumiy terlash,
hansirash va yurak ishining tezlashishi kuzatiladi.
Òana old qismi venalari trombozida boyin, bosh va oldingi
oyoqlar vena qon tomirlarining tolib ketishi va dimlanishi
natijasida, kokrak qafasida suyuqlik toplanadi. Xuddi shu holat
tananing orqa qism venalarida kuzatilsa, qorin boshligida suyuqlik
toplanishiga sababchi boladi. Ayrim hollarda kichik hajmdagi qon
tomirlar berkilib qolishi, yaqqol kozga tashlanadigan klinik
belgilarsiz rivojlanadi.
Kechishi. Asosan, surunkali shaklda kechadi. Òromboz sorilib
ketishi kuzatilsa, venoz qon oqimi tiklanadi va hayvonning ahvoli
yaxshilanadi. Ammo tromb qayta paydo bolishi ham mumkin.
Bosh miya, yurak, buyrak, opka qon tomirlari trombozi kop
hollarda hayvon olimiga sababchi boladi.
Òashxis. Kasallikka tashxis qoyish uchun asosiy klinik belgilar
va anamnez malumotlari etiborga olinadi.
Kasallikning oqibati gumonli yoki yomon.
Davolash. Kasal hayvonlar ajratilib, barcha ishlardan ozod
etiladi. Yangi hosil bolgan tromblarda fibrinolizin, geparin hamda
yurak faoliyatiga tasir etuvchi dorilarni vena qon tomiriga
yuborish tavsiya etiladi. Yuqumli xususiyatga ega bolgan
tromboflebitda antibiotik va sulfanilamid preparatlari qollaniladi.
Kasallik chuqurlashib ketganda, dorivor vositalardan foydalanish
samarali hisoblanmaydi.
233
2-bob. NAFAS OLISH AZOLARI KASALLIKLARI
Nafas olish tizimi azolari kasalliklarining
asosiy alomatlari
Nafas tizimi kasalliklari rivojlanishining bevosita sababla-
ridan biri bu hayvonlarni saqlash va oziqlantirish jarayonlari
buzilishi va sut emish davrida zaruriy meyorlarga amal qilmaslik
hisoblanadi. Binolardagi harorat-namlik tizimining buzilishi,
shamollashlar, binodagi havoni gazlar va chang bilan yuqori
darajada ifloslanganligi, yayratish tashkil etilmaganligi va patogen
mikroflorani bevosita salbiy tasiri natijasida kelib chiqadi. Nafas
tizimi azolari zararlanganda yurak-qon tomiri, hazm qilish,
ayirish va boshqa tizimlar faoliyati izdan chiqadi.
Nafas azolari kasallanganda opkaga havoni kirib kelishi
kamayadi va natijada gazlar almashinuvi buzilib, hansirash
belgilari paydo boladi. Opka ventilatsiyasi buzilishi klinik
tomondan uch bosqichda kechadi:
1) faqat ogir jismoniy ish bajarganda hansirash paydo
bolishi;
2) yengil jismoniy yuklama berilganda ham nafas qisish holati
belgilari paydo bolishi;
3) tinch holatda ham, jismoniy yuklamada ham bir xil han-
sirash belgilari paydo bolishi. Opka yetishmovchiligining 1 va
2-darajasida gazlar almashinuvi orni qoplanadi va qonda kislorod
yetishmasligi kuzatilmaydi. Opka yetishmovchiligining 3-daraja-
sida toqima va qonni kislorodga toyinish darajasi kamayadi, bu
esa klinik tomondan yaqqol kozga tashlanadigan umumiy holsiz-
lanish, shilliq pardalar kokarishi bilan namoyon boladi. Bu
yetishmovchilik komatoz holatiga olib kelib, olim bilan ham
yakunlanishi mumkin.
234
Nafas olish tizimi kasalliklari ikki guruhga bolinadi:
1. Yuqori nafas yollari kasalliklari.
2. Opka va plevra kasalliklari.
Yuqori nafas yollari kasalliklari
Rinit
Burun shilliq pardasining yalliglanishi. Kechishiga kora, otkir
va surunkali, paydo bolishi boyicha birlamchi va ikkilamchi,
yalliglanish jarayoniga kora, kataral, krupoz va follikular turlarga
bolinadi. Barcha turdagi hayvonlar kasallanadi, ayniqsa, yosh
hayvonlar koproq aziyat chekadi.
Sabablari. Kasallikning rivojlanishida asosiy sabablardan
biri hayvonlarni saqlash va oziqlantirish qoidalarining buzilishi
hisoblanadi. Chochqalar va yirik shoxli mollar burun boshligi
shilliq qavati mexanik, termik va kimyoviy tasirotlarning bevosita
tasiri natijasida, masalan, oziqlantirishda chang bilan nafas
olish, bino havosi ammiak yoki issiq bug bilan toyinganda,
sovib ulgurmagan oziqani qabul qilish, bevosita ammiak bilan
ishlov berilgan silos bilan oziqlantirishda rivojlanadi.
Ot va qoylarda rinit kopincha quruq issiq ob-havoda chang
yolaklardan olib otilganda kuzatiladi. Hayvonlarda shamollash,
yelvizak, yuqori namlik, zax binoda saqlash ham rinit
kasalligining rivojlanishiga sababchi boladi. Krupoz va follikular
rinitni rivojlanishida streptokokk, stafilokokklar, viruslar va
boshqa patogen mikroflora katta ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, sifatli va tola qimmatli oziqlantirmaslik, oziqa
ratsionida karotin va retinol yetishmasligi, binoda antisanitariya
holati, havoning yuqori bakterial ifloslanganligi ham kasallikka
turtki bolishi mumkin.
Rivojlanishi. Burun shilliq pardasi yalliglanganda, qizarish
va shish paydo bolishi, burun yollarida suyuqlik toplanishi,
opkaga havo otishini qiyinlashtiradi va nafas yetishmasligi
kuzatiladi. Yalliglanish jarayonida hosil bolgan yalliglanish
mahsulotlari va mikrob, zaharli moddalar qon-limfaga sorilib,
235
ichki zaharlanishga olib keladi. Natijada umumiy holsizlanish va
tana haroratining kotarilishi namoyon boladi. Agar kasallik
sabablari bartaraf etilmay, davolash muolajasi oz vaqtida olib
borilmasa, yalliglanish jarayoni boshqa azolar shilliq pardasiga
otib ketadi.
Klinik belgilari. Otkir oqimli kataral rinitda umumiy holsiz-
lanish, tana haroratining meyorda bolishi yoki 0,510°C ga
kotarilishi kuzatiladi, ishtaha qoniqarli yoki biroz kamaygan
boladi. Hayvon aksa uradi, pishillab turadi, ayrim hollarda
burunni devor yoki oxurlarga ishqalaydi. Nafas olish va chiqarish
chozilgan, hushtak chalgandek eshitiladi, nafas olish qiyin-
lashgan, burun boshligi bitgan boladi. Burundan birlamchi
seroz, keyinchalik shilliq-kataral suyuqlik oqishi kuzatiladi.
Ayrim hollarda burun teshiklari qurib qolgan yiring qismlari
bilan berkilib qoladi, shilliq parda qizarib, shishgan boladi.
Kasallik yengil kechganda, hayvon 510 kundan keyin tuzalib
ketadi.
Surunkali kataral rinit uzoq davom etadigan kasallik, vaqt-
vaqti bilan qozgalishlar kuzatiladi, kasal hayvon ozib ketib,
ishchanlik va mahsuldorlik pasayib ketadi. Burun shilliq pardasi
oqarib, atrofiyaga uchragan. Kasallik natijasida uzoq bitmaydigan
yaralar paydo boladi va tuzalgandan keyin ornida chandiqlar
hosil boladi.
Krupoz va follikular rinitda kuchli umumiy holsizlanish,
ishtaha pasayishi, tana harorati kotarilishi, aralash hansirash
belgilari paydo bolishi bilan namoyon boladi. Kop hollarda
jagosti limfa tugunlari yalliglanadi va ogriqli boladi. Kasallik
rivojlanganda, nafaqat, burun yollari shilliq pardalari balki
burun atrofi teri qoplamasi ham jarohatlanadi. Krupoz rinitda
bundan tashqari, keskin qizarish va burun yollari shishib ketishi,
kulrang-sargish yoki sariq-qizil fibrinoz bortmalar paydo
bolishi, ular tushib ketishi bilan ornida qontalash yaralar hosil
bolishi kuzatiladi.
Otlar follikular rinitida, kuchli qizargan va shishgan burun
shilliq qavatida (23 kun otgandan keyin) kop miqdorda bir-
biriga yaqin joylashgan aylana shaklidagi toq qizil yoki och
236
sariq rangdagi 23 mm olchamda tugunaklar paydo boladi.
Keyinchalik tugunchalar sariq rangda bolib, butun shilliq parda
boylab bir maromda tarqalib, oziga xos bolgan qoplama hosil
qiladi.
Qoplamani ochganimizda, yuza qavatdagi eroziyalar kozga
tashlanib turadi. Kasallik yengil kechib, davolash choralari oz
vaqtida olib borilib, asosiy sabablari bartaraf etilsa, krupoz va
follikular rinit bilan kasallangan hayvon 23 haftada sogayib
ketadi.
Òashxis. Kasallikka xos bolgan klinik belgilar va anamnez
malumotlariga asoslangan holda tashxis qoyiladi.
Qiyosiy tashxis. Burun shilliq pardasi jarohatlanishi bilan
kechadigan yuqumli va parazitar kasalliklar qiyosiy farqlanadi.
Davolash. Kasallanishga sababchi bolgan tasirotlar bartaraf
etilib, kasal hayvonlar toza, quruq xonalarga ajratilgan holda,
yelvizaklarga yol qoyilmaydi, namlik-harorat meyoriy korsat-
kichlariga qatiy amal qilinadi, hayvonlar quruq va toza toshama
bilan taminlanadi. Chorva binosida ammiak va serovodorod gazlari
miqdorini kamaytirish choralari koriladi.
Oziqa ratsionidan changli va kuchli hidga ega bolgan oziqalar
olinadi, oziqalarni ammiak eritmasi bilan ishlov berish qoida-
lariga alohida etibor qaratiladi. Kataral rinitda burun yollari
shilliq pardasi 0,25 % li novokain eritmasi, 3 % li borat kislota,
5 % li natriy bikarbonat, 2 % li rux sulfati, 2 % li osimlik
moyida tayyorlangan mentol eritmasi bilan chayiladi. Qurib
qolgan yiring qismlari yuqoridagi eritmalar bilan artib toza-
lanadi.
Kasallikning boshlanish davrida streptotsid kukuni, norsul-
fazol, sulfademizin, etazol yoki vismut nitrati kukunini ikkala
burun yoliga navbat bilan purkash tavsiya etiladi. Surunkali
oqimda burun shilliq yollariga 1 kunda bir mahal bir hafta
davomida 1 % li xlorli rux yoki kumush nitrati eritmasi bilan
ishlov beriladi. Krupoz va follikular rinitda yuqorida bayon etilgan
mahalliy davolash usullari bilan birgalikda antibiotik va
sulfanilamid preparatlari yordamida bir kurs davolash otkaziladi.
237
0,5 % li novokain eritmasida eritilgan penitsillinning natriyli
yoki kaliyli tuzi muskul orasiga kunda 34 mahal 710 ming
ÒB/ 1 kg vazn hisobida inyeksiya qilinadi. Davolash kursi 58
kun. Sulfademizin, norsulfazol ichki qollash uchun bir kunda
34 mahal. 710 kun davomida 0,020,03 g/ kg hisobida oziqaga
qoshib beriladi.
Oldini olish. Kasallikning oldini olish, birinchi navbatda,
hayvonlarni oziqlantirish, saqlash va parvarishlash texnologiyasiga
toliq amal qilishdan iborat. Shilliq pardalarni qitiqlovchi (chang,
issiq, kuchli hidli oziqa, ammiak gaziga toyingan havo)
tasirotlarni bartaraf etishga alohida etibor qaratiladi.
Gaymorit yuqori jag qoshimcha boshligi
shilliq qavatining yalliglanishi
Frontit peshana boshligi shilliq pardalari yalliglanishi.
Sabablari. Qoshimcha boshliqlar shilliq pardasi yalligla-
nishi, asosan, rinit, osteomiyelit, tishlar kariyesi, laringit, farin-
git kasalliklari qozgatuvchisi ozaro bogliq burun yollari orqali
tarqalishi sababli yuzaga keladi. Shamollashlar, vitamin yetish-
masligi, ayniqsa, A vitamini kasallikning rivojlanishida turtki
boladi.
Rivojlanishi qoshimcha boshliqlarda kataral yoki yiringli
suyuqlik toplanishi va yalliglanish moddalari tasirida zaharlanish
belgilari rivojlanishi natijasida nafas olish, hazm qilish, qon
aylanish tizimlari faoliyati va bajaradigan vazifalar buzilishi
kuzatiladi.
Klinik belgilari gaymorit va frontit, asosan, surunkali kechib,
bir tomonlama korinishga ega boladi. Jarohatlanish miqdoriga
kora, hayvonda umumiy holsizlanish, bezovtalanish, ishtaha-
ning kamayishi, ishchanlik va mahsuldorlikning tushib ketishi
kuzatiladi. Òana haroratining korsatkichlari meyorning yuqori
sonlarida yoki biroz kotarilgan boladi. Burundan bir tomonlama
shilliqli yoki yiring-shilliqli, chirigan hidli, hayvonni yayratish
vaqtida va bosh qismini pastga qaratganda kuchayadigan suyuqlik
oqishi, kasallikka xos bolgan belgi hisoblanadi.
238
Peshana va gaymor boshligi paypaslab korilganda hayvonda
bezovtalanish va ogriq mavjudligi aniqlanadi. Òaqillatib korishda
qutidan chiqadigan tovushga xos bolgan tovush orniga bogiq
tovush eshitiladi. Ayrim hollarda, ayniqsa, surunkali oqimda,
bosh chanoq suyaklarining shakli ozgarishi mumkin.
Davolash davo choralari qoshimcha boshliqlar shilliq
pardasida yalliglanish jarayonlarini bartaraf etishga qaratiladi.
Otkir oqimning boshlangich davrida kasallikka sababchi bolgan
tasirotlar yoq qilinsa, davolash samaradorligining oshishiga
erishish mumkin. Surunkali oqimda davolashda jarrohlik usullari
qollaniladi: otlar havo xaltasini teshish, yuqori jag va peshana
boshliqlarini trepanatsiya qilish.
Bosh chanoqda hosil bolgan tuynuk orqali yiringli suyuqlik
olib tashlanadi va boshliq antimikrob vositalar (0,2 % li
etakridinni suvli eritmasi) bilan bir necha marotaba yuviladi.
Qoshimcha davolash sifatida antibiotik va sulfanilamid preparatlari
yordamida bir muddat davolash otkaziladi.
Òraxeit traxeya shilliq pardasining yalliglanishi
Hayvonlarda traxeit mustaqil kasallik sifatida emas, balki
laringit, bronxit kasalliklarining asorati sifatida qayd etiladi.
Sabablari ishchi hayvonlar, itlarda boyinturiq va boyin-
boglar olchamlari mos kelmasligi, hayvonlarni saqlash va oziqlan-
tirish sharoitlarining buzilishi, shamollash, terlaganda sovuq suv
berish, haddan tashqari issiq oziqa yedirish, shilliq pardalarni qitiq-
lovchi gazlar va chang bilan uzoq vaqt davomida nafas olish, ogiz
orqali dori kiritishda shilliq pardalarni jarohatlash, zondlarni
notogri qollash. Hayvonlarni chiniqtirmaslik, ratsionda retinol
yetishmasligi ham kasallikka olib keluvchi sabab boladi.
Kasallikning kechishi shilliq pardalarda yalliglanish jarayoni
kechishi sababli ogriq, yotal, nafas olishda qiyinchiliklar
kuzatilib, havo almashinuvini buzilishiga olib keladi. Yalliglangan
shilliq parda orqali qon va limfaga zaharli moddalar kirib boradi
va tana harorati kotarilib, yurak-qon tomir tizimida yetishmov-
chilik kuchayadi.
239
Klinik belgilari traxeit, asosan, otkir shaklda kechadi.
Òiðik hollarda umumiy holsizlanish, nafas qiyinlashishi, quruq
ogriqli yotal paydo bolishi, traxeya palpatsiya qilinganda
devorlar sezuvchanligi oshadi va yotal refleksi paydo boladi.
Òana harorati meyorda yoki biroz kotarilgan.
Òashxis. Kasallikka, asosan, klinik belgilar etiborga olingan
holda tashxis qoyiladi.
Davolash kasallikning rivojlanishiga sababchi bolgan
tasirotlar bartaraf etiladi. Davolash kompleks ravishda bajariladi:
1) mentol, natriy gidrokarbonat bilan suvli bugda ingalatsiya
qilish;
2) balgam kochiruvchi vositalar ammoniy xlorid, terpin-
gidrat, termopsis va boshqalarni qollash;
3) traxeya sohasini grelka, lampalar bilan qizdirish, diater-
miya, ultrayuqori chastotali terapiya usullarini qollash;
4) kataral yiringli traxeitda yirik hayvonlarga skiðidar, anti-
biotik yoki sulfanilamidlar bilan suvli bugda ingalatsiya tavsiya
etiladi.
Bronxit opka bronxlarining yalliglanishi. Barcha turdagi
hayvonlar kasallanadi, ayniqsa, yosh, katta yoshdagi va kuchsiz-
langan hayvonlar. Kechishi boyicha otkir va surunkali, rivojla-
nishi boyicha birlamchi va ikkilamchi, yalliglanish xususiyati
boyicha kataral, yiringli, fibrinoz va gemorragik turlarga bolinadi.
Yirik bronxlar yalliglanishi makrobronxit, kichik hajmdagi
bronxlar yalliglanishi esa mikrobronxit, bronxiolalar yalligla-
nishi bronxiolit deb ataladi. Veterinariya amaliyotida, asosan,
barcha bronxlar yalliglanishi kuzatiladi. Yalliglanish ochogi
faqat shilliq qavat va shilliqosti qavatlarida rivojlansa, endo-
bronxit, bronxlar devori tashqi qavati hamda seroz qatlamlar
yalliglanganda peribronxit rivojlanadi.
Sabablari. Asosiy sabablaridan biri shamollashga olib
keluvchi tasirotlar: hayvonlarni sovuq beton pollarda toshamasiz
saqlash, binoda namlikning yuqori bolishi, ayniqsa, past harorat
bilan birgalikda kuzatilganda, yelvizak, binolarda havoning keskin
ozgarib turishi, sovuq havoda chomiltirish, issiq xonada saqlanib,
sovuq suv ichirish va boshqalar hisoblanadi. Yayratish may-
240
donchalari tashkil etilgan fermalarda bronxit, asosan, bahor-kuz
oylarida, ayniqsa, tashqi muhit harorati keskin ozgarib turganda
va ob-havo barqaror bolmaganda kuzatiladi.
Mayda shoxli mollarni, ayniqsa, qirqimdan song, yaylovda
maxsus quyoshdan saqlovchi tosinlarsiz saqlash, butun podada
kasallik rivojlanishiga olib keladi. Òraxeya ichiga dori yuborish,
traxeotomiya usullarini bajarish va ogiz orqali dori ichirish
muolajasida qopol harakatlanish va notogri bajarish hamda
traxeya va bronxlarga oziqa moddalarni kirib qolishi ham
kasallanishga sababchi bolishi mumkin. Otlarda kasallik, asosan,
chang va tuproq aralash arpa va pichan berilishida kuzatiladi.
Qoylarni uzoq vaqt davomida changli yollardan olib otish,
oziqa va tuproq changlari bilan nafas olish, granullalanmagan
quruq oziqalar berishda kasallik rivojlanadi. Chochqachilik
xojaliklarida bronxlar shilliq qavati zaharli gazlar (ammiak,
serovodorod va boshq.) bilan zararlanganda, ayniqsa, ventilatsiya
va kanalizatsiya tizimlari ishdan chiqqanda kuzatiladi.
Hayvonlarni tigiz saqlash, havoni yuqori bakterial ifloslan-
ganligi, tabiiy yoki suniy ultrabinafsha nurlarning yoqligi, oziqa
ratsionida retinol yetishmasligi bronxit rivojlanishiga turtki bolishi
mumkin.
Kasallikning kechishi. Òashqi muhit tasirotlarining (sovuq,
chang, zaharli gazlar) organizm retseptorlariga bevosita tasiri
natijasida bronxlar shilliq qavatlari faoliyati nerv tizimi tomo-
nidan nazorati izdan chiqadi. Bronxlar kapillarlari birlamchi
qisqarib, keyinchalik kengayadi va shilliq pardalar qurib qolishi
va suyuqlik toplanishi bilan namoyon boladi. Natijada bronxlar
shilliq qavatida yalliglanish jarayoni boshlanadi, kasallik
chaqiruvchi mikroichki azolar miqdori keskin oshib boradi,
kop miqdorda zaharli moddalar hosil boladi va bronxlar epite-
lial qavati hujayralari nobud boladi.
Bronx va bronxiolalar hosil bolgan yalliglanish suyuqligiga
toladi. Zaharli moddalar qon va limfaga sorilib, ichki zaharlanish
rivojlanishi natijasida kasal hayvonda umumiy holsizlanish va
mahsuldorlikning tushib ketishi kuzatiladi. Opka shilliq pardalari
qizarib, shishib ketishi natijasida bronxlar torayadi, ayrim
241
hollarda suyuqlik bilan berkilib qoladi va havo almashinuvi
buziladi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Bronxlar shilliq pardasi
qizargan, shishgan, yiringli suyuqlikka tolgan boladi, epitelial
qavat nobud bolgan, ekssudatda kop miqdorda leykotsit,
eritrotsitlar, mikroblar va nobud bolgan hujayralar qoldiqlari
topiladi. Surunkali oqimda shilliq qavatlar atrofiyaga uchragan,
orta devor limfa tugunlari kattalashib, shakli ozgargan.
Klinik belgilari otkir shaklda, hayvonning umumiy ahvoli
qoniqarli, ishtahasi pasaygan, tana harorati 0,51°C ga oshgan,
puls tezlashgan boladi. Asosiy belgilaridan biri bu quruq
ogriqli yotalning paydo bolishi. Kasal hayvon samarali davo-
langanda, yotal 56 kun otib hol va ogriqsiz shaklga otadi.
Auskultatsiyada birinchi kunlari chuqur vezikular nafas olish,
uzoqdan eshitiladigan quruq xirillashlar va biroz muddatdan
keyin hol xirillashlar eshitiladi. Samarali davolanganda hayvon
710 kunda tuzaladi.
Jarayon chuqurlashib ketsa, kasallik surunkali shaklga otadi
va bronxopnevmoniya bilan asorat beradi. Surunkali kechganda
kasallik uzoq davom etadi, hayvon ozib ketadi, mahsuldorligi
va ishchanligi pasayadi. Barcha hayvonlarda vaqt-vaqti bilan quruq
yotal xurujlari kuzatiladi. Keyinchalik shilliq parda va terida
kokarish paydo boladi. Auskultatsiyada, hushtak tovushini
eslatuvchi quruq xirillash, opkaning oldingi va orta qismlarida
esa qattiq vezikular nafas olish tovushlari eshitiladi.
Òashxis anamnez malumotlari hamda klinik belgilarga
asoslanib qoyiladi. Qonning gemotolik tekshirishlar natijalarida
leykotsitlar soni oshishi va eritrotsitlar chokish tezligi kotarilishi
qayd etiladi. Rentgen tasvirlarda opkaning yalliglanishi aniq-
lanadi.
Davolash. Birinchi navbatda, kasallikning rivojlanishiga olib
kelgan tashqi va ichki sabablar bartaraf etilib, hayvonga meyoriy
zoogigiyenik sharoitlar yaratiladi. Kasal hayvonlarga chang va
kukunsimon oziqalar omuxta yem, ot uni, maydalangan somon
poxoli va botqalar berilishi vaqtincha toxtatiladi. Bronxlardan
242
yalliglanish moddalarini suyuqlashtirish va chiqarib tashlash
maqsadida balgam chiqaruvchi va dezinfeksiyalovchi moddalar
qollaniladi.
Yirik shoxli mollar, ot, qoy va chochqalarga bu maqsadda
57 kun davomida kuniga 23 mahal suyuq oziqa bilan 1 kg
tirik vazn hisobida ammoniy xlorid 0,020,03 g, terpingidrat
0,010,03 g, natriy gidrokarbonat 0,10,2 g, glauber tuzi
0,10,2 g, itlarga, shuningdek, termopsis, issiq sut, pertussin
berilishi mumkin. Ingalatsiya usulida natriy gidrokarbonat,
mentol, evkaliðt eritmasi qollaniladi. Surunkali bronxitda
bronxlar devorini kengaytiruvchi vositalardan: teri ostiga 5 %
efedrin bir kunda 12 marotaba, qoramol va otlarga bir martalik
doza 710 ml, qoy va chochqalarga 13 ml, itlarga 15 ml;
teri ostiga 35 kun davomida kuniga 1 mahal eufillin preparati
58 mg/kg vazn hisobida; traxeya ichiga triðsin yoki pepsin
(ekssudatni suyultirish maqsadida) 12 mg/kg vazn hisobida.
Zichlashgan bronxlar devorlarini yumshatish maqsadida
ichki qollash uchun natriy yoki kaliy yodid 0,010,02 mg/kg
kuniga 23 marotaba, 1014 kun davomida ichiriladi. Ichki
azolarning kasallikka qarshi turish qobiliyatini oshirish maqsadida
poli-, gamma-, immunoglobulinlar tavsiya etiladi.
Davolash tadbirlaridan kokrak qafasini uqalash, xantal va
bankalar qollash, Sollyuks va Infraruj lampalarida qizdirish,
diatermiya va ultrayuqori chastotali terapiya usullarini qollash
(zax, yelvizak va boshqa shamollashga olib keluvchi tasirotlarni
bartaraf etish sharti bilan) samarali hisoblanadi.
Oldini olish, birinchi navbatda, doimiy ravishda maxsus vete-
rinariya-sanitariya tadbirlarini otkazish, oziqlantirish, saqlash
va parvarishlash sharoitini yaxshilashga qaratiladi. Ayniqsa,
shamollash holatlari, binoda havoning bakterial ifloslanishi,
zaharli gazlar miqdorining oshib ketishiga yol qoyilmaydi va
ularni bartaraf etishga alohida etibor qaratiladi. Yosh hayvonlar
tanasini doimiy yayratish yoli bilan chiniqtirish, ultrabinafsha
nurlantirish, uvuz suti ichirish meyorlariga amal qilish, oziqa
ratsionini vitamin va mineral premikslar bilan boyitish ham
katta ahamiyatga ega.
243
Opka kasalliklari
Pnevmoniya opka toqimasining yalliglanishi. Nafas olish
tizimi kasalliklari ichida keng tarqalgan kasallik hisoblanadi.
Krupoz pnevmoniya patologik jarayonning bosqichli otishi
va opka bolaklarining fibrinoz yalliglanish bilan namoyon
boladigan kasallik. Asosan, otlar va qoylar kasallanadi. Buzoq-
larda 13 oylik davrida koproq uchraydi.
Etiologiya kasallikning rivojlanishida patogen mikroflora
tasiri va ichki azolarning allergik holati katta ahamiyatga ega.
Opka namunalari va balgam tekshirilganda pnevmokokk,
stafilokokk, diðlokokk, streptokokk va boshqa mikroichki azolar
aniqlangan. Ammo shuni ham etiborga olish kerakki, soglom
hayvonlar kekirdak shilliq moddasida ham ushbu mikroblar
turlarini aniqlash mumkin. Olimlarning fikricha, krupoz pnev-
moniya sabablari kuchli tasirotlar natijasida ichki azolar tomo-
nidan allergik javob reaksiyasining bir korinishi deb tushuntiriladi.
Ushbu holat qizishib turgan otlarning keskin sovib ketishi, sovuq
koldan jazirama issiqda qoylarni haydab otish yoki chomil-
tirish, sovuq va nam xonalarga qoramollarni issiq molxonalardan
tosatdan kochirish natijasida rivojlanadi.
Patogenez. Patologik jarayon rivojlanishi tez boshlanadi va
bir necha soat davomida opkaning katta qismlari jarohatlanib,
alveola boshligiga gemorragik-fibrinoz ekssudat sizib chiqishi
bilan namoyon boladi. Opkada, yalliglanish holati, qon orqali
yoki limfa yollari orqali tarqaladi. Yalliglanishning tort bosqichi
farqlanadi:
1. Yalliglanish giðeremiya bosqichi bir necha soatdan 2 kun-
gacha davom etadi. Opka kapillarlari qonga tolishadi, alveola
epiteliy qavati kattalashadi va alveola boshligida seroz-gemorragik
ekssudat toplanadi.
2. Qizil gepatizatsiya bosqichida alveolalarda ekssudat miqdori
kopayadi va havo chiqishi kuzatiladi. Ekssudat tarkibida
leykotsitlar va fibrin kop boladi. Jarayon 23 kun davom
etadi.
244
3. Kulrang gepatizatsiya bosqichi 25 kungacha davom etadi.
Fibrinoz ekssudat tarkibida leykotsitlar oshishi va yogli degene-
ratsiya rivojlanishi kuzatiladi.
4. Yakuniy yoki hal qiluvchi bosqichda proteolitik va liðolitik
fermentlar tasirida ekssudat parchalanib, qisman soriladi va
yotal vaqtida nafas yollari orqali chiqariladi. Alveolalar havoga
tolishadi va opka orqali gazlar almashinuvi tiklanishiga komak-
lashadi. Jarayon 25 kun davom etadi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Asosiy ozgarishlar opka
toqimasida rivojlanadi. Yalliglanishning giðeremiya bosqichida,
jarohatlangan opka yiriklashgan qizgish-kokimtir rangda, suvda
chokmaydi, kesimda bronxlar bosib korilsa, boshligidan qizil
kopiksimon modda ajralib chiqadi. Qizil va kulrang gepatizatsiya
bosqichida zararlangan opka havosizlangan, qattiqlashgan,
konsistensiyasi boyicha jigarni eslatadi («jigarlanish» nomi
shundan kelib chiqqan), suvda chokadi.
Qizil gepatizatsiya davrida fibrinli ekssudat opkaga och qizil
rangni beradi. Kulrang gepatizatsiyada esa, yog tanachalari
degeneratsiyasi va leykotsitlar migratsiyasi sababli, opka kulrang
yoki sariq tusga kiradi. Patologik ozgarishlar miokard qavatida,
jigarda, ichaklar va buyrakda kuzatiladi. Bosh miya pardalari
qonga tolib, shishlar paydo boladi. Limfa tugunlari biroz
kattalashadi.
Klinik belgilari. Krupoz pnevmoniya otkir shaklda kechadi.
Kasallik otlarda ish bajarish vaqtida yoki mashgulotlar davrida
tosatdan paydo boladi. Umumiy holsizlanish, ishtaha yoqolishi
va shilliq pardalar sargayishi kuzatiladi. Nafas olish tezlashib
qiyinlashgan. Kasallikning birinchi kunidan boshlab yakuniy yoki
hal qiluvchi davrgacha, kunning vaqtidan qati nazar, bir xil
darajada, yani 4142°C da ushlab turiladi.
Puls tezlashgan, meyorga nisbatan 1020 marotaba kop,
yurak turtkisi kuchaygan, ikkinchi ton zoriqqan boladi. Pnev-
moniyaning boshlanishida quruq ogriqli yotal, keyinchalik
otmas va quruq yotalga ozgaradi. Otlarda qizil gepatizatsiya davrida
burun boshligidan jigarrang yoki zang rangidagi, bir tomonlama
yoki ikki tomonlama fibrinoz suyuqlik oqishi namoyon boladi.
245
Auskultatsiyada kasallikning birinchi va oxirgi bosqichlarida
qattiq vezikular yoki bronxial nafas, krepitatsiya, mayda va yirik
pufakli xirillashlar paydo boladi. Qizil va kulrang jigarlanishda
esa quruq xirillashlar, zararlangan opka bolaklarida bronxial
nafas yoki nafas shovqinlari eshitilmaydi. Perkussiyada zararlangan
opkaning yuqori qismidan timpanik tovush, qizil va kulrang
gepatizatsiyada esa yarimoy shakliga ega bolgan otmasroq tovush
opkaning yuqori qismidan eshitiladi.
Yalliglanish suyuqligi sorilishi va kasal hayvonni tuzalishi
bilan, otmas perkutor tovush, otmasroq tovushdan timpanik
va keyinchalik meyoriy opkaning tovushigacha ozgaradi.
Kasallikning hal qiluvchi bosqichida, yani 78 kunga kelib,
hayvonning umumiy ahvoli yaxshilanib, tana harorati tushib, nafas
va yurak-qon tomir tizimi azolari faoliyati meyorlashadi.
Òashxis anamnez malumotlari va klinik alomatlarga asoslangan.
Rentgen tekshiruvlarida yirik qorayish ochoqlari opkaning
yuqori, orta va pastki qismlarida aniqlanadi. Balgam tarkibi
mikroskopiya qilinganda fibrin, leykotsitlar, eritrotsitlar va
mikroblar aniqlanadi. Qon tekshiruvlarida neytrofilli leykositoz,
limfopeniya va eritrotsitlar chokish tezligi kuchayishi kuzatiladi.
Davolash. Har bir krupoz pnevmoniya kasalligi belgilari bilan
aniqlangan hayvon yuqumli kasalliklarga gumon qilinishi kerak.
Shuning uchun bunday hayvonlar alohida xonalarga ajratilib
davolanadi. Oziqa ratsioniga sifatli kok otlar kiritilib, suv chek-
lovsiz beriladi. Ishtaha bolmaganda zond orqali kuniga 23 mahal
atala shaklidagi suyuq oziqaga glukoza va askorbin kislotasi qoshib
beriladi.
Antibakterial vosita sifatida novarsenol, antibiotik va sulfanila-
midlar qollaniladi. Novarsenol venaga 10 % li eritma kuniga
1 marotaba yoki kunora, sogayguncha, katta hayvonlarga 34 g
quruq moddasi miqdorida, mayda shoxli hayvonlarga 0,51 g
berib boriladi.
Penitsillin, streptomitsin, tetrasiklin, oksitetrasiklin va boshqa
antibiotiklar mushak orasiga kuniga 34 marotaba 810 kun
davomida ortacha 1 kg vazn hisobiga 50007000 ÒB, norsul-
fazol, sulfademizin, etazol ichki qollashga oziqa bilan kuniga
246
34 mahal 710 kun davomida ortacha 0,020,03 g/kg beriladi.
Kasallik boshida (34 kunlari) patogenetik terapiya birinchi
kun ong tomondan, songra chap tomondan bir tomonlama
yulduzsimon nerv tuguni novokain qamali, 5 % li xantal spirti
bilan kokrak qafasini uqalash mumkin.
Allergik holatning oldini olish uchun har kuni venaga 56
kun davomida tiosulfat natriy, bir inyeksiya uchun 300400 g
hisobida 30 % li suvli eritmasidan katta yoshli sigir va otlarga
beriladi. Otlarga ichki qollash uchun kuniga 3 marotaba suprastin,
mol boshiga 1,52 g hisobida. Zaharlanish kuchayganda venaga
glukoza, natriy xlor, geksametilentetramin giðertonik eritmalari
qollaniladi. Uglevodlar almashinuvini maromlash maqsadida
teri ostiga insulin tavsiya etiladi.
Yurak yetishmovchiligida kofein, venaga spirt-kamfora
eritmasi, strofantin, kordiamin, adrenalin qollaniladi. Ekssudat
sorilishiga komaklashuvchi vositalar sifatida (yakuniy
bosqichda) balgam chiqaruvchi, siydik haydovchi vositalar,
autogemoterapiya, diatermiya, ultrayuqori tolqinli terapiya va
issiqlik beruvchi lampalardan foydalaniladi.
Oldini olish choralari. Hayvonlarni saqlash va foydalanish
texnologiyasiga toliq amal qilish. Òananing keskin sovib ketishiga
yol qoymaslik kerak. Qizib turgan otlarga sovuq suv ichirmaslik,
sovuq havo va yelvizaklarda qoldirmaslik lozim. Dezinfeksiya
qoidalari va muddatlariga toliq amal qilish, tashqi muhit harorati
ozgarishlariga organizmni chiniqtirib borish tadbirlaridan iborat.
Bronxopnevmoniya
Opka bolaklari va bronxlarning yalliglanishi bolib, kataral
ekssudat hosil bolishi va bronx hamda alveolalar boshligi u
bilan tolishiga aytiladi. Asosan, yosh hayvonlarni ostirish va
bordoqilash davrida uchraydi.
Etiologiyasi. Kasallik bir necha salbiy tasirotlar, organizmning
tabiiy rezistentligini susaytiruvchi tashqi omillar tasirida rivojla-
nadi. Bronxit kasalligini paydo qiluvchi sabablar kuchli va
247
davomiy tasir etganda bronxopnevmoniya sababchisi bolishi
mumkin.
Bordoqichilik xojaliklarida kasallikning paydo bolishi va
tarqalishining asosiy sabablari zoogigiyenik meyorlarning
buzilishi sanaladi. Xojaliklarga olib kelish vaqtida sovqotish va
shamollash, hayvonlarni sovuq va isitilmaydigan xonalarda
chomiltirish, sovuq, nam, toshamasiz sement pollarda boqish,
yelvizaklar, issiq binolarda saqlanib, sovuq suv bilan sugorish
va boshqalar sabab bolishi mumkin.
Chochqachilik xojaliklarida, asosan, hayvonlarni muzdek
sement yoki asfalt pollarda toshamasiz saqlash, past harorat va
yuqori namlik, havoda ammiak miqdorining oshib ketishi kasallik
sabablari bolib hisoblanadi. Qoylarda kasallikning jazirama yoz
oylarida koplab uchrashining asosiy sababi isib ketishdan tabiiy
nospetsefik rezistentlikni tushib ketishi hisoblanadi.
Kasallik rivojlanishiga komaklashuvchi sabablardan, asosan,
ratsionda oqsil, vitamin, mineral moddalar yetishmasligi,
motsion kamligi, tabiiy va suniy ultrabinafsha nurlanishning
yetishmasligi, yoshlik davrida giðotrofiya, raxit va oshqozon-
ichak kasalliklari bilan kasallanib otishi hisoblanadi.
Mikroflora ham bronxopnevmoniyani paydo bolishi va rivojla-
nishida katta ahamiyatga ega. Kasallanib nobud bolgan
hayvonlardan kop miqdorda streptokokk, stafilokokk, sarsina-
lar, mikoplazmalar, patogen zamburuglar aniqlangan. Viruslar-
ning ham etiologik orni kasallikni rivojlanishida tasdiqlangan.
Patogenezi. Salbiy tasirot, masalan, keskin sovqotish natija-
sida organizmda allergik holat rivojlanadi va neyrogumoral
reaksiyalar izdan chiqib, bronx va alveolalarning meyoriy fao-
liyati buziladi. Bronxlar shilliqosti qatlamida spazm, keyinchalik
kapillarlar parezi rivojlanib, venalarda qon dimiqib qoladi, opka
toqimasida qon quyilishlar va shishlar paydo boladi.
Qon tarkibida lizotsim, gistamin miqdori kamayadi, globulinli
oqsil fraksiyalar miqdori oshishi natijasida opka toqimasi
yalliglanadi va qon toplanishiga sababchi bolib, opka shishi
riojlanishiga olib keladi. Soglom hayvonlarda nafas havosi bilan
mikroflorani kirib kelishining oldini oluvchi tosiq bolib bronx-
248
lar hilpillovchi epiteliy hisoblanadi. Bu yerda patogen mikroblar
leykotsitlar tomonidan fagositozga uchraydi. Kasal hayvonlarda
epiteliy qavatining baryerlik xususiyati buzilganligi sababli
bronxlar shilliq qavati va nafas yollari boshligida, mikroflorani
tezda kopayishi uchun kerakli sharoit paydo boladi.
Bakteriyalar tasirida bronx va alveolalar boshligida ekssudat
hosil boladi, chunki bakteriyalar kop hollarda shilliq qavat
devoriga kira olmaydi va nafas yollari boshligida kopayadi.
Yalliglanish jarayoni keyinchalik bronxiola, alveola va bronxlarga
otadi. Birlamchi seroz, keyinchalik seroz-kataral yoki kataral
yalliglanish rivojlanadi. Yalliglanish ochogidan toksin va
parchalanish moddalari qon va limfaga sorilib, intoksikatsiyaga
olib keladi va tana harorati oshishi, yurak-qon tomir, nafas,
oshqozon-ichak, nerv tizimlar faoliyatining izdan chiqishi bilan
namoyon boladi.
Kasallangan hayvonlarda opkaning nafas olish yuzasi kama-
yishi va intoksikatsiya tufayli gazlar almashinuvi buziladi. Bosh-
langich davrda bu holat nafas harakatlarining kuchayishi va
yurak urishining tezlashgani bilan oldi olinadi. Surunkali oqimda
opkaning katta qismlari zararlanib, arterial qonning kislorodga
toyinishi keskin kamayadi va toqimalararo gazlar almashinuvi
buziladi. Chochqalarning surunkali lobar pnevmoniyasida
kislorod qabul qilish 23 marotaba kamayib, arterial qonning
kislorodga toyinish darajasi 7080 % gacha (soglom hayvonlarda
9698 %) tushib ketadi.
Intoksikatsiya va havo almashinuvi buzilishi sababli, orga-
nizmda oqsil, uglevod, mineral moddalar va vitaminlar alma-
shinuvi ozgaradi va keyinchalik yurak tolalari, buyrak, jigar va
boshqa azolarda funksional, morfologik ozgarishlar rivojlanadi.
Agar kasallik sabablari bartaraf etilmay, davolash choralari olib
borilmasa, kasal hayvonlarda nafas va yurak yetishmovchiligi
kuchayib borgan holda asfiksiyadan olimiga sababchi boladi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Asosiy patologik ozgarishlar
opka hamda bronxlarda kuzatiladi. Bronxopnevmoniyani boshla-
nish davrida va otkir oqimda opkaning yuqori va yurakoldi
sohalarida kop miqdorda pnevmonik ochoqlar aniqlanadi.
249
Ochoqlar bir necha santimetrgacha bolib, kokimtir-qizil yoki
och qizil rangda boladi. Bosib korilganda zichlashgan, suvda
chokadi, kesimda bronxlardan kataral ekssudat ajralib turadi.
Surunkali bronxopnevmoniyada plevrit va perikardit belgilari
rivojlanadi. Limfa tugunlari kattalashgan. Kuchli ozish, miokard
distrofiyasi, jigar, buyrakda mushaklar atrofiyasi rivojlanadi.
Klinik belgilari. Kasallik belgilari tashqi tasirotlar, hayvonning
turi va yoshiga kora, ozgarishi mumkin. Qoy va otlarda, choch-
qalar va qoramollarga nisbatan yalliglanish jarayoni rivojlanishi
tez boladi. Yosh va yoshi katta hayvonlarda bronxopnevmoniya
ogir shaklda otadi.
Otkir shaklda bronxit belgilaridan tashqari, umumiy holsiz-
lanish, tashqi tasirotlarga befarqlik, ishtahaning kamayishi, tana
haroratining 12°C ga kotarilishi hisoblanadi. Ozgin hamda
kuchsizlangan hayvonlarda tana harorati kotarilmaydi. Kasallik-
ning ikkinchi va uchinchi kunlari nafas tizimi azolarining zarar-
lanish belgilari yaqqol kozga tashlanadi: yotal, nafas olish
kuchaygan va zoriqqan, hansirash, burundan seroz-kataral yoki
kataral suyuqlik oqishi, qattiq vezikular nafas olish, bronxlar
va opkada boshida quruq, keyinchalik hol xirillashlar. Bir necha
kundan song perkussiya yordamida opkaning oldingi qismlarida
otmas tovush sohalari aniqlanadi.
Yarimotkir, surunkali oqimda osish va rivojlanishdan orqada
qolish, kunlik vazn olishning pasayishi, ozib ketish, ishtahaning
yoqolishi, uzoq vaqt yotish, chochqalarda esa burun va tuyoq
sohalari kokarishi kuzatiladi. Nafas qiyinlashadi, hansirash,
asosan, nafas chiqarishda kuchayadi, nafas olish qorin tiðida
boladi. Chochqalarda ornidan turish vaqti uzoq davom etadigan
quruq yotal paydo boladi, ayrim hollarda ketma-ket 3040
marotabagacha. Auskultatsiyada qattiq vezikular nafas, quruq
yoki hol xirillashlar, pnevmoniya ochoqlarida bronxial nafas
yoki nafas shovqinlarining eshitilmasligi aniqlanadi.
Surunkali oqimda, asosan, yurak-qon tomir yetishmov-
chiligi, oshqozon-ichak tizimi, jigar faoliyati buzilishlari, ekze-
ma, dermatit, anemiya belgilari rivojlanadi.
250
Òashxis. Bronxopnevmoniya polietiolgik kasallik bolganligi
sababli, tashxis qoyishda umumiy va maxsus tekshirish usullarini
qollash talab etiladi. Anamnez malumotlari, klinik belgilari va
patologoanatomik ozgarishlar asoslanib, tashxis qoyish
qiyinchilik tugdirmaydi. Qon namunalari tekshirilganda,
neytrofilli leykositoz, limfopeniya, eozinopeniya, monositoz,
eritrotsitlar chokish tezligini yuqori bolishi, katalaza faolligi
va ishqoriy zaxira korsatkichlarining kamayishi, albuminlar
miqdorining kamayishi va globulinlar oshib ketishi kuzatiladi.
Obyektiv va aniq diagnostika usullaridan rentgenodiagnostika
hisoblanadi. Statsionar sharoitida rentgenoskopiya, rentgeno-
grafiya yoki fluorografiya usullari, maxsus kompleks va qoylar
otarlarida dispanserizatsiya tekshirishlari olib boriladi. Rentgen
tekshiruvida opkaning kranial va yurak atrofi sohalarida qoramtir
soya tortish gomogen ochoqlari, opka toqimasi tasvirining
noaniqligi va xiralashuvi, yurakoldi chegarasi aniq ifodalanmas-
ligi va bronxial tarmoqlanish chizmalarining xira tortishi aniq-
lanadi.
Ayrim hollarda tashxisni aniqlashtirish maqsadida zararlangan
opka sohalarining biopsiyasi, bronxografiya, traxeal shilliqni va
burundan oqayotgan suyuqlikni tekshirish usullari qollaniladi.
Bundan tashqari, patologik namunalarni gistologik tekshirishlar
ham tavsiya etiladi.
Davolash. Davolashda faqatgina dori vositalaridan foydalanib,
etiologik tasirotlar bartaraf etilmasa, yuqori terapevtik natijaga
erishish mumkin emas. Shuning uchun davolash choralari
majmuaviy tarzda olib borilishi zarur. Antibiotiklarni qollashdan
oldin, mikrofloraning antibiotik sezgirligini aniqlash kerak.
Kasallikning boshlangich davrida, asosan, grammusbat
mikroflora ustunlik qiladi. Shuning uchun bu davrda penitsillin va
streptomitsinni qollash yaxshi samara beradi. Otkir, yarimotkir
va surunkali oqimda streptomitsin, tetrasiklin, oksitetrasiklin,
levomitsetin qollash tavsiya etiladi.
Penitsillin natriyli va kaliyli tuzlari 0,5 % li novokainda eritiladi
va mushak orasiga kuniga 34 mahal 710 ming ÒB/ kg, 58
251
kun davomida qollaniladi. Bitsillin suspenziya shaklida kunda bir
marta yoki kunora ortacha 1015 ming ÒB/kg tavsiya qilinadi,
davolash kursi 45 inyeksiya. Streptomitsin sulfat, tetrasiklin
gidroxlorid yoki oksitetrasiklin gidroxlorid mushak orasiga 57
kun davomida, bir kunda 12 marotaba 815 ming ÒB/kg.
Yosh hayvonlarga (1,52 oylik) ichki qollash uchun
levomitsetin yoki eritromitsin kuniga 34 marotaba 57 kun
davomida 0,0050,01 g/kg hisobida qollaniladi. Sulfanilamid
preparatlar, asosan, otlar, itlar va buzoq, qozilarga qollaniladi.
78 kun davomida 0,020,03 g/kg hisobida.
Yiringli-kataral pnevmoniyada antibiotik va sulfanilamidlarni
intratraxeal qollash tavsiya etiladi. Kasallikka qarshi turish
qobiliyatini oshirish maqsadida bronxopnevmoniyani boshlan-
gich davrida gamma-globulinlar, gamma-betta-globulin, poli-
globulinlar qollaniladi. Opka shishlari rivojlanganda venaga
10 % li kalsiy xlor eritmasi qollaniladi.
Buzoqlarda yulduzsimon nerv tuguni novokain qamalini qol-
lash yaxshi samara beradi. Buning uchun 20 ml 0,25 % li novo-
kain eritmasidan foydalaniladi. Davolash kursi 23 inyeksiyadan
iborat. Patogenetik terapiya usullaridan lampa sollyuks, infraruj,
diatermiya, ultrabinafsha nurlantirish va kokrak qafasini otkir
qitiqlovchi vositalar bilan uqalash tavsiya etiladi.
Bronxopnevmoniyani ogir shakllarida qoshimcha ravishda
vitamin va vitamin qoshimchalar, mikroelementlar, izotonik
eritmalar, individual ravishda yurak, balgam kochiruvchi va
oshqozon faoliyatini yaxshilovchi dori vositalari qollaniladi.
Oldini olish choralari. Hayvonlarning keskin sovib va isib
ketishidan asrash, yuqori namlik, zax va yelvizaklarga yol qoy-
maslik. Doimiy ravishda toshama bilan taminlash, ventilatsiya
va kanalizatsiya tizimlari, gongdan tozalashni nazorat qilish.
252
3-bob. HAZM AZOLARI KASALLIKLARI
Kasalliklarning turlari
Stomatit. Ogiz boshligi shilliq pardasining yalliglanishiga
stomatit deyiladi. U birlamchi kasallik sifatida mexanik, kimyoviy,
biologik, termik agentlarning ogiz shilliq pardasiga mahalliy
tarzda tasir qilishi natijasida paydo boladi. Ikkilamchi stomatitlar
har xil infeksion-intoksikatsiya bilan otadigan umumiy jarayon-
larda paydo boladi. Shuning uchun ogiz boshligida yalliglanish
jarayoni aniqlansa, infeksion kasallik bolishi mumkinligini
etiborga olish kerak.
Kasallik sabablari va rivojlanishi. Òishlarning notogri yemi-
rilib, chetlarining juda otkir bolib qolishi, lunj, til shilliq parda-
sining shikastlanib turishidan birlamchi stomatitlar paydo boladi.
Dori moddalarini uddalab ichirmaslik, tishlarni notogri egov-
lash, mollarga juda dagal xashak berish, yot jismlarni chaynash
natijasida ogiz shilliq pardasi shikastlanib, yalliglanish jarayoni
avj oladi.
Zaharli osimliklardan ayiqtovon, tamaki, semiz otlarni
yeyish, kuchli tasirlantiruvchi dorilar surilgan tana qismlarini
yalash kopincha stomatitga sabab boladi.
Ikkilamchi stomatitlar halqum shikastlanganda, yuqumli
kasalliklarda korinadi. Yuqumli kasalliklardan oqsil, xavfli kataral
isitma, aktinamikoz, leptospiroz, tovuq difteriyasi va boshqa
kasalliklarda kelib chiqadigan ikkilamchi stomatitlar diagnostik
jihatdan alohida ahamiyatga ega. Ogiz shilliq pardasining shikast-
lanishi xarakteriga qarab, vezikuloz, pustuloz, difteritik, yarali,
gangrenoz, flegmanoz stomatitlarga bolinadi.
Klinik belgilari. Hayvonlarning ishtahasi pasayadi, ular yem-
xashakni sekin yoki sust chaynaydi. Shilliq pardaning achishib,
253
bezillab turishi hayvonlarni yemdan boyin tovlashga ham majbur
qiladi.
Ogiz boshligi tekshirilganda shilliq pardasi (diffuz ravishda)
har xil darajada qizarganligi, shishib, kerkib ketganligi korinadi.
Shilliq pardaning shishib, kerkib turgani qattiq tanglayda yaqqol
kozga tashlanadi. Bu alomat tanglay «nasosi» deb ataladi.
Pufaklar, pustulalar, yaralar, nekrozlar, fibrinoz qatlamlar hosil
bolishi mumkin.
Vezikular stomatitda toqimadan seroz ekssudat sizib chiqib,
kattaligi tariq donidek, noxatdek va bundan kattaroq, ichi
suyuqlik bilan tolgan pufakchalar (aftalar) hosil boladi.
Pufakchalarning ichidagi suyuqlik avvaliga tiniq, keyinchalik loyqa
bolib qoladi. Pufakchalar bir-biriga qoshilishi mumkin, ularning
devorlari yemiriladi, shunda ular yorilib, ornida toq qizil rangli
«eroziya» qoladi. Vezikuloz (aftoz) stomatit oqsim uchun tiðik-
dir, u shuningdek, ogiz boshligi kuyganda ham paydo boladi.
Pustelloz stomatit qattiq tugunchalar hosil bolishi bilan ajralib
turadi. Ulardan bazilarining uchi yiringlab, yumshab qoladi,
keyin yaraga aylanadi.
Yarali gangrenoz stomatit simob, fosfor, qorgoshin bilan
zaharlanishda, leptospirozda yuzaga keladi. Shikastlangan toqi-
malar, ayniqsa, milklar yumshoq qora-qongir massaga
aylanadi.
Flegmanoz stomatit toqimalarning keskin shishib, tarang
bolib qolishi va bezillab turishi bilan xarakterlanadi. Stomatitning
bu turi toqimalarga yiring paydo qiladigan bakteriyalar kirganda
yuzaga keladi. Shilliq parda ostidagi toqimaning birmuncha
chegaralanmagan korinishda yalliglanishga uchrashi (flegmona),
abssess hosil bolishi yoki shilliq pardaning irib ketishi va keyin
yara paydo bolishi bilan tugaydi.
Fibrinoz stomatit ogiz boshligi shilliq pardasining yuza
yalliglanib, unda (milklar, lablarda) kulrang, sariq, toq qizil
gardish bilan oralgan parda paydo boladi. Ogiz boshligi
fibrinoz yalliglanishning mana shu turi krupoz yalliglanish deb
ham ataladi. Fibrinoz yalliglanishning boshqa turi difteritik
stomatit deb ataladi.
254
Difteritik yalliglanishda fibrin qatlamlari toqimaga chuqur
kirib boradi, shu sababdan ular uzoq vaqt kochavermaydi.
Fibrin qatlamlari olib tashlanadigan bolsa, orni yaraga aylanib
ketadi. Difteritik stomatitning tiðik korinishlari parranda difteriti,
qoramollar olatida kuzatiladi.
Kasallikning otishi. Birlamchi stomatitlar, ularning sabablari
bartaraf etilgandan keyin 510 kun ichida otib ketadi. Ikkilam-
chi stomatitlar 1520 kun davom etib, ularning oqibati asosiy
kasallik natijasiga, uning xarakteriga bogliq boladi.
Davolash. Bunda kasallikning sababini aniqlab olish muhim
sanaladi. Stomatit tishlarning notogri yemirilishi tufayli kelib
chiqqan bolsa, tishlarning otkir qirralari egovlanadi. Stomatit-
larda yumshoq em-xashak, yangi orilgan ot, atala berilishi kerak.
Mollarga doim suv berib turish zarur. Ogiz boshligini dezin-
feksiyalovchi moddalardan 1:1000 nisbatdagi kaliy perman-
ganat, borat kislotasining 3 % li eritmasi, 1:5000 nisbatdagi
furatsilin, 1:1000 nisbatdagi rivanol eritmasi bilan kuniga bir-
ikki marta chayib turish kerak. Yaralarnnng ustiga yodglitserin
malhami surib turiladi.
FARINGIT
Etiologiya va patogenezi. Issiqlab, terlab turgan mollarni sovuq
suv bilan sugorish, shudring tushgan otloqda otlatish, shamol
turib, havo zax va qish-qirovli kunlarda mollarning sovuq qotishi,
ogiz orqali dori moddalarni yuborayotganda halqumning mexa-
nik shikastlanishi, bazi zamburuglar bilan ifloslangan yem-
xashakni mollarga yedirish faringitga sabab boladi. Ot influensasi,
qoramolda xavfli kataral isitma, kuydirgi, chochqalar olati,
chochqa va qoramol pasterellozi singari yuqumli kasalliklarda
faringit ikkilamchi jarayon tariqasida avj oladi.
Yalliglanish jarayonining xarakteriga qarab, faringitlar kata-
ral, krupoz, flegmanoz bolishi mumkii.
Klinik belgilari. Yutish qiyinlashib qoladi. Halqumda ogriq
bolganligi uchun hayvonlar oziqni yutgan vaqtida boshini oldinga
chozib, u yoq-bu yoqqa qimirlatadi, ogir hollarda yutilgan
255
suv, yem-xashak burun yollaridan tashqariga otilib chiqishi
mumkin. Halqum paypaslab korilganida hayvon bezillab turadi,
flegmona avj olsa, tana harorati kotariladi.
Kasallikning otishi har xil, flegmanoz faringitlarda kasallik
bir oy atrofida, boshqa hollarda 23 hafta choziladi.
Davolash. Molga yumshoq, oson chaynaladigan va yutiladigan
yem-xashak: barra ot, silos, botqalar korinishidagi omuxta
yem berish katta ahamiyatga ega. Suv toza va iliq bolishi kerak.
Molning tomogi issiq qilib orab qoyiladi, issiq kompresslar
qilinadi. Òomogi qizarib, harorat kotarilib turgan bolsa,
sulfanilamid preparatlar, antibiotiklar qollaniladi. Fluktuatsiya
qilib turgan joylar yoriladi. Ikkilamchi faringitlarda yuqorida
aytilgan davo bilan bir qatorda spetsifik shifobaxsh zardoblarni
qollash ham zarur.
Oldini olish choralari. Hayvonlarni asrash, boqish va ulardan
foydalanish qoidalariga rioya qilish va shamollashga olib boradigan
sabablarni bartaraf etish lozim.
Qizilongachning tiqilib qolishi
Qoramollarda tez-tez va boshqa hayvonlarda birmuncha kamroq
uchraydigan kasallikdir.
Etiologiya va patogenezi. Molga maydalanmagan ildiz, tugunak
mevalar (lavlagi, yirik kartoshka, sabzi, turneps, olma, behi,
karam ozagi, makkajoxori sotalari, yirik togralgan qovoq, kun-
jara) berilganda kuzatiladi. Hayvonlarning oz vaqtida oziqlantir-
maslik va uzoq vaqt och qolishi ham kasallik boshlanishiga sabab
boladi. Oziqani tez yeydigan hayvonlarda qizilongach tiqilishi
koproq sodir boladi. Ular shoshib oziqaga tashlanib, yaxshi
chaynamasdan, tez yutib yuboradi.
Bazan qizilongachning torayishi va falaj bolib qolishi uning
tiqilishiga sabab boladi. Qizilongachning shilliq pardasi bilan
muskulli devori shikastlanganida, siqib qoyganida torayib qoladi.
Qizilongach falajlari yalliglanishlarda, neyrotrop infeksiya-
larda, qizilongach lat yegan paytlarda uchraydi. Itlarda qizilon-
gachning tiqilib qolishi ularning katta suyaklar, yot jismlar;
sharlar, yongoq, tiqinlarni yutishi oqibatida paydo boladi.
256
Qizilongachning tiqilib qolishi uning reflektor yol bilan
spazm bolib qisqarib turishiga va ogzidan doimo solak oqave-
rishiga sabab boladi. Yutib yuboradigan oziq katta bolmasa yoki
yot jism kartoshka, lavlagi, qovoq vaqt otishi bilan qizilon-
gachda qisman yumshab qoladigan bolsa, u oz-ozicha sorilib,
qizilongach ochiladi. Òiqilib qolgan oziqa katta bolsa, uning
qizilongach devorini bosib turishi natijasida qizilongach shishib,
yalliglanadi. Vaqt otishi bilan qizilongach nekrozga uchrashi
va yorilib ketishi mumkin.
Klinik belgilari. Mollarning zor berib tez-tez yutish harakat-
lari yoki hadeb qusishga urinishi qizilongachning tiqilganiga
shubha tugdiradi. Har ikki holda ham mol hadeb ogzidan
solagini oqizib, quruq chaynash harakatlarini bajaraveradi.
Qizilongach boyin qismi sohasida tiqilib qolgan bolsa,
qizilongach boylab ichki azolarda chap boyinturuq navida
oldiniga ogrimaydigan, qattiq sferik shakldagi shishni topish
mumkin.
Qizilongach toliq va qisman tiqilgan bolishi mumkin. Bu
tiqilib qolgan narsaning (oziqaning) katta-kichikligi va shakliga
bogliq. Qizilongachning chala tiqilishida undan suyuqlik otishi
va gazlar chiqib turishi mumkin. Qizilongach butunlay tiqilib
qolganda esa gazlar chiqishi qiyinlashadi va tez orada hayvonlarda
har xil darajadagi timpaniya paydo boladi.
Kasallikning otishi va prognozi. Kasallik timpaniya paydo
bolganda ogir otadi. Qizilongach qisman tiqilganda, kasallik-
ning otishi uzoqroq davom etadi. Bazi hollarda ildizmevalar
qizilongachda yumshab, oz-ozicha oshqozonga otib ketishi
mumkin.
Òashxisi. Kasallikning belgilari ancha xarakterli, unga kora,
anamnez malumotlari bilan birga qoshiladigan bolsa, uni
aniqlash qiyinchilik tugdirmaydi. Aniq tashxis qoyish uchun
molning ogziga zond kiritib korish mumkin.
Davolash. Davo choralari har xil, qizilongachning qaysi joyi
tiqilib qolganiga bogliq, halqum yoki qizilongachning boyin
qismi tiqilib qolganda qol bilan tiqilgan jismni bosh tomoniga
harakat qildirib koriladi. Qizilongachning kokrak, shuningdek,
257
boyin qismi tiqilgan bolsa-yu, uni oldinga surish mumkin
bolmasa, u vaqtda elastik zond bilan uni qizilongach boylab
surishga togri keladi. Bu ish yaxshi natija berishi uchun solingan
zond orqali hayvon qizilongachiga 200300 ml vazelin yoki
osimlik moyi quyiladi. Maxsus Xoxlov zondidan foydalanish
maqsadga muvofiq boladi.
Molda timpaniya yuzaga kelgan bolsa, avvalo, katta qoringa
troakar yuborib havoni chiqarish kerak, songra qizilongachning
tiqilishini bartaraf etish choralarini korishga kirishish mumkin.
Oldini olish choralari. Ildizmevalar, paxta, kungaboqar,
makkajoxori sotalarini molga, ayniqsa, och qolgan hayvonlarni
oziqlantirganda maydalab berish kerak.
Òimpaniya
Kavsh qaytaruvchi hayvonlarning kasalligi bolib, katta qorin
harakatining buzilishiga, oziqalarning bijgishi va uning gaz bilan
tolib ketishiga timpaniya deyiladi. Kasallik, asosan, qoramollarda,
kamroq qoy va echkilar bilan tuyalarda uchraydi. Òimpaniya
kechishiga kora, otkir va surunkali, kelib chiqishiga qarab, bir-
lamchi va ikkilamchi boladi.
Etiologiya va patogenezi. Òimpaniya kopincha yangi orilib,
saqlab qoyilganda qizib qolgan ot, kartoshka va lavlagi poyasi,
karam barglari molga berilganda, shuningdek, molni buzilib
qolgan ildizmevalar va katta qorin muskullari pareziga sabab
boladigan zaharli osimliklar (belladonna, oq chemeritsa) bilan
boqishga otilganda paydo boladi. Biroq, timpaniya mollarni
dukkakli otlar va konsentratlar bilan notogri boqilganda, hara-
kat kam bolganda ham yuz beradi. Bu kasallik shudring, yomgir
va yer muzlagandan keyin mollar yaylovlarda boqilganda ham
kelib chiqadi.
Katta qorinda gazlarning toplanib qolishi va evakuatsiyasining
buzilish mexanizmi kasallikning etiologiyasiga bogliq. Mollar
konsentratlar va shirali dukkakli otlar bilan boqilganda katta
qorinda gazlar toplanib qolishining bevosita sababi kavsh qayta-
ruvchi hayvonlar katta qornining birinchi ikki bolimida kopikli
258
moddalar hosil bolishidir. Dukkakli osimliklardagi va oziqdagi
sitaplazmatik protenalar kopikli massalar hosil qiladi. Kopikli
moddalar kekirish, retseptor zonalarni sust tasirlantiradi, natijada
kekirishning toxtab qolishiga, katta qorinda haddan tashqari
kop gazlar toplanishiga olib boradi. Katta qorinda quruq pichan
bolishi kekirishni kuchaytirish uchun juda zarur.
Òimpaniyaning barcha hollarida katta qorin mikroflora
tarkibining ozgarishlari, hayvonning solak chiqarish xususiyati,
katta qorin suyuqligidagi bazi mineral elementlarning miqdori
katta ahamiyatga ega. Malumki, solak mutsini, salonin va
protoplazmatik proteinning kopik hosil qiluvchi xossalarini
susaytiradi. Katta qorin mikroflorasi mutsinni parchalab, uni
kopikni yoqotish xossasini susaytirib qoyishi mumkin. Kalsiy,
rux, nikel tuzlari hosil bolgan kopikni meyorlashtiradi. Bitta
podaning ozida, hayvonlar bir xildagi oziqlar bilan boqilganda
nima uchun bazi hayvonlarning timpaniya bilan ogrib qolishi,
boshqalarning esa sog yuraverishi mana shu malumotlardan
korinib turibdi.
Klinik belgilari. Kasallik hayvon ovqat yegandan keyin
birmuncha vaqt otgach, bazida esa ovqat yeb turgan paytida
birdan boshlanadi.
Kasallikning yaqqol belgisi qorin boshligi chap tomonining
kattalashib ketishidir: chap tomondagi och biqin chiqibgina
qolmay, balki tez orada yonbosh dombogi va bel umurtqala-
rining kondalang osimtalari sathidan kotarilib qoladi. Qorin
devori shu joyda juda tarang tortilib turadi.
Hayvonlar bezovtalanadi, dumini likillatib, qorniga qaray-
veradi, kuchanib, orqa oyoqlari bilan qorniga tepadi. Katta qorin
qisqarishlari kamayib qoladi va hatto yoqolib ketadi. Qorinning
kattalashganligi nafas olishni juda qiyinlashtirib qoyadi. Natijada
hayvonning boyni chozilib, kokrak qafasi kuchli harakat qiladi.
Nafas juda qattiq bogilib qolgan paytda hayvonning kozlari
olayib ketadi.
Kasallikning otishi va prognozi. Kasallik otkir otadi va davo-
lash choralari korilmasa, hayvon, odatda, asfiksiyadan nobud
boladi.
259
Òashxis anamnez malumotlari, oziqning turi, belgilariga
qarab qoyiladi.
Davolash. Kasallikni tezda davolash lozim. Bijgish jarayon-
larini toxtatib (ixtiol, lizol, kreolin) qoyadigan dorilar ishla-
tiladi. Osimlik moylaridan (pista, paxta, yeryongoq moyi 150
300 ml.dan) ichiriladi. Bu moylar timpaniyada hayvonning keki-
rishini kuchaytiradi. Ortacha ogirlikdagi timpaniyalarda moy-
lardan foydalanish ijobiy natija beradi.
Hozirgi vaqtda kasallikni davolash uchun timpapol (sikaden,
antiformol) preparat tavsiya etilgan. U yirik shoxli hayvonlar
uchun 0,40,5 ml va yosh hayvonlar uchun 0,51 ml dozada
(1 kg vaznga 1:101:5 nisbatda) suv bilan aralashtirilib ichiriladi.
Hayotga xavf solib turgan timpaniyada katta qorindan gazlarni
tezda chiqarib yuborish zarur. Bu maqsadda zond solinadi, katta
qorin troakar bilan chap tomondan teshiladi yoki yirik hayvon-
larning venasiga 1,52 ml dozada oq chemeritsa eritmasi yubo-
riladi. Chemeritsa damlamasi qusishga sabab boladi va shu yol
bilan katta qorin boshaydi.
Oldini olish choralari. Shudring, yomgirdan keyin, dukkakli
osimliklarning gullash davrida mollarni yaylovga chiqarish
yaramaydi. Bunday yaylovlarga oz miqdorda bolsa ham oldin
xashak berilib, hayvonlarni qisqa muddatga chiqarish mumkin.
Dukkakli osimliklarni mollarga quritilgan yoki siloslangan holda
berish kerak. Konsentratlangan oziqalarni kop miqdorda berib
bolmaydi, ularni dagal oziqalardan: silos, somon, pichandan
keyin berish kerak. Bu holda dagal oziqa konsentratlarning katta
qorin tubida gaz toplanishiga yol qoymaydi. Konsentratlangan
oziqalarni mollar sugorilgandan keyin birmuncha vaqt otkazib
berish kerak, ularni mol suv ichib bolgan zahoti va xususan,
suv ichishdan oldin berish yaramaydi.
Oshqozonoldi bolimlari atoniyasi va giðotoniya. Oshqozonoldi
bolmalari motor funksiyasining turli darajada buzilishi katta
qorin qisqarishlari sonini yoki kuchining kamayib ketishiga
giðotoniya, qisqarishlarning batamom toxtab qolishiga atoniya
deyiladi.
Etiologiya va patogenezi. Oshqozonoldi bolmalari atoniyasi
infeksion, invazion va yuqumsiz kasalliklarda kop uchraydi.
260
Bunday atoniyalar ikkilamchi atoniyalar deb ataladi. Yuqumsiz
kasalliklardan esa metrit, mastit, gepatit, zaharlanish hollari,
pnevmoniyalarda, yurak kasalliklari va boshqa kopgina kasallik-
larda paydo boladi.
Kavsh qaytaruvchi hayvonlardagi kop kamerali oshqozon-
oldi bolmalari ortasida mustahkam reflektor aloqa borligidan
travmatik retikulitda, qatqorin ifloslanib qolganda katta qorin
giðotoniyasi va atoniyalari uchraydi.
Birlamchi atoniyalar hayvonlar notogri oziqlantirilganda
va asralganda katta qorinda ovqat hazmining bevosita buzilishidan
kelib chiqadi. Birlamchi atoniyalarning sabablariga: mollarga oz
vaqtida ovqat bermaslik, ratsionda ovqat moddalari va kimyoviy
moddalarning, xususan, mineral tuzlar va D vitaminlarining
yetishmasligi yoki ratsion tarkibining notogri bolishi (dagal,
shirali va konsentratlangan oziqalar nisbatining buzilishi), hali
organmagan yangi tuzilgan ratsionga kop kiritilishi, konsen-
tratlar yoki texnik korxona qoldiqlari (yorma, barda, lavlagi,
melassa)ning ratsionda ortiqcha bolishi, shuningdek, turli sab-
zavot chiqindilari (tuzlangan karam, irigan bodring, pomidor
va tarvuzlar)ni mollarga berish tufayli kelib chiqadi.
Mollarni asrash rejimidagi ozgarishlar atoniyaga sabab boli-
shi mumkin. Hayvonlarni transportda uzoq olib yurish, yaylovga
chiqarmay qoyish, sayr qildirmaslik, ultrabinafsha nurlar tush-
maydigan binolarda uzoq asrash, yangi binolarga otkazish, qarab
turgan xodimlarni almashtirish, shuningdek, bir joyda guj bolib
asrash va issiqlatib qoyish, ayniqsa, salbiy tasir qiladi.
Barcha hollarda ham patologik jarayonlarning mexanizmi bir
xil emas. Molni notogri boqishdan kelib chiqadigan atoniyalarda
patologik jarayonning avj olishi katta qorinda ovqat hazmi
mexanizmi ozgarishidan boshlanadi. Katta qorinda uchuvchan
moy, sirka, sut kislotalarining nisbati buziladi.
Katta qorindagi hazm jarayonining ozgarishi ichki azolarda
modda almashinuv jarayonlarining ertami-kech buzilishiga sabab
boladi. Atoniyalarda katta qorindagi mikroichki azolar faoliyati
malum darajada buziladi va ularning miqdori hamda tur tarkibi
261
kamayib qoladi. Bu kletchatka parchalanishining buzilishiga sabab
boladi.
Oshqozonoldi bolmalariga sifatsiz oziq tushishidan kelib
chiqadigan atoniyalar, katta qorinda hazm ximizmining ozga-
rishiga ham, katta qorindagi nerv-muskul apparatiga zaharli
mahsulotlarning tasir qilishiga ham bogliq boladi. Binolar,
molboqarlar almashtirilganida yoki hayvonlar bilan qopol
munosabatda bolganda kelib chiqadigan atoniyalar nevrogen
yol tasirida paydo boladi.
Ikkilamchi atoniyalarning asosida qoshni ichki azolardan
keladigan nerv-reflektor tasirlar yotadi.
Klinik belgilari. Katta qorin qisqarishlarining kamayishi yoki
susayib qolishi, ritmi buzilishi atoniyaning eng muhim belgisi
hisoblanadi. Hayvonlarning umumiy ahvoli bazi hollarda kam
ozgaradi, boshqa hollarda ular juda boshashib qoladi. Ishtahasi
pasayadi yoki yoqolib ketadi. Kavsh qaytarishi siyraklashib,
susayib qoladi yoki tamomila kavsh qaytarmay qoyadi. Suti
kamayib ketadi. Harorat, puls, nafas meyorga qaraganda aytarli
darajada ozgarmaydi. Òezaklari quruq bolib qoladi, kamroq
ajraladi. Siydik ajratishi qisqarib ketadi. Ogir hollarda hayvon
tishlarini gijirlatadi.
Kasallikning otishi va prognozi. Birlamchi atoniyalar
kopchilik hollarda otkir otadi. U 35 kun davom etib, bata-
mom sogayib ketishi bilan tugallanadi. Surunkali otishi ikkilam-
chi atoniyalarga xosdir.
Òashxis. Klinik belgilariga qarab qoyiladi. Birlamchi atoniya-
larda boshqa ichki azolarning ishida ozgarishlar roy bermaydi.
Surunkali atoniya yoki giðotoniyada infeksion va invazion kasallik-
larni tekshirish zarur.
Davolash. Dorilardan orinli foydalanish maqsadida katta
qorindan olingan suyuqlik pHini tekshirib korish zarur. Katta
qorin suyuqligining muhiti kislotali bolsa, 23 kun mobaynida
har kuni 100200 grammdan natriy bikarbonat; muhiti ishqoriy
bolganda 250500 ml 3 % li sirka kislota beriladi. Oshqozonoldi
bolmalarining motorikasini yaxshilash uchun 23 kun mobay-
nida 510 % li natriy xlorit eritmasidan har kuni venaga yubo-
262
rilib, oq chemeritsa damlamasi (1015 ml.ni 0,5 litr suvga
qoshib) ichirib turiladi.
Molni aylantirib kelish, katta qorinni uqalash, ultrabinafsha
nur tasir ettirish maqsadga muvofiqdir. Pista, paxta moyidan
300 400 ml ichiriladi. 810 % li eritma shaklida achchiq
tuzlardan surgi maqsadida ogiz orqali 300400 ml beriladi.
Nevrogen tasirlar tufayli kelib chiqqan atoniyalarda hayvonni
tinch qoyish va unga yaxshi munosabatda bolish zarur. Hayvon-
larning ahvoli yaxshilanib, ishtahasi ochilishi bilan ularga yaxshi
pichan, ot, biroz ildizmevali oziqalar berish maqsadga muvofiqdir.
Oldini olish choralari. Hayvonlarni yaxshi boqish va togri
asrash.
Katta qorinning tolib ketishi va parezi
Katta qorinda kop miqdorda oziq moddalari turib qolib
bokishi, ayni vaqtda, uning motor funksiyasi izdan chiqishi
bolsa, katta qorin tolib ketishi hamda uning parezi deb aytiladi.
Etiologiya va patogenezi. Och qolgan hayvonga mazali oziqani
kop miqdorda birdan berish, sigirlarni oti kam yaylovlardan
serot joylarga keskin otkazish katta qorin tolib ketishiga imkon
beradi. Mollar kop miqdorda yashil massa bilan bir qatorda,
osimliklarning dumbul yetilgan donini ham yegan bolsa, katta
qorinning tolib bokishi ogir otadi.
Makkajoxori va boshqa don ekinlari sut-mum pishiqlik davrida
ularga mol qoyib yuborilganda kuzatiladi. Mollarga motsionning
yetishmasligi, molxonalarda uzoq vaqt davomida saqlanishi, shu-
ningdek, mol kop miqdorda lavlagi va kartoshka yeb qoyganda
katta qorinda ferment jarayonlari izdan chiqishi, ogir intoksika-
tsiya avj olishi bilan katta qorinning tolib ketishida bokish
jarayoni yuz beradi.
Katta qorinning tolib ketishi kopincha sigirlarda, ayniqsa,
tuggan sigirlarda, ular molxonalarda asralib, koproq silos berib
boqilganda kuzatiladi. Katta qorin harakat funksiyasining susayib
qolishi bazi hollarda katta qorindagi hazm ximizmining buzilishi
natijasida kelib chiqsa, boshqa hollarda oziq massalarining katta
263
qoringa zor kelishi yoki vagusning shikastlanishi tufayli oshqo-
zonoldi bolimlari funksiyasi nerv regulatsiyasining buzilishi
natijasida paydo boladi.
Katta qorinning tolib ketishi patogenezida yeyilgan oziqa
tarkibida, hatto sifatli oqsil va shakar moddalari meyoriy miq-
dorda bolsa ham (pichan), haddan tashqari kop yeyish natijasida
katta qorin devorlarining juda chozilib ketishi ahamiyatga egadir.
Chunki bunda mineral moddalarning yetishmasligi, giðovita-
minoz, ultrabinafsha nurlar tushmasligi tufayli nerv muskul
tonusining susayishi kasallik kelib chiqishiga qulaylik tugdiradi.
Katta qorin tolib ketganida hayvonning olimiga asfiksiya va
katta qorin suyuqligida hosil bolgan mahsulotlardan zaharlanish
sabab boladi.
Klinik belgilari. Oziq yegandan biroz vaqt otgach, hayvon
bezovta bola boshlaydi, dumini likillatib, oyoqlarini tez-tez olib
qoyib turadi, oyoqlari yoki boshi bilan qorniga uradi. Chap
tomonida och biqini tolib chiqadi. Paypaslab korilganda katta
qorin zich bolib, qisqarmay turadi. Katta qorin sohasi perkussiya
qilib qaralganda undan bogiq tovush chiqadi. Mol kavsh qaytar-
maydi, ovqat yemay qoyadi, nafas va puls tezlashadi. Vaqt otishi
bilan hayvonning ahvoli ogirlashib, shilliq pardalari kokarib
ketadi (sianoz) va nafas olishi keskin qiyinlashib qoladi, yurganida
gandiraklaydi, natijada hayvon holsizlanib, kuchsizlanib qoladi.
Kasallik otkir otadi. Kasallikning ikkinchi-uchinchi kuni
tuzalish roy beradi.
Òashxis. Anamnez malumotlari va klinik belgilariga asoslaniladi.
Katta qorinning zich bolib turishi bu kasallikning asosiy bel-
gisidir.
Davolash. Katta qorin sohasi tez-tez va zor berib uqalanadi,
molni aylantirib yurish tavsiya etiladi. Shifoxona sharoitlarida
ultrabinafsha nur 23 kun mobaynida, PRK2 gorelkalarini
har kuni 1520 minut davomida tasir ettirib turish yaxshi samara
beradi. Venaga 510 % li natriy xlorid eritmalari yuboriladi
(200300 ml), 1015 ml miqdorida oq chemeritsa eritmasi
ichiriladi. Osimlik yoglaridan 300500, achchiq tuzlardan
300500 olib, uning 10 % li suvdagi eritmasi ichiriladi.
264
Katta qorin suyuqligi ishqoriy reaksiyada bolsa, 5 % li sirka
kislota eritmasi, kislotali reaksiyada (pH5) bolsa, 10 % li
natriy bikarbonat eritmasi (1 litr) ichiriladi.
Katta qorin tolib ketishining ogir hollarida rumenotomiya
va oziq massalarini mexanik yol bilan olib tashlash davolashning
birdan bir radikal usuli hisoblanadi.
Òravmatik retikulit
Òorqorinning yot jismlar tasirida shikastlanib, yalliglanishiga
travmatik retikulit deyiladi. Kasallik qoramollar orasida kop
tarqalgan. Qoy va echkilarda kam uchraydi.
Etiologiya va patogenezi. Kasallikning birdan bir sababi otkir,
qattiq metall jismlarni oziqa bilan birga yutib yuborishdir. Sigirlar
oziga xos tarzda oziqalarni qabul qilgani uchun (ovqatni katta-
katta olib, ogizga soladi va deyarli chaynamasdan yutib yuboradi)
kopincha yot jismlarni yutib yuboradi. Bunday jismlar aksari
xashak, pichanni garamlashga ishlatilgan sim bolaklari, mix,
temir parchalari va qirindilari, tognagich va ignalar boladi.
Katta qoringa tushib qolgan yot jismlar oziqalar bilan birga
tez orada torqoringa otib ketadi va shu yerda uzoq vaqt turib
qoladi. Òugish vaqtida tolgoq, kuchanish va tez harakatlar,
otkir yot jismlarning harakati sababchi boladi.
Hayvonning ahvoli metall jismlarning otkirligiga, torqorinda
qanday holda turganligiga bogliq. Bazida ular torqorinning katak-
larida qimirlamay turgan holda hayvonga kop zarar yetkazmaydi.
Boshqa hollarda torqorin qisqarganda devorini shikastlantiradi
yoki undan otib, qorin boshligi, jigar, diafragma va juda kop
hollarda yurakka tushadi. Yot jismlar harakatlanib, ichki azolarni
yol boylab yalliglanishi hosil boladi.
Òorqorinda uning devorlarini shikastlantirmaydigan otmas
yot jismlar (gayka, shaybalar, metall parchalari) kop toplanib
qolishi mumkin. Lekin bu holda ham torqorinda bir talay yot
jismlar bolishi uning motor funksiyasini va umuman, hazm
jarayonini qiyinlashtirib qoyadi, hayvonlar oriqlaydi va
mahsuldorligini kamaytirib yuboradi.
265
Kasallikning klinik belgilari har xil bolishi mumkin. Shu
sababdan, torqorin yoki boshqa ichki azolar shikastlanganini
aniqlash hamisha ham oson emas. Otkir hollarda tana haroratining
qisqa vaqt kotarilishi, molning, umuman, boshashib qolishi
kuzatiladi. Katta qorin motorikasi susayib, qisqarishlarining soni
va kuchi kamayadi, ishtaha pasayib, suti kamayib ketadi, xanjar-
simon osimta sohasi yoki molning yagriniga bosib korilganda
bezillab turadi, hayvon ornidan turganda kichrayadi va oldingi
oyoqlarini kotaradi. Surunkali hollarda kasallik alomatlari bilin-
maydi.
Davolash. Jarrohlik yoli bilan davolash hamma vaqt ham
foyda bermasligi mumkin. Òorqorindagi yot jismlarni chiqarib
olish uchun magnit zondi taklif etilgan. Bu zond ogiz orqali
oshqozonoldi bolimlariga solinadi. Biroq yot jism magnitga
tortiladigan va torqorin devorini teshib otib ketmagan bolsa-
gina, yaxshi natija beradi. Modomiki shunday ekan, davoning
muvaffaqiyatli bolishi uchun kasallik tashxisi barvaqt aniqlanishi
lozim.
Òana harorati kotarilganda antibakterial vositalardan antibio-
tiklar, sulfanilamid preparatlari qollaniladi.
Oldini olish choralari. Fermalar, yaylovlar hududi metall
jismlar bilan ifloslanishiga yol qoyib bolmaydi, mol oxurlari
va molxonalarni tamirlashdan keyin mix va simlardan tozalab
turish kerak. Hamma sigirlarning oshqozonoldi bolimlariga
magnit halqalari solib qoyish maqsadga muvofiqdir. Bunday
halqalar metall buyumlarini oziga tortib oladi va ularni qorin
boshligiga otib ketishidan yaxshi saqlaydi.
Omixta yem tayyorlaydigan korxonalar oziqalardan metall
jismlarni tortib oladigan maxsus magnit uskunalari bilan jihoz-
langan bolishi kerak.
Gastrit
Gastrit deb, oshqozon shilliq pardasining yalliglanishiga
aytiladi. Bu kasallik oshqozonning sorish, sekretor, motor funk-
siyalari buzilishi hamda kop miqdorda kataral-shilimshiq
266
ekssudat yigilib qolishi bilan xarakterlanadi. Bu xildagi gastritlar
bazan oshqozon katari deb ataladi. Oshqozonning shikastlanish
xarakteriga hamda shilliq pardada hosil boladigan ekssudatning
tabiatiga qarab gastritlar, gemorragik, fibrinoz (difteritik va
krupoz) va yarali bolishi mumkin.
Oshqozon bir kameradan iborat. Hayvonlarda oshqozon
shilliq pardasi kopincha oziqaning noqulay tasirlariga uchrab
turadi. Bu oziqa sifatining bir xil bolmasligi, ogiz boshligida
uning har xil darajada maydalanib tayyorlanishi, oziqaning fizik,
kimyoviy xususiyatlariga bogliq bolganligi uchun gastritlar bir
tuyoqli hayvonlarda kop uchraydi.
Kavsh qaytaradigan hayvonlarning oshqozoni (shirdon)
ximusning noqulay tasirlaridan yaxshi himoyalangan boladi,
chunki oziq, oshqozonning oldingi bolimlarida qayta ishlanadi.
Gastritlar qanday sabablar bilan kelib chiqqanligiga qarab
birlamchi va ikkilamchi gastritlarga hamda otishiga bogliq holda
otkir va surunkali gastritlarga bolinadi.
Etiologiya va patogenezi. Birlamchi gastritlar hayvonlarning
dagal va qiyin hazm boladigan oziqalar bilan boqilishi, hayvon
oziqani yaxshi chaynamasligi, och qolganida oziqani tez yeyishi
natijasida paydo boladi. Òish kasalliklari, ogiz boshligidagi
bazi kasalliklar kopincha gastritlarga sabab boladi. Gastritlar
kopincha mol zaharli osimliklar, uruglarni, buzilib qolgan
oziq yoki turli zamburuglar tasirida chirigan oziqani yeb
qoyganidan keyin paydo boladi. Molni boqish va ishlatish
tartibining buzilishi, shuningdek, yurak, jigar kasalliklari gastrit-
ga olib keladi. Ikkilamchi gastritlar otlarda soqov, chochqalar,
itlar olati, quturish, piroplazmidoz kasalliklar bilan birga davom
etadi.
Soglom hayvonlar togri boqilganda oshqozonda sifati va
miqdori jihatidan qabul qilingan oziqaning tabiatiga togri
keladigan shira ishlab chiqaradi. Hayvonni boqishda yol qoyilgan
har xil kamchiliklar, hayvonlardan vaqtidan ilgari yoki kech
foydalanish oshqozon funksional faoliyatida yuzaga kelgan ana
shu stereotiðni ozgartirishi mumkin. Oshqozonning sorish,
sekretor, motor funksiyalari izdan chiqadi.
267
Oshqozon funksiyasining buzilishi xarakteriga qarab giðerasid,
giðoasid, normasid, gastritlar tafovut qilinadi. Bu hol ularning
klinik belgilariga ham birmuncha tasir etadi.
Klinik belgilari. Gastritlarning klinik belgilari ularni keltirib
chiqargan sabablar va hayvonning xususiyatlariga bogliq. Gastrit
oshqozon shilliq pardasiga zaharli oziq, zaharli kimyoviy vosita-
larning tasiri tufayli kelib chiqqan bolsa, kasallik tez avj oladi
va tiðik klinik manzaraga ega boladi.
Òishlarning yomon ahvolda bolishi yoki molni yaxshi boq-
maslik, ratsionda qiyin hazm boladigan oziqning uzoq vaqt
bolishi, yurak, jigar, opka kasalliklari, qarilik gastritlarning
asta-sekin avj olib borishiga sabab boladi.
Gastritning eng xarakterli belgilari ishtahaning yomonlashuvi,
ichak peristaltikasining ozgarishi, ich qotib turishi, axlatning odat-
dagidan kora ancha qattiqlashib, mayda-mayda holda turishi, tashqi
tomondan shilimshiq qatlam bilan qoplangan yoki shilimshiq
aralashgan bolishidir. Kasal hayvonlarning umumiy ahvoli har xil
darajada ozgaradi, ular boshashib qoladi va hech narsaga qaramay
qoyadi. Gastritlarning surunkali xillarida mol ozib, junlari xira
tortadi, tullashi kechikadi, terining qayishqoqligi kamayadi.
Kasallikning otishi va prognozi. Gastritlar otkir va surunkali
holda otadi. Otkir gastritlar qulay hollarda 715 kun, surunkali
gastritlar oylab, hatto yillab davom etadi. Surunkali gastrit,
odatda, ichak katariga sabab boladi.
Òashxisi. Oshqozon kasalligiga olib kelishi mumkin bolgan
barcha sabablarni, tishlarning holati va anamnestik malumotlarni
hisobga olish katta ahamiyatga ega. Invaziya bor-yoqligini ham
aniqlash zarur.
Davolash. Zaharli osimliklarni, buzilib qolgan sut tufayli
paydo bolgan gastritlarda molga bir kecha-kunduzda hech narsa
bermasdan, uni och qoyish kerak, beriladigan suv cheklan-
maydi. Otlarda bijgish va chirish jarayonlarini susaytirish uchun
ixtiol, lizol, kalomel ishlatiladi.
Gastritni bartaraf etishda hayvonlarni togri boqish katta
ahamiyatga ega. Otlar, sigirlar uchun xashak, pichan, kok ot
eng yaxshi oziqa hisoblanadi.
268
Ishtahani yaxshilash, oshqozonning sekretor va motor funk-
siyasini kuchaytirish uchun otlarga ortacha tuzlar: glauber,
karlovar tuzi, achchiq moddalar, xlorid kislota (bir chelak suvga
1520 ml) berish maqsadga muvofiqdir.
Enterit
Ichakning sekretor, surish va motor funksiyalari izdan chiqib,
yalliglanish hodisalarining avj olishi va kataral ekssudat paydo
bolishi bilan birga otadigan kasallik kataral enterit deb aytiladi.
Bu kasalliklar ham, xuddi gastrit singari, etiologiyasiga qarab
birlamchi va ikkilamchi, otishiga qarab esa otkir va surunkali
enteritlar farqlanadi.
Etiologiya va patogenezi. Enteritga olib keladigan sabablar
gastritdagidek. Ikkilamchi tomondan, uzoq davom etadigan
gastrit enteritga olib kelishi mumkin.
Ikkilamchi enteritlar kopgina infeksion va invazion kasalliklar
(paratif, dizenteriya, chochqalar, itlar touni, koksidioz, askari-
doz) bilan birga davom etadi.
Enteritlarda ichakda bijgish va chirish jarayonlari kuchayadi.
U turli xil mahsulotlar, kislotalar (sirka, sut, moy kislotalari),
gazlar (karbonat angidrid, azot, vodorod, metan, vodorod sulfid),
oqsil almashinuvining qoldiq mahsulotlari (indol, skatol, ammiak,
vodorod sulfid) toplanib qoladi.
Ushbu moddalar tasirida ichak peristaltikasi tezlashadi.
Sekretsiya va sorilishning izdan chiqishi sababli enteritda qon
quyulib, ichki azolar zaharlanadi.
Klinik belgilari. Enteritning klinik belgilari ichakning funksio-
nal vazifalari hamda yalliglanish darajasiga bogliq. Kasallikning
asosiy klinik belgisi ovqat hazmining izdan chiqishidir. Enteritda
axlat massalari mayda-mayda, zich bolakchalarga aylanadi. Òezak
yupqa shilliq parda bilan qoplangan boladi. Peristaltika kuchayib,
bazan oziga xos shovqinlar eshitiladi. Jarayonga ichakning
yogon bolimi qoshilgan bolsa, hayvonlarda, odatda, turli
darajada ich ketishi boshlanadi.
Ichning tez-tez kelib turishi, yalliglanish moddalari va
shilimshiq tushaverishi togri ichak sfinktrining boshashib,
269
anusning ochilib turishiga va hatto, togri ichakning tashqariga
chiqib qolishiga olib kelishi mumkin. Kasallik uzoq davom etganida
hayvonlar ozib, mahsuldorligi kamayadi, teri va jun qoplami
ozgaradi, qorni ichiga tortilib, muskullarining tonusi pasayadi,
junlari xira bolib, yaxshi yotmaydi, terining elastikligi pasayadi.
Hayvon umuman boshashib, hech narsaga qaramay qoyadi.
Shilliq pardalari oqarib turadi.
Kasallikning otishi va prognozi. Enterit otkir (12 hafta)
va surunkali tarzda otadi. Mol togri boqilib, davolanganda otkir
katarlar sogayish bilan tugallanadi. Noqulay sharoitning uzoq
vaqt va kuchli tasir qilib turishi kasallikning ancha chozilishi,
ichakning nerv elementlarida distrofik ozgarishlarni keltirib
chiqarishi mumkin. Bunday hollarda surunkali enterit bedavo
dard bolib qoladi.
Òashxisi. Klinik malumotlarga qarab, jarayonning qayerda
joylashishini aniq bilib bolmaydi, ana shunday hollarda,
umuman, oshqozon-ichak yoli yalliglanishi ustida gapiriladi.
Enteritlarning diagnostikasida infeksion va invazion kasalliklarning
bor-yoqligini aniqlash zarur. Epizootologik vaziyat hisobga
olinadi, infeksion va invazion kasalliklar uchun spetsifik bolgan
diagnostik tekshirishlar otkaziladi.
Davolash. Avvaliga hayvon bir sutka och qoyiladi. Ichak
mikroflorasining kopayishiga tosqinlik qiladigan antibakterial
vositalardan (68 g) ixtiol, norsulfazol beriladi. Ich ketsa,
qotiruvchi moddalardan (515 g) tannin, kuchsiz xlorid kislota
eritmalari (bir chelak suvga 15 ml); mayda hayvonlarga 30
100 ml.dan kuniga uch mahal suniy oshqozon shirasi (1 % li
pepsin eritmasida 0,5 % li xlorid kislota eritmasi), yirik hayvon-
larga 510 g va mayda hayvonlarga 11,5 g.dan vismut nitrat
beriladi. Hayvon ichki azolari suvsizlanib, madori ketib qolganda
0,51 litr fiziologik eritmaga 300 ml miqdorida 40 % li glukoza
eritmasini aralashtirib, venaga yuborish maqsadga muvofiqdir.
Kopincha yosh mollarga triðirazin, tribressin berish tavsiya
etiladi.
Enteritlarni bartaraf etishda kasal hayvonlarni togri boqish
katta ahamiyatga ega. Sigirlarga vitaminli xashak, sondirilgan
270
suli berib borish zarur, B guruh vitamini preparatlarini berish
ham katta ahamiyatga ega. Etxor hayvonlarga sut, kam miqdorda
gosht berish mumkin.
Oldini olish choralari. Yuqori sifatli dagal, shirali va konsen-
tratlangan oziqalar togri nisbatda boladigan tola qimmatli
ratsion, sugorish gigiyenasi va hayvonlardan togri foyda-
lanish oshqozon-ichak kasalliklarining oldini olishdagi asosiy
tadbirlardir.
Gastroenterit
Oshqozon va ichak devorlarining chuqur yalliglanishi bolib,
ogir kasallik. Gastroenterit shilliq parda yuzasiga krupoz yoki
difteritik pardalar paydo bolishi bilan otadigan fibrinoz hamda
gemorragik, yiringli, yarali, flegmanoz gastroenteritlarga bolinadi.
Otishiga qarab otkir va surunkali, sabablariga kora, bir-
lamchi va ikkilamchi gastroenteritlarga bolinadi.
Etiologiya va patogenezi. Birlamchi gastroenteritlarning sabab-
lari oshqozon-ichak yoli yalliglanganidagi kabidir. Gastroente-
ritlar koproq zaharli, patogenli zamburuglar bilan zaharlangan
oziqalar tasiridan paydo boladi. Ikkilamchi gastroenteritlar
koproq tarqalgan. Ular kopincha infeksion kasalliklardan qoramol,
chochqa, it touni, qoy moniziozi, koksidioz, gemorragik septi-
tsemiyada uchraydi.
Gastroenteritda haddan tashqari kuchli tasirotlar retseptor
apparatni tasirlab, chuqur ozgarishlar va funksional holatining
buzilishiga sabab boladi. Giðeremiya, bukish, seroz suyuqlik va
hujayra elementlari bilan infiltratsiyalanish hodisalari chuqur
ichak devorining butun qalinligiga otib keladi.
Yengil hollarda patologik jarayon shilliq parda bilan cheklanib,
toqimalarda seroz ekssudat hosil boladi, ichak yoliga tushadigan
shilimshiq kopayadi. Yalliglanishning birmuncha ogirroq
hollarida tomirlar devori otkazuvchanligi buziladi, bu bir qancha
mayda-mayda va yirik qon quyilishlariga sabab boladi, gemorragik
gastroenterit paydo boladi. Qon quyilishlari vaqtida, uning
malum qismi ichak yoliga otib, ximus bilan aralashadi va
natijada, axlat tim qora rangga kiradi.
271
Fibrinoz yalliglanish krupoz yoki difteritik nuqson paydo
qiladi. Flegmonoz gastroenterit ichak devorida yiringli infiltratsiya
hosil bolishi bilan xarakterlanadi. Ichakdagi yalliglanish jarayon-
lari sekretsiya, motorikani, oziqaning sorilishini, hazm boli-
shini izdan chiqaradi, mikrofloraning patogen tasiri kuchayadi.
Ichakda kopgina zaharli moddalar hosil bolib, ularning qonga
otishi ichki azolarni zaharlaydi va ayrim ichki azolarda: jigar,
buyrak, yurakda distrofik ozgarishlar vujudga kelishiga sabab
boladi.
Klinik belgilari. Kasallangan hayvonda ishtaha pasayadi yoki
yoqoladi, tana harorati 0,51°C ga kotariladi, puls, nafas olish
tezlashadi. Ortacha sanchiqlar belgisi paydo boladi.
Hayvonlar bezovtalanib, qorni tomonga qarayveradi, orqa
oyoqlari bilan qorniga tepinib turadi va oyoqlarini tagiga olib
yotib oladi.
Qoramol kavsh qaytarmay qoyadi yoki boshashib, kam-
kam kavsh qaytaradi. Katta qorin harakatlari susayib, sekinlashib
qoladi, lekin ayrim hollarda aksincha, katta qorin tez-tez harakat
qilib turishi mumkin. Mol, umuman, boshashib, suti kamayib
ketadi. Oshqozon (shirdon)ning ogrib turishi tishlarining gijirla-
tishiga sabab boladi.
Gastroenteritning eng muhim belgisi tezakning ozgarishidir.
Kopchilik hollarda tezak yumshab, bir yola tushadigan miqdori
kamayadi-yu, lekin defekatsiya tezlashadi. Undan shilliq modda,
hazm bolmay qolgan oziqa zarralari topiladi. Bazan profuz ich
ketib, tezak qolansa hidli bolib tushadi. Oshqozon shikastlan-
ganida peristaltika shovqinlari susayib qolsa, ichak shikastlanganida
zorayadi.
Doim kuchanaverish natijasida ichakning orqa bolimi tasir-
lanishi tufayli togri ichak shilliq pardasi tashqariga chiqib qoladi,
anal teshik ochilib turishi mumkin. Kasal mollar kopincha
oriqlaydi. Suvsizlanib qolganidan kozlari ich-ichiga tortib, terisi
qayishqoqligini yoqotadi, junlari xiralashib, hurpayib qoladi.
Kasallikning otishi va oqibati. Gastroenterit otkir va ogir
bolganda mol 23 kundan keyin olib qolishi mumkin. Òana
harorati pasayib ketishi, oyoq bilan quloqlarining muzdek
272
bolishi, molning tobora boshashib borishi, komatoz holatga
tushishi, ichining surib turishi salbiy oqibatlarga olib keladi va
tashxis qoyishda muhim hisoblanadi. Gastroenteritning surunkali
oqimi oylab davom etadi.
Òashxis. Oshqozon va ichakning yalliglanish shakllarini klinik
belgilariga qarab aniqlash mumkin. Bunda ovqat hazmining kuchli
buzilishiga xos belgilar kuzatilganda gastroenterit deb tashxis
qoyiladi. Oshqozon-ichak yolining yalliglanishidan farq qilib,
gastroenteritda tana harorati kotarilishi, puls bilan nafas olish
korsatkichlarining tezlashishi kuzatiladi va hayvonning ahvoli
ancha ogirlashib qoladi. Gastroenteritlar kelib chiqishi jihatidan
infeksiyaga bogliq emasligi epizootologik sharoitga qarab hal
qilinadi, maxsus diagnostik tekshirishlar bilan paratuberkuloz
va boshqa yuqumli kasalliklar bor-yoqligini aniqlash zarur.
Davolash. Gastroenteritlar zaharli yoki buzilgan oziq tasiri
natijasida kelib chiqqan bolsa va bunda oziq berilganiga kop
vaqt otmagan bolsa, surgi dorilar zarur. Boshqa hollarda, xusu-
san, ich ketish bilan otayotganda, surgi qilishga hojat qolmaydi
va mol och qoldirib davolanadi. Sugorish cheklanmaydi. Ichak-
larni dezinfeksiya qiladigan moddalardan ixtiol, antibiotiklar,
sulfanilamid preparatlari ishlatiladi, molga bir-ikki kundan keyin
yumshoq ovqat beriladi.
Zarurat tugilsa, simptomatik davolanadi, yurak faoliyatini
quvvatlaydigan dorilar, glukoza bilan fiziologik eritma (venaga),
ogriqni qoldiradigan dorilar va ovqat hazmini yaxshilaydigan
dorilar (karlovar tuzi, natriy xlorid, oshqozon shirasi, achchiq
moddalar) beriladi. Gastroenteritlarning sababi infeksiya (paratif,
gemorragik septitsemiya va boshq.) emasligiga tola ishonch hosil
bolsagina qotiruvchi dorilar ishlatiladi. Qish paytlarida A, D va
B guruhi vitaminlarini berib turish maqsadga muvofiqdir.
Oldini olish choralari. Oshqozon-ichak yolining kataridek
otkaziladi.
273
4-bob. BUYRAK VA QOVUQ KASALLIKLARI
Buyrak kasalliklari alomatlari
Ayirish tizimi kasalliklarida quyidagi asosiy alomatlar
kuzatiladi:
1. Siydikdagi ozgarishlar, yani siydik miqdori, rangi,
zichligi, oqsil miqdori, shaklli elementlar va boshqa korsatkich-
larning ozgarishi:
• oliguriyasiydik ajralishining kamayishi bolib, otkir
nefrit, nefroz, isitma paytlarida va yurak kasalliklarida kuzatiladi;
• anuriyasiydik ajralishining mutlaqo yoqolishi, ogir
kechuvchi nefritlar, qovuq boyinchasi spazmi, siydik yoli yoki
tashqi kanalning bekilib qolishi paytlarida kuzatiladi;
• poliuriyasiydik ajralishining kopayishi, surunkali nefritda,
nefrosklerozda, shishlar surilayotgan paytlarda kuzatiladi;
• pollakiuriyakam-kamdan, tez-tez siydik ajratish bolib,
siydik yollarida tosh paydo bolgan paytlarda kuzatiladi;
• ishuriyatosh paydo bolganda,chandiq yoki osmalar
osganda siydik ajrata olmaslik;
• nikturiyakunduzgiga qaraganda kechasi koproq siydik
ajratish;
• proteinuriyasiydikda albuminlarning paydo bolishi. Fizio-
logik proteinuriya bogozlik, qon quyish, tuxum berish, stresslar
paytida kuzatilishi mumkin. Patologik proteinuriya nefrozlarda,
otkir va surunkali nefritlarda kuzatilishi mumkin;
• glikozuriyaqandli diabet va kanalchalar kasalliklarida
kuzatiladi.
Siydikning dastlabki porsiyasi qizil bolsa, siydik chiqarish
kanalidan, siydikka qon aralashgan bolsa, buyrakdan va siydikning
oxirgi porsiyasi qizgish bolsa, qovuqdan qon ketishi bolishi
mumkin.
274
2. Shishlar paydo bolishi. Shishlar nefrozlarda va bazan nefrit-
larda yurak shishlariga nisbatan tezlik bilan paydo boladi. Bosh,
qovoq ostida, kokrakda tarqaladi. Bosh miyada shishlar paydo
bolsa, eklampsiya, hazm kanalidagi shishlar ich ketishi, opka
shishida nafasning qiyinlashishi, hansirash kuzatiladi. Buyrak
shishlari yumshoq, xamirsimon konsistensiyada boladi.
3. Yurak-qon tomirlari yetishmovchiligi sindromi arteral
bosim oshadi, chap qorincha giðertrofiyasi, aortada 2-ton aksent
beradi, puls zoriqadi. Otkir nefrit, nefrosklerozda doimiy giðer-
toniya, nefrozda qon bosimi oshmasdan, bazan pasayib ketishi
mumkin.
4. Uremiya nefrit va nefroskleroz paytida toksinlarning ichki
azolarda saqlanib qolishidan har xil zaharlanishlarning kelib
chiqishi, holsizlanish, asteniya, uyqusiragan holat, ishtahaning
yoqolishi, stomatit, gastroenterit, terining qichishi, ogizdan
siydik hidi kelishi kabi belgilar paydo boladi. Yosh hayvonlarda
uremik eklampsiya, qayd qilish, boyinning tortib qolishi va
boshqa belgilar kuzatiladi.
5. Gematologik sindrom qonning morfologik, biokimyoviy
korsatkichlarining ozgarishi. Asosan, qonda uratlar miqdorining
oshib ketishi kuzatiladi.
6. Buyrak yetishmovchiligi sindromi topchalarda filtratsiya,
kanalchalarda reabsorbsiyaning buzilishi, giðostenuriya, poliuriya
kuzatiladi.
Nefrit
Buyraklarning infeksion-allergik tabiatli yalliglanishi bolib,
jarayon, asosan, topchalardagi qon tomirlarida kechadi va
qisman oraliq toqimaga ham otadi. Asosan, it va chochqalar
kasallanadi. Boshqa hayvonlar nisbatan kam holatlarda kasallanadi.
Sabablari. Birlamchi nefritlar: sensibilizatsiyalovchi sabab-
lar oziqlantirish, yashash sharoitlari, sovuqda qolib ketish
va boshqalar, ikkilamchi nefritlar manqa, oqsim, yuqumli
anemiya, leptospiroz, kontagioz plevropnevmoniya kabi yuqumli
kasalliklar rivojlanganda yoki nefrotoksin, metabolitlar, ishqoriy
moddalar, skiðidar, qora mum, sifati buzilgan oziqalar, mineral
275
ogitlar va boshqa moddalardan zaharlanishlar oqibatida kelib
chiqadi.
Rivojlanishi. Oziga xos bolgan noananaviy tasirotlar
buyraklardagi nerv uchlarini qozgatadi va allergik holat kelib
chiqadi. Masalan, yuqumli kasalliklarda antigen-antitelo kompleksi
tasirida gistaminsimon moddalar hosil boladi va bu moddalar
buyraklarda yalliglanishni keltirib chiqaradi. Impulslar bosh
miyaga yetib borib, tosatdan qozgalish va tormozlanish
jarayonlarini buzadi va natijada tomirlarda kop muddatga saqlanib
qoluvchi spazmni, azolarda esa distrofik ozgarishlarni keltirib
chiqaradi.
Buyrak topchalaridagi tomirlar spazmi azoning falajiga olib
kelishi va tomirlar otkazuvchanligining oshib ketushiga sabab
bolishi mumkin. Qondagi toksinlar giðofizni qozgatadi. Giðofiz
orqa bolimi gormonlari anuriya, giðertoniya, gematuriyani
keltirib chiqaradi. Òopchalarning buzilishi tuz va suv reabsorb-
siyasini kuchaytiradi. Natijada topchalarning filtrlash yuzasi
kichrayadi. Òomirlar devoridan oqsil va eritrotsitlarning otib
ketishiga sabab boladi. Azot birikmalari orasida mochevina kop
miqdorda boladi. Doimiy giðertoniya oqibatida yurak qorincha-
larining giðertrofiyasi rivojlanadi.
Giðervolemiya (qon massasining kopayishi) bilan arterio-
lalar spazmi (asosan, bosh miya tomirlarida) va giðertoniya bir
vaqtda rivojlanganda eklampsiya paydo bolishi mumkin.
Patologoanatomik ozgarishlar. Shishlar paydo bolishi, buy-
raklar biroz kattalashgan, kesilganda topchalarning mayda qizil
tomchi shaklida kattalashganligi bilinib turadi. Kapsula tez ajraladi.
Gistologik tekshirilganda topchalarning yalliglanganligi va
kattalashganligi, giðeremiya, kapillarlar devori atrofiga neytrofil-
lar chokkan boladi. Epiteliy hujayrasida proliferatsiya, oqsilli,
donador va yogli distrofiyalar kuzatiladi. Kanalchalar toraygan,
ular yumshoq oqsilli, leykotsitlar, eritrotsitlar va silindrlardan
iborat ekssudat bilan tolgan boladi.
Klinik belgilari. Ishtahaning pasayishi, haroratning kota-
rilishi, buyraklarning palpatsiyada ogriqli bolishi kuzatiladi.
Kasal hayvon bukchayib, kam harakat qiladi. Yurganda va
burilishda qiynaladi.
276
Qorin, kokrak, son, qovoqlar, hiqildoq sohasida shishlar
paydo boladi. Ich ketishi, qayd qilish, tashnalikning kuchayishi,
qon bosimining 210 mm simob ustunigacha kotarilishi qayd
etiladi. Pulsning qattiq, zoriqqan va susaygan bolishi, chap
qorincha giðertrofiyasi, auskultatsiyada 2-ton aksenti kuzatiladi.
Diastolik ton kuchayadi. Ogir paytlarda galop ritmi bir meyor-
daligi, yurakning toliqishi oqibatida kichik doirada qonning
dimiqishi, venoz bosimning 300 mm suv ustunigacha oshib
ketishi xarakterli boladi. Shilliq pardalar kokimtir boyaladi.
Hansirash, xirillash, yuzaki yotal kabi bronxit va bronxopnev-
moniya belgilari paydo boladi.
Kasallik boshida hayvon tez-tez siydik ajratish holatini qabul
qiladi. Siydikning loyqa, och qizil yoki qongirrangda bolishi,
zichligining yuqori va tarkibida eritrotsitlar, leykotsitlar, kanalcha
epiteliylari, silindr va tuzlarning kop bolishi va reaksiyasi
kislotali bolishi xarakterli belgilar hisoblanadi.
Qon suyulgan, zichligi pasaygan, tarkibida globulinlar miq-
dori kopaygan boladi. Qoldiq azot miqdori 5001000 mg %
gacha oshadi. Eritrotsit va gemoglobin miqdori kamayadi. Itlarda
monositoz qayd etiladi. Qonda indikan kopayishi bilan uremiya
belgilari paydo boladi.
Kechishi. Otkir kechishi 12 hafta davom etadi yoki uremiya
tufayli hayvonning olimi bilan tugaydi. Bazan surunkali shakliga
aylanadi va oylab davom etadi.
Òashxis. Òezlik bilan giðertoniya, shishlar, proteinuriya, oli-
guriya, gematuriya belgilarining paydo bolishi, siydikda epiteliy
va silindrlarning bolishi kabi belgilari etiborga olinadi. Nefroz,
piyelit, urosistit, siydik-tosh kasalliklaridan farqlanadi. Nef-
rozda gematuriya, giðertoniya, yurak giðertrofiyasi kuzatilmaydi.
Kasallik oqibati otkir kechganda kopincha yomon, surunkali
kechishida kopincha davolash samara berishi mumkin.
Davolash. Optimal sharoit, 12 sutka och qoldirish parhezi,
tez hazmlanadigan, oqsilsiz, tuzi kam oziqalar beriladi.
Goshtxor hayvonlarga sutli parhez tavsiya etiladi. Suv berish
chegaralanadi.
Medikamentoz davolash yurak yetishmovchiliklari va giðerto-
niyani yoqotish, sensibilizatsiyaga va allergik holatga qarshi,
antimikrob va uremiyaning oldini olishga qaratilgan bolishi kerak.
277
Buning uchun naprestyanka, kofein, kamfora preparatlari,
diurezni kuchaytirish maqsadida temisal, kaliy asetat, kaliy
nitrat, diakarb va lazeks preparatlari tavsiya etiladi. Kasallikning
dastlabki bosqichlarida allergik holatni yoqotish va sensibiliza-
tsiyani pasaytirish maqsadida paranefral novokainli blokada
qilinadi yoki 0,51 % li novokain eritmasidan 100200 ml,
askorbin kislotasi bilan aralashtirib venaga yuboriladi, 25 % li
magniy sulfat eritmasidan katta hayvonlarga 2040 ml vena qon
tomiri orqali yuborish, gormonal preparatlardan prednizolon,
kortikotropin, kortizon, deksametazon kabilarni tavsiyanomasiga
asosan qollash nefritni otkir va shuningdek, surunkali keshishida
ham yaxshi natija beradi.
Keng tasir etish xususiyatiga ega antibiotiklar va sulfanilamid
preparatlari bilan davolash kursi otkaziladi. Bunda urosulfan,
biseptol, etazol kabilar yaxshi samara beradi. Uremiya sindromi
kuzatilganda qon oqizib yuborish, rezerpin, giðoteazid prepa-
ratlari tavsiya etiladi.
Oldini olish. Sabablarini oz vaqtida yoqotish, yuqumli va
yiringli-septik kasalliklarni oz vaqtida davolash, hayvonlarning
sovuqda qolishi va yosh hayvonlarni toshamalarsiz saqlanishiga
yol qoymaslik kerak. Bazi dori va oziqalarni ichki azolarga
tasirini etiborga olgan holda ishlatish kerak.
Nefrozlar
Buyrak kanalchalari epiteliysi va topchalardagi kapillarlar
bazal membranasining regenerativ ozgarishlari bilan xarakterla-
nadigan kasallik bolib, oqibatda ichki azolarda modda alma-
shinuvi jarayonlari buziladi. Asosan, ot, chochqa va itlar
kasallanadi.
Sabablari. Sepsis holatlari (mastit, tuberkuloz, plevropnev-
moniya, surunkali yiringli jarayonlar, kuyish, giðerimmuni-
zatsiya), zaharlanishlar (simob, vismut, geksaxloretan, mishyak,
fosfor, flavokridin, akriflavin, uglerod sulfid, uglerod tetra-
xlorid, zaharli osimliklar, gemolitik anemiya, ketoz), auto-
intoksikatsiyalar (hazm azolari kasalliklari, buzilgan yem-xashak
bilan oziqlantirish va boshq.).
278
Rivojlanishi. Zaharlar va endotoksinlar buyraklar orqali
chiqish paytida topchalarda shunday bir immunobiologik reak-
siyani keltirib chiqaradiki, buning natijasida kapillarlar torining
bazal membranasi zararlanadi. Oliguriya kuzatiladi. Bauman-
Shumlyanskiy kapsulasining nekrozi anuriyaga olib keladi.
Òopchalar filtratsiyasi va otkazuvchanligi juda oshib ketadi.
Proteinuriya va oqsilning qon zardobidagi miqdorining esa
kamayishi (giðoproteinemiya) kuzatiladi.
Egri kanalchalarda degenerativ ozgarishlar paydo boladi.
Kop miqdordagi albuminlarning ichki azolardan chiqib ketishi
plazmadagi kolloid-osmotik bosimning ozgarishiga, aldosteron
sekretsiyasining kuchayishi, suv hamda natriyning kanalchalarda
reabsorbsiya bolishining kuchayishiga sabab boladi.
Gialuronidaza fermentining faollashishi kapillarlar devorining
tarkibiy ozgarishlariga sabab boladi, natijada kapillarlar devori
suv va elektrolitlarni kop otkazuvchan bolib qoladi, bu esa
shishlarga sabab boladi.
Giðotalamus, giðofiz buyrakusti bezi tizimining uzluksiz
ravishdagi intoksikatsiyalar oqibatida buzilishlari va buyrak hujay-
ralaridagi oksidlanish hamda fermentativ jarayonlarining ozga-
rishi oqsil va liðidlar almashinuvidagi buzilishlarni yanada chuqur-
lashtiradi. Lekin buyrakdan azot chiqindilarining chiqib turishi
oz holicha saqlanib turadi.
Buyraklar amiloidozida siydik orqali gamma-globulin va hatto,
fibrinogenning koplab ajralib turishi qonda antitelo hosil boli-
shini pasaytiradi, yiringli-septik asoratlarga sabab boladi. Keyin-
chalik, glikozuriya, siydik bilan aminokislota va kaliyning chiqib
ketishi kuchayadi, buyrak yetishmovchiligi avj oladi. Asta-sekin
siydikdagi oqsil miqdori, siydikning zichligi pasaya boradi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Kasallik otkir kechgan payt-
larda buyraklar hajmi kattalashgan, qonga tolishgan, boshash-
gan, kapsulasi tez archiladigan bolib qoladi. Epiteliy donador
bolib, kanalchalarda yogli degeneratsiya kuzatiladi. Epiteliyni
loyqalangan kotarilishi kuzatiladi. Ogir hollarda esa buyraklar
juda kattalashgan boladi.
Qonsizlanish va distrofik-nekrotik jarayonlar hisobiga buyrak-
lar oqish tusga kiradi, sargayishi ham mumkin. Kasallik surunkali
279
kechishga otgach, liðoidli yoki amiloidli distrofiya kuzatilib,
topchalar bujmayadi, biriktiruvchi toqima osadi. Yadroda
piknoz, donadorlanish, vakuollanish (kanalchalar epiteliysida)
kuzatiladi. Kanalchalar silindrlar bilan tolgan boladi.
Yogli distrofiyada buyrak boshashadi, oqaradi.
Klinik belgilari. Yurak urishlari tezlashib, arterial bosim biroz
kotariladi. Siydikning zichligi pasayadi (1,0101,015).
Proteinuriya kuzatilib, oqsillar miqdori 35 % dan yuqori
boladi. Chokmada buyrak epiteliysi va qisman gealenli va donador
silindrlar, eritrotsit va leykotsitlar kuzatiladi. Qonda eritrotsitlar
kamayadi, neytrofilli leykositoz.
Buyrak yetishmovchiligi sindromlari (holsizlanish, uyqusirash
yoki asab qozgalishi va klonik-tonik qaltiroq), qiyin tuzaladigan
enterit va ichaklar metiorizmi xarakterli boladi. Kasallik tuzalib
borgach, siydikda oqsil miqdorining kamayishi bilan kechadigan
poliuriya kuzatiladi.
Surunkali hollarda oriqlash, qovoq, kokrak, oyoqlar va
urugdon xaltasida shishlar paydo boladi. Anemiya, ich ketishi,
meteorizm kuzatilib, diurez susayadi, proteinuriya, siydikda
epiteliy hujayralari, silindrlar, leykotsit va eritrotsitlar kopayadi.
Buyrak yetishmovchiligi belgilari, giðoproteinemiya, albumin-
globulin korsatkichining pasayishi kuzatiladi.
Kechishi. Proteinuriya, xolisterinemiya shishlar va oriqlash
oqibatida 23 haftagacha choziladi.
Òashxis. Anamnez malumotlari va belgilari, siydik va qonni
tekshirish (proteinuriya, xolisterinemiya, liðoiduriya. Qon bosimi
meyorda va pasaygan bolishi mumkin) etiborga olinadi.
Davolash. Birinchi navbatda, birlamchi kasalliklar davolanadi.
Yuqumli kasalliklar maxsus qon zardoblari, antibiotiklar va
sulfanilamidlarni qollash, zaharlanishlarda zaharlarni neytral-
lash, hazm traktidan chiqarib yuborishga qaratilgan tadbirlar
otkaziladi (sut, tuxum, oshqozonni yuvish, antidotlar). Ratsion-
dagi osh tuzi kamaytiriladi. Suv berish chegaraladi. Uglevodli,
oqsilli oziqalar, konsentratlar va dukkaklilar, chochqalar va
goshtxor hayvonlarga hayvonot olamidan olinadigan oziqalar,
tuxum beriladi. Kasal hayvonda uremiya va asidoz holati
kuzatilganda oqsillarga boy oziqalar berish chegaralanadi.
280
Davolashning maqsadi intoksikatsiya va asidoz holatini yoqo-
tish, shishlar paydo bolishining oldini olish, yurak faoliyatini
yaxshilash va ichki azolar rezistentligini oshirishga qaratiladi.
Intoksikatsiya va asidozni yoqotish maqsadida geksametil-
entetramin, glukoza yoki gemodez eritmalari, siydik haydovchi
vositalardan kaliy asetat, teofillin, temisal, eufillin kabilar,
katta hayvonlarga 400 ml.gacha 10 % li kalsiy xlorid eritmasi
vena orqali yuborilishi mumkin. Anuriya kuzatilganda qon oqizib
yuborish mumkin.
Siydik-tosh kasalligi
Buyrak jomi, siydik pufagi va uretrada har xil kattalikdagi
siydik toshlarining hosil bolishi bilan xarakterlanadi.
Sabablari. Ratsionda konsentratlar nisbatining baland,
uglevodli oziqalarning kam bolishi, kislotali va asosli ekviva-
lentlar nisbatining buzilishi (otxor hayvonlarning nisbatan
kislotali yoki nisbatan ishqorli ratsionda boqilishi), ratsionlarning
protein, uglevodlar, mineral moddalar va karotin boyicha
maromlashtirilmaganligi kasallikning asosiy sabablari hisoblanadi.
Siydik-tosh kasalligi nisbatan bordoqichilik xojaliklarida
ratsionda proteinning 50100 % va fosforning 200500 % ga
ortiqcha bolishida koproq uchraydi. Bunday ratsionlarda qand-
oqsil nisbati meyordagi 1,5:1 orniga 0,80,2:1 gacha,
kalsiyning fosforga nisbati meyordagi 1,4:1 orniga 0,1:1 gacha
pasayadi.
Enzootik urolitiazlar tuprogi shorlangan, minerallarga boy
qattiq suvli va osimliklar tarkibida fosfor, oltingugurt, magniy,
mis, rux, yod va kobalt yetishmaydigan hududlarda kuzatiladi.
Rivojlanishi. Ratsionning mineral moddalarga nisbatan
nomunosibligi ichki azolarda kislota-ishqor muvozanatining
ozgarishi, azot almashinuvining buzilishi, uglevod, elektrolit
va suv almashinuvi buziladi. Buyraklar tomonidan azot, kalsiy,
fosfor, magniy, natriy, kaliy, xlor va oltingugurtning ekskre-
tsiyasi kuchayadi. Qondagi mukoproteidlar konsentratsiyasi
ortadi va ular siydik bilan koplab chiqarila boshlaydi. Muko-
proteidlar kalsiy bilan ozaro birikib buyrak toshlarining «asosini»
hosil qiladi. Òuzlarning chokishiga siydikning himoya kolloidlari
281
(xondriotin sulfat kislotasi, mutsin, qon zardobi albuminlari)
miqdorining kamayishi ham sabab boladi.
Hosil bolgan toshlarning siydik yollariga tiqilishidan siydik
qoldiqlari paydo boladi. Òoshlarning siydik pufagida hosil bolishi
siydikda qon paydo bolishiga sabab boladi. Òoshning tashqi siydik
kanaliga tiqilishi uretra muskullarining spazmatik qisqarishlariga,
hayvonning kuchli bezovtalanishi va siydik ajratish holatini tez-
tez qabul qilishiga sabab boladi. Buning oqibatida siydik xaltasining
yorilishi yoki uremiya rivojlanishi mumkin.
Klinik belgilari. Òashqi siydik kanaliga toshlarning tiqilishi
natijasida sanchiq, siydik ajratish aktining buzilishi, siydik
tarkibining ozgarishi belgilari namoyon boladi.
Bezovtalanish xurujlari tosatdan namoyon bolib, kasal
hayvon tez-tez yotib-turadi, orqa oyoqlari bilan tepinadi, qorniga
qaraydi, siyish holatini qabul qiladi. Xuruj bir necha soatgacha
davom etadi. Xuruj paytida puls va nafas tezlashadi, tana harorati
qisman subfibril kotariladi. Òez-tez siydik ajratish kuzatiladi.
Palpatsiyada siydik pufagi va buyraklar ogriqli boladi. Palpatsiya
yordamida qovuq va uretradagi toshlarni aniqlash mumkin.
Siydik loyqalangan, tez chokadigan qum aralashgan, toq
qizgish rangda (makrogematuriya) boladi.
Kechishi. 23 sutka davom etadi. Siydik xaltasining yorilishi
oqibatida peritonit va uremiya rivojlanishi mumkin. Òashqi siydik
kanali (uretra) yorilganda siydik qorin boshligi, orqa oyoqlar
teriosti kletchatkasida infiltratsiyalanadi va uremiya rivojlanadi.
Òashxis. Klinik belgilar yaqqol namoyon bolgan paytlarda
tashxis qoyishda qiyinchilik tugilmaydi. Kasallikning yashirin
davrida siydik (titratsion kislotalik va ishqorlik, kalsiy, fosfor,
siydik chokmalari hamda mukoproteidlar, qaysiki soglom
hayvonlarda 0,2 optik zichlik birligidan oshmaydi) tekshiriladi.
Qondagi kalsiy, fosfor va ishqoriy zaxira aniqlanadi.
Davolashda siydikning qovuqda toplanib qolishini yoqotish
va siydik yollari otkazuvchanligini taminlashga qaratiladi.
Òoshlar siydik yollari diametridan kichik bolganda ham ularning
ogrishi oqibatida siydik chiqarish yollarining obturatsiyasi
kuzatilishi mumkin. Bunday paytlarda spazmolitik va sedativ
preparatlarni (rovatin, rovatineks, enatin, atropin, platifillin)
282
qollash, bel sohasida novokainli blokada otkazish, issiq qoyish
sanchiqlarni yoqotadi, diurezni tiklab, hayvonning holatini
yaxshilaydi. Yaxshi samaraga 23 kun davomida katta hayvonlarga
1025, mayda hayvonlarga 45 g ammoniy xlorid ichirish bilan
erishish mumkin. Ogir hollarda xirurgik davolash otkaziladi.
Oldini olish. Ratsion uglevod, hazmlanuvchi protein, kalsiy,
fosfor, kislotali va ishqoriy ekvivalentlarga nisbatan maromlash-
tiriladi, karotin va mikroelementlar (kobalt, mis, rux) bilan
boyitiladi. Fosforning meyoridan oshib ketishiga yol qoymaslik
kerak. Uzoq muddatlar davomida bir xildagi oziqalar (don,
kepak) va qattiq suvlar berilishini oldi olinadi. Hayvonlarning
bir maromda, yetarlicha sugorilishi taminlanadi.
Urosistit
Siydik xaltasi shilliq pardasining chuqur yoki yuzaki yalligla-
nishi bilan xarakterlanadi. Kataral, yiringli, difterik va flegmonoz
urosistitlar farqlanadi. Asosan, goshtxor hayvonlar va qora-
mollar kasallanadi. Kechishiga kora, otkir va surunkali urosistit-
lar farqlanadi.
Sabablari. Buyraklar yoki tashqi siydik kanali tomonidan,
gematogen yoki limfogen yollar orqali mikrofloraning siydik
xaltasiga kirib kelishi, urgochi hayvonlarda vaginit, endometrit,
tuguruq travmalari oqibatida rivojlanayotgan mikroichki azo-
larning xaltaga kirib kelishi kasallikning asosiy sabablari hisob-
lanadi. Iflos katetrlarning ishlatilishi ham kasallikka sabab bolishi
mumkin.
Xaltada hosil bolgan siydik toshlari, siydikdagi yalliglanish
mahsulotlari yoki turli xildagi toksinlar, ichki azolardan ajralib
chiqayotgan qitiqlovchi moddalar tasirida ham xalta shilliq
pardasi yalliglanadi.
Siydik xaltasi devorining passiv giðeremiyasi, siydikning turib
qolishi, travmalar keltirib chiqaruvchi sabablar hisoblanadi.
Siydik xaltasi devorida qon aylanishining buzilishlari sovuq havo
tasirida qoshni azolardagi yalliglanishlar va qoshni azolarning
siydik xaltasini qisib qoyishidan paydo boladi. Siydik xaltasi
yalliglanganda unda stafilokokklar, streptokokklar, bazan ichak
283
tayoqchalari yoki yashil yiring tayoqchalari uchraydi. Kasallikning
turli davrlarida undagi mikroflora turlicha bolishi mumkin.
Rivojlanishi. Urosistit, asosan, ochoqli xarakterda rivojlanadi.
Yalliglanish mahsulotlari siydik bilan aralashib, siydikda yiringli
ekssudat, shilliq qavat epiteliysi va eritrotsitlar paydo boladi.
Shilliq pardalarni tasirlantiradi, xalta devorining reflektor qisqa-
rishlarini keltirib chiqarishi natijasida siydik ajratish tezlashadi.
Yalliglanish mahsulotlarining sorilishi ichki azolarda modda
almashinuvi jarayonlarini buzadi, tana harorati oshadi, periferik
qonda neytrofilli leykotsitlar miqdori ortadi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Otkir urosistitda siydik xaltasi
shilliq pardasi kataral yoki yiringli suyuqlik bilan qoplanadi,
giðeremiyaga uchraydi, shishadi va bazan nuqtali qon quyilishlar
kuzatiladi. Juda kuchli yalliglanishlar paytida shilliq parda yuzasi
sargish-kulrang tusdagi fibrin bilan qoplanadi, difteritik qoplama
xira kulrang rangda boladi, bazan siydik xaltasi epiteliysi va
uning chuqur joylashgan qavatlarida nekroz kuzatiladi. Epiteliy-
ning kochib tushgan joylarida yiring aralash suyuqlik bilan
qoplangan eroziya va yaralar boladi.
Surunkali sistitda xalta shilliq qavati bujmayadi, devori
giðertrofiyaga uchraydi. Bazi joylarida qon sizib chiqib turgan
granulatsion toqima osgan boladi. Kam hollardagina yiringli
yalliglanish pufak shilliq qavatining barcha qismlarini qamrab
oladi va yiringli ochoqlarni hosil qiladi (parasistitlar).
Klinik belgilari. Otkir urosistitda ishtaha kamayadi, umumiy
holsizlanish va tana haroratining kotarilishi kuzatiladi. Siydik
ajratish tez-tez va ogriqli boladi. Hayvon bezovtalanadi,
inqillaydi (asosan, siydik ajratilgandan song). Siydik xaltasi
devorining spazmi yoki uning siydik chiqish joyidagi shilliq
qavatining shishi oqibatida xuruj paydo boladi.
Siydik ajratish holati tez-tez qaytarilib tursa-da, juda kam
miqdorda siydik ajraladi.
Rektal tekshirilganda palpatsiya xalta ogriqli va bosh boladi.
Ajralib chiqadigan siydikning hajmi, agar buyraklar kasallan-
magan bolsa, kamaygan boladi. Siydikdan ammiak hidi keladi,
kop shilimshiq modda saqlaydi, kamroq miqdorda oqsil boladi.
Siydik chokmasida kop miqdorda leykotsitlar, pufak epiteliysi,
mikroichki azolar, qisman eritrotsitlar, ammiakli achishda
284
trepelfosfat kristallari yoki siydik kislotali ammoniy topiladi.
Yiringli yalliglanishda siydikda yiringli ekssudat, gemorragik
yalliglanishda qon, yarali yemirilishda siydikdan murda hidi
keladi va nekrozga uchragan toqima parchasi topiladi.
Surunkali urosistitda ham otkir urosistit belgilari kuzatiladi,
lekin ular sust namoyon boladi. Siydik pufagida kuchli ravishda
ammiakli bijgish yuz beradi.
Davolash. Kasal hayvonga tinchlik barqaror qilinadi. Parhez
yengil hazmlanadigan va toqimalarni qitiqlamaydigan oziqa-
lardan tashkil topadi. Suv berish cheklanmaydi. Sigir va otlar
ratsioniga sifatli beda pichani, silos, ildizmevalar va kepakdan
tayyorlangan atala, goshtxor hayvonlarga sut, gosht qaynat-
masi va botqa kiritiladi. Siydik kislotali muhitga ega bolsa, ichimlik
suviga natriy gidrokarbonat (1 chelak suvga 5075 g) qoshib
beriladi.
Medikamentoz davolash patogen mikrofloralar rivojlanishini
toxtatish, siydik xaltasidagi yalliglanish mahsulotlarini chiqarib
yuborish va ogriq spazmi hamda siydik haydovchi sanchiqlarni
tugatishga qaratiladi. Dezinfeksiyalovchi vositalardan siydikning
muhiti ishqoriy bolganda fenilsalitsilat, kislotali bolganda
geksametilentetramin tavsiya etiladi. Antibiotiklar parenteral yol-
lar bilan, sulfanilamidlardan streptotsid, urosulfan, sulfade-
mizin, sulfatsil (katta hayvonlarga 10 g, chochqa va gosht-
xorlarga 0,13 g.dan kuniga 2 marta) ogiz orqali ichiriladi.
Siydikda yashil yiring tayoqchasi uchrasa, triðaflovin, akrigonin,
gokakrin kabi akrixinli boyoqlar ishlatiladi.
Kuchli bezovtalanish va tenezmlar paytida teri ostiga morfin
yuboriladi yoki iliq huqna otkaziladi.
Kasallik ogir kechgan hollarda siydik xaltasi katetr yordamida
dezinfeksiyalovchi eritmalar bilan yuviladi. Buning uchun 0,5 %
li protorgol, 0,1 % li etakridin laktat, 3 % li borat kislotasi,
0,05 % li kaliy permanganat eritmalaridan katta hayvonlarga
300500, mayda hayvonlarga esa 50100 ml yuborish mumkin.
Oldini olish. Jinsiy azolar kasalliklari (vaginit, metrit, uretrit
va boshq.) oz vaqtida davolanadi. Kateterizatsiya otkazishda
aseptika va antiseptika holatlariga rioya qilinadi. Hayvonlar
sovuqdan saqlanadi. Buyrak kasalliklari oz vaqtida davolanadi.
285
5-bob. MUOLAJA USULLARI
Suyuq dorilarni ichirish. Agar dori achchiq va yoqimsiz hidli
bolmasa, hayvon uni hech qarshiliksiz oziqa yoki suv bilan
aralashtirilgan holda qabul qiladi. Aks hollarda dorilar majburan
ichiriladi. Bu paytda qizilongach va tomoqda yalliglanish bolsa,
dorilarning bir qismi kekirdak orqali opkaga ketib qolishdan
ehtiyot bolish kerak. Suyuq dorilarni ichirishda, asosan, rezina
idishlardan foydalaniladi.
Sigirning boshini salgina kotarib, yagrini bilan bir xil
balandlikda ushlanadi (kalla-boyin uchburchagi hosil qilinadi).
Shifokor hayvonning old tomoniga otib chap qoli yordamida
hayvonning ong lunjini ochadi va ong qoli bilan shishaning
tagidan ushlab, uning boyin tomonidan hayvonning ogziga
tiqiladi. Idishning tagini yuqoriga kotara borish bilan birgalikda
hayvonning ahvolidan xabardor bolib turiladi. Agar dori opka
tomonga ketsa, hayvon yotala boshlaydi va bu paytda darhol
dori ichirish toxtatiladi va hayvonning boshi pastga tushiriladi.
Agar suyuq dorining hajmi katta bolsa, rezina zondlardan
foydalaniladi. Bunda Cherkasov zondi, standart zond, burun-
tomoq zondi, mayda shoxli hayvonlar uchun zond va tibbiyot
zondlaridan foydalaniladi. Bazan mayda hayvonlarga zond
yuborish imkoniyati bolmasa, sprinsovka, shpris va qoshiqcha-
lardan foydalaniladi.
Qoramollarga zond yuborish uchun avval zond yaxshilab
yuviladi va 3 dan 2 qismiga vazelin surtiladi. Shifokor chap
qoli yordamida sigirning tilini chiqarib ushlab turadi va ong
qoli yordamida zondni tomoqqa yonaltiradi, agar zond nafas
yolida bolsa, hayvon juda bezovtalanadi, zond esa yengil harakat
qiladi va uning tashqaridagi uchidan nafas harakatlari sezilib
turadi, uchiga shar kiydirilsa, shar shishib-boshashib turadi.
286
Bu paytda zond orqaga biroz tortilib, yana qaytadan qizilongachga
yuboriladi, oshqozonga tushgach, uning hidi kelib turadi yoki
zondning uchi pastga qilinsa, undan oshqozon shirasi ajrala
boshlaydi.
Otlarda burun-tomoq zondidan foydalaniladi. Zond burunning
pastki nafas yollari orqali yuborilib, tomoqqa yetib borgach,
yutinish akti bilan uning uchi qizilongachga otkaziladi. Zondning
uchi medaga yetib borgach, uning tashqi uchiga voronka ulanib,
suyuq dori quyiladi.
Òabletkalarni ichirish uchun korsang yoki tabletka yuborgich-
lardan foydalaniladi. Ular yordamida yoki qol bilan tabletkalar
tilning asosiga qoyiladi va ozgina suv ichiriladi. Parrandalarning
tilini ustiga tabletka qoyiladi va barmoq bilan jigildon tomonga
suriladi. Kop hollarda tabletkalar non yoki xamir orasiga
solingan holda hayvonlarga yediriladi. Bolyus kapsulalarini ichirish
uchun hayvonning ogzi zevnik yordamida ochilib, dori tilning
asosiga qoyiladi. Keyin chaqqonlik bilan zevnik ogizdan olinadi
va biroz suv ichiriladi.
Botqa holidagi dorilar kurakcha yordamida, talqon holidagi
dorilar suv bilan aralashtirilib, emulsiya holida ichiriladi.
Suyuq dorilarni hayvon ichki azolariga parenteral yuborishda
aseptika va antiseptika qoidalariga rioya qilinadi. Shu maqsadda
inyeksiya qilinadigan joyning terisi jun va har xil iflosliklardan
tozalanib, spirt yoki 5 % li yod eritmasi bilan zararsizlantiriladi.
Inyeksiya asboblari qaynatish yoki avtoklav usuli bilan zararsiz-
lantiriladi. Shifokorning qoli yaxshilab yuvilgach, dezinfeksiya-
lovchi eritmalar yordamida zararsizlantiriladi. Yuborilayotgan
eritmalar sterillangan va ularning harorati esa tana haroratiga
yaqinlashtirilgan bolishi kerak. Shishgan yoki avvalgi inyeksiya-
lar oqibatida qotib qolgan joylarga inyeksiya qilish mumkin emas.
Òeri ostiga yuborishda toqimalarni achitmaydigan va
yemirmaydigan eritmalar yuboriladi. Qoramollarda boyinning
orta yuzasini yuqori qismi yoki kurakning orqasi, mayda mol-
larda boyin, sonning ichki yuzasi, kokrak devori, chochqa-
larda ensa, tizza burmasi, sonning ichki yuzasi, parranda-
larda tosh sohasiga inyeksiya qilinadi. Inyeksiya qilish uchun
287
shprisga igna tutashtirilib, unga dori eritmasi tortiladi. Shpris
yuqoriga qaratilib, undagi havo chiqarib yuboriladi.
Eritma olingan shpris ong qolga, bosh barmoq bilan kor-
satkich, ortancha va oraliq barmoqlar orasiga olinib mahkam
ushlanadi va kichik barmoq bilan porshenning dastasi fiksatsiya
qilib turiladi. Chap qol bilan hayvonning terisini burma hosil
qilgan holda ushlaydi, ong qolning qisqa va ildam harakati bilan
ignaning uchini teri ostiga kiritadi. Chap qolning bosh barmogi
yordamida porshenning dastasi oldinga suriladi.
Agarda shprisni doriga bir necha marta toldirishga togri kelsa,
igna teridan chiqarib olinmasdan turib, shpris ketma-ket ravishda
toldirib turiladi. Ignani teridan sugurib olishdan avval dezin-
feksiyalovchi eritma botirilgan paxta bilan igna teriga qoshib
bosiladi va igna sugurib olinadi. Inyeksiya joyi zararsizlantiriladi.
Kop miqdordagi dorilar ham xuddi shu tartibda teri ostiga
yuboriladi va dori Jane shprisi yoki Bobrov apparatlari yordamida
yuboriladi.
Dorilarni muskul orasiga yuborishda shunga etibor berish
kerakki, inyeksiya qilinayotgan joydan yirik qon tomirlar otma-
gan bolsin. Bunday joylarga son, sagri yuzasi, yelkaning uch
boshli muskuli, qushlarda tosh muskuli, chochqalarda boyin
muskullari kiradi. Inyeksiya qilish uchun moljallangan igna olinib,
gavdaga perpendikular ravishda 35 sm chuqurlikka muskul
orasiga sanchiladi. Igna chiqarib olingach, orni dezinfeksiyalovchi
eritmalar bilan zararsizlantiriladi. Muskullararo inyeksiyalarda
aseptika va antiseptika qoidalariga rioya qilinmasa, abssess va
flegmonalar paydo bolishi mumkin.
Dorilarni vena qon tomiriga yuborish uchun turli hajmdagi
shprislar, Bobrov apparati hamda turli xildagi inyeksion ignalar-
dan foydalaniladi.
Venaga suvda yaxshi eriydigan dorilar yuboriladi va yuborila-
yotgan suyuqlik harorati tana haroratiga yaqin bolishi kerak. Bir
daqiqada 2030 ml suyuqlik yuboriladi.
Ot va qoramollarda boyinturiq venasiga yuboriladi. Chap
qolning panjalari yoki rezina jgut bilan vena qon tomiri qattiq
qisilib, ong qol bilan igna 45° li burchak ostida hayvonning
288
boshi tomonga yonalgan holda tomirga sanchiladi. Ignadan qon
oqishi bilan unga dorili shprisning shlangi ulanadi va shpris biroz
pastga tushirilib, unda qonning paydo bolishi kutiladi. Bunda
qon bilan birga havo pufakchalari ham qaytib chiqadi. Shundan
song qon tomiri qoyib yuboriladi va shpris hayvonning boshi
baravar balandlikda tutib turiladi. Dori tugashiga oz qolganda,
qon tomiri barmoq yordamida igna atrofidan bosiladi va igna
chiqarib olingach, joyi zararsizlantiriladi.
Chochqalarda dori eritmasi quloqning tashqi venasi orqali
yuboriladi. Bunda ignaning uchi quloq suprasi tomonga qaratiladi.
Mayda shoxli hayvonlarda dorilar boyinturiq venasiga yoki
oyoq venasiga yuboriladi. It va mushuklarda tashqi panja venasiga
yoki yelkaning teri osti venasiga, quyonlarda esa dorilar quloq
suprasining venasiga yuboriladi.
289
6-bob. QON TIZIMI KASALLIKLARI
Anemiyalar. Anemiya, kamqonlik (Anaemia) qonda eritro-
tsitlar soni va gemoglobin miqdorining kamayishi bilan tavsifla-
nadigan patologik holat bolib, qonning gazlar almashinuvi
funksiyasining buzilishi oqibatida toqimalarda kislorod tanqisligi
kuzatiladi. Kislorod tanqisligi nafas harakatlari va yurak qisqarish-
larining tezlashuvi, zaxiradagi qonning tomirlarga otishini kopa-
yishi, shuningdek, eritropoezning kuchayishi hisobiga qisman
qoplanadi.
Anemiyalarning sabablari turlicha bolishiga qaramasdan, ular-
ning rivojlanishida asosiy orinni quyidagi ikki asosiy jarayon
egallaydi:
1. Eritrotsitlarning suyak iligi imkoniyatlaridan kop darajada
olishi va gemoglobinning kamayishi.
2. Suyak iligida eritropoezning buzilishi oqibatida eritrotsit-
larning kam miqdorda hosil bolishi.
Suyak iligida qon hosil bolishining holatiga kora, regenerator,
giðoregenerator va aregenerator anemiyalar farqlanadi.
Etiopatogenetik tamoyilga asosan, anemiyalar quyidagicha
tasniflanadi:
1. Postgemorragik anemiyalar kop miqdorda qon yoqo-
tish oqibatida kelib chiqadi.
2. Gemolitik anemiya eritrotsitlarning koplab gemolizi
oqibatida kelib chiqadi.
3. Giðo va aplastik anemiyalar qon hosil bolishining
buzilishi oqibatida kelib chiqadi.
4. Alimentar anemiyalar (temir taqchilligi, vitamin taqchil-
ligi anemiyalari) temir, B
12
vitamini va folat kislotasi yetishmas-
ligi oqibatida kelib chiqadi. Bu turdagi anemiyalar bilan, asosan,
yosh hayvonlar kasallanadi.
290
Postgemorragik anemiya (Anaemia posthaemorragiea) qon
yoqotilishi tufayli kelib chiqadigan kasallik bolib, eritrotsitlar
soni va gemoglobin miqdorining kamayishi bilan otadi. Hamma
turdagi hayvonlar kasallanadi. Kopincha chochqa va goshtxor
hayvonlar konnibalizm kasalligi paytida ozini ozi tishlashi
oqibatida kelib chiqadi. Otkir va surunkali kechadi.
Sabablari. Otkir postgemorragik anemiya nisbatan katta qon
tomirlarining jarohatlanishidan kop miqdorda tashqi va ichki
qon ketishi oqibatida kelib chiqadi. Bunga turli xil jarohatlar,
xirurgik muolajalar, oshqozon va ichaklar yarasi paytida
devorning teshilishi, oshqozonoldi bolimlarining damlanishi
oqibatida yorilishi, tugish paytida bachadon va uning boyinchasi
yorilishi hamda katta maydonlarda gemorragik diatez kuzatilishi
sabab boladi.
Surunkali postgemorragik anemiyalarga uzoq muddat nisbatan
kichik qon tomirlardan qon ketishi, buyrak, siydik pufagi kasal-
liklari, yarali erroziyali gastroenterit, qon ishlab chiqarili-
shida qatnashuvchi vitaminlar yetishmasligi, surunkali gemorra-
gik diatezlar sabab boladi.
Gemorragik anemiyalar pasterelloz, chochqalar olati, otlar-
ning yuqumli anemiyasi kabi gemorragik diatezlar bilan otadi-
gan yuqumli kasalliklar hamda askaridoz, paramfistomatoz,
diktiokauloz kabi qon ketishi bilan otadigan parazitar kasallik-
lar paytida ham kuzatiladi.
Rivojlanishi. Kop miqdorda qon yoqotilishi otkir giðoksiya,
qon bosimining pasayishi va kollapsga sabab boladi. Kompensator
jarayon sifatida qon tomirlarining torayishi, zaxira qonning tomir-
larga otishi hisobiga eritrotsitlar va gemoglobin miqdorining
kamayishi deyarli sezilmaydi. 12- sutkaga kelib, ularning keskin
kamayishi kuzatiladi. Giðoksiyaning kuchayishi sababli qon ishlab
chiqarish kuchayadi. Kasallikning 45-sutkasiga kelib pereferik
qonda eritrotsitlarning voyaga yetmagan shakllari: polixromato-
fillar, bazofil donador eritrotsitlar va retikulotsitlar paydo boladi.
Giðoxrom xarakterdagi anemiya, leykositoz hamda trombositoz
rivojlanadi.
Surunkali postgemorragik anemiya paytida ichki azolardagi
temir zaxiralari hisobiga eritrotsitlar soni meyor chegarasida
saqlanib turadi. Kasallik uzoq davom etganda, bu zaxiralarning
291
kamayib qolishi tufayli eritrotsitlarning yetilishi kamayadi, qonda
gemoglobinga toyinmagan eritrotsitlar paydo boladi. Leyko-
peniya hamda limfositoz rivojlanadi. Bu davrda qonning korsat-
kichlari temir taqchilligi anemiyasi paytidagiga oxshash boladi.
Belgilari. Klinik belgilarining namoyon bolishi kop jihatdan
qon ketishining davom etishi va yoqotilgan qonning miqdoriga
bogliq boladi. Qisqa vaqt ichida jami qon miqdorining uch
qismdan koprogi yoqotilishi hayot uchun xavfli hisoblanadi.
Otkir postgemorragik anemiyada kollaps va giðoksiya, uyqu-
sirash, umumiy holsizlanish, gandiraklash, qorachiqning kenga-
yishi va muskullarning fibrillyar qaltirashi xarakterli boladi. Òana
haroratining pasayishi, sovuq terlash, teri va shilliq pardalarning
oqarishi, chochqa va itlarda qayt qilish kuzatiladi. Arterial va venoz
qon bosimi pasayib ketadi, hansirash va taxikardiya rivojlanadi,
puls tezlashgan, past tolqinli va kam tolishgan boladi, hazm
trakti motorikasi sekinlashib, siydik ajratish aktlari siyraklashadi.
Kasallik birinchi kunlari qonning umumiy hajmi kamayishiga
qaramasdan, eritrotsitlar, leykotsitlar soni va gemoglobin konsen-
tratsiyasi deyarli ozgarmaydi. Keyinchalik, pereferik qonda eritro-
tsitlar soni va gemoglobin miqdorining kamayishi, voyaga yetma-
gan eritrotsitlarning paydo bolishi, leykotsitlar sonining kopa-
yishi, qon yopishqoqligining pasayishi va eritrotsitlar chokish
tezligining (EChÒ) ortishi xarakterli boladi.
Kasallik surunkali tarzda kechganida anemiya belgilari asta-
sekinlik bilan namoyon boladi. Shilliq pardalarning oqarishi,
kuchayib boruvchi holsizlanish, doimiy uyqusirash kuzatilib, kasal
hayvon kopincha yotadi, oriqlaydi, mahsuldorligi kamayadi,
hansirash, taxikardiya, yurak tonlarining pasayishi, funksional
endokardial shovqinlar, tana haroratining pasayishi, tananing
pastki qismlarida shishlar paydo bolishi kuzatiladi.
Kislorod tanqisligi tufayli barcha azo va tizimlar faoliyatining
izdan chiqishi, kasal hayvon qonida eritrotsitlar va gemoglobin
miqdorining kamayishi, qonning rang korsatkichi 1 dan past
bolishi, anizositoz, poykilositoz va giðoxromiya kuzatilishi surun-
kali postgemorragik anemiyaga xos belgilar hisoblanadi.
Òashxis. Òashqi qon ketishi oqibatidagi postgemorragik ane-
miyaga tashxis qoyishda qiyinchilik tugilmaydi. Ichki qon ketishi
292
oqibatida kuzatiladigan anemiyalarga tashxis qoyishda anamnez
malumotlari, qonni laborator tekshirish natijalari hisobga olinadi.
Surunkali postgemorragik anemiyalarni alimentar anemiyadan
farqlash kerak. Bunda oziqalar va qon tarkibidagi temir va B
12
vita-
mini miqdorini aniqlash lozim boladi.
Prognoz. Qisqa vaqt ichida umumiy qonning uchdan bir qismi
yoqotilishi xavfli hisoblanadi. Qonning yarmi yoqotilishi esa
olimga sabab bolishi mumkin.
Davolash. Birinchi navbatda, qon ketishi toxtatiladi va yoqo-
tilgan qonning ornini toldirish hamda qon ishlab chiqarili-
shini kuchaytirishga qaratilgan davolash muolajalari otkaziladi.
Ichki qon ketishi va gemorragik diatezlarni toxtatish maqsadida
vena qon tomirlari orqali 10 % li kalsiy glukonat, 10 % li jelatina,
5 % li askorbin kislotasi yuboriladi. Mahalliy qon ketishini
toxtatish maqsadida 0,1 % li adrenalin eritmasi qollaniladi.
Orin toldiruvchi vositalar sifatida stabillashtirilgan shu turga
mansub hayvon qoni, plazma, qon zardobi katta hayvonlarga
13 litr, mayda hayvonlarga 200500 ml vena orqali yuboriladi.
Shuningdek, osh tuzining fiziologik eritmasi, Ringer-Lok erit-
masi, askorbin kislotasi bilan glukoza eritmalari, poliglukin kabi
plazmani ornini toldiruvchi eritmalar 1 litr 510 daqiqa tezlikda,
10 ml/kg dozada tavsiya etiladi.
Qon ishlab chiqarilishini ragbatlantirish maqsadida ogiz
orqali temir saqlovchi preparatlardan temir gliserofosfat, laktat,
sulfat yoki temir karbonat, gemostimulin hamda kobalt, mis
preparatlari, parenteral yollar bilan ferroglukin, askorbin kislo-
tasi, B
12
vitamini qollaniladi. Ogiz orqali folat kislotasi yuborish
tavsiya etiladi. Goshtxor hayvonlarga pishirilmagan jigar berish
yaxshi natija beradi.
Oldini olish choralari. Òurli xil jarohatlarning oldini olish,
otkir va surunkali qon ketishini oz vaqtida aniqlash va samarali
davolash lozim.
Gemolitik anemiya (Anemia hemolitika) eritrotsitlar gemo-
lizining kuchayishi oqibatida qondagi eritrotsitlar soni va gemoglo-
bin miqdori kamayishi, gemolitik sargayish, ogir kechgan
hollarda gemoglobinuriya kuzatilishi bilan tavsiflanadi.
Kelib chiqish sabablariga kora, gemolitik anemiyalarning
tugma va orttirilgan turlari farqlanadi. Òugma gemolitik
293
anemiyalar eritrotsitlardagi genetik yetishmovchiliklar oqibatida,
orttirilgan gemolitik anemiyalar eritrotsitlarning gemoliziga sabab
boladigan omillar (gemolitik zaharlar, parazitlar, infeksiya va
boshq.) tasirida kelib chiqadi. Barcha turdagi hayvonlar kasallanadi.
Gemolitik anemiya paytida kamqonlik bilan bir vaqtda, qonda
jigardan otmagan bilirubin miqdorining kopayishi, gemolitik
sargayish, ogir kechgan hollarda esa gemoglobinuriya xarakterli
boladi. Odatda, tugma gemolitik anemiyalar surunkali, ortti-
rilgan gemolitik anemiya otkir tarzda otadi.
Sabablari. Òugma gemolitik anemiyalar eritrotsitlar membra-
nasidagi liðoproteidlar tarkibining ozgarishlari, glukoza-6-fos-
fatdegidrogenaza, glutationreduktaza, pruvatkinaza kabi fer-
mentlar faolligining ozgarishi hamda gemoglobin strukturasi va
sintezining buzilishi oqibatida kelib chiqadi. Orttirilgan gemolitik
anemiyalar gemolitik zaharlar (rux, qorgoshin, surma prepa-
ratlari, xloroform, kislotalar, vodorod sulfid, zaharli osimliklar,
ilonlar zahri, yuqumli va parazitar kasalliklar qozgatuvchilari),
medikamentlar (sulfanilamidlar, nitrofuranlar, ayrim antibio-
tiklar) va boshqa omillar tasirida kelib chiqadi.
Sigirlarda uzoq muddat bir xil ratsionda boqish, uzoq muddat
beda, lavlagi, karam, raps bilan boqish, fosforning yetishmasligi
anemiyalarga, shuningdek, tuguriqdan keyingi anemiyalarga
sabab boladi. Buzoqlarga kop miqdorda sovuq suv berilishi
gemolitik anemiyaga sabab boladi. Ratsionda E vitaminining
yetishmasligi ikkilamchi omil hisoblanadi.
Rivojlanishi. Gemolitik anemiya paytida eritrotsitlar tomirlar
ichida yoki mononuklear fagotsitlarda hujayra ichida parcha-
lanadi. Eritrotsitlarning tomir ichidagi gemolizi gemolitik zahar-
lar tasirida kuzatilsa, hujayra ichidagi gemoliz suyak iligi, jigar
va taloqdagi mononuklear fagotsitlar eritrotsitlarni gemolizga
uchratadi. Gemolitik zaharlar va eritrotsilarga qarshi antitelolar
tomonidan chiqiriladigan (gemolitik kasallik, qon quyish)
anemiyalar, asosan, tomir ichidagi gemoliz bilan otadi.
Yosh hayvonlarning gemolitik anemiya kasalligi paytida ota va
onalari eritrotsitlarining antigenlari bilan homila eritrotsitlarining
dominant antigenlari bir-biriga mos kelmaganligi oqibatida ona
hayvonning immunizatsiyasi kuzatiladi va homila antigenlariga
294
qarshi antitelolar hosil boladi. Lekin bu antitelolar homila yol-
doshi orqali homila ichki azolariga otmaydi, faqatgina hayvon
tugilganidan song, uvuz suti orqali otishi mumkin. Shuning
uchun yosh hayvonlar hayotining birinchi uch, besh kunligidan
boshlab kasallanishi mumkin.
Autoimmun, yuqumli va parazitar gemolitik anemiyalar
paytida, asosan, tomir ichidagi, shuningdek, hujayra ichidagi
gemoliz kuzatiladi. Anemiya bilan bir vaqtda eritroid toqimaning
giðerplaziyasi rivojlanib, pereferik qonga voyaga yetmagan eritro-
normotsitlar, polixromatofillar, retikulotsitlar va yadroli eritro-
tsitlarning chiqishi kopayadi.
Eritrotsitlarning zor berib gemolizga uchrashi qonda bilirubin
miqdorining ortishiga sabab boladi, jigarning imkoniyatidan kop
miqdordagi bilirubinning hosil bolishi uning qon plazmasida
toplanib qolishi, gemolitik sargayishga sabab boladi. Òomir
ichidagi gemolizning kuchayishi oqibatida plazmaga koplab
chiqayotgan gemoglobinni mononuklear fagotsitar hujayralar
tutib ulgurmaydi va oqibatda gemoglobinuriya kuzatiladi.
Belgilari. Otkir gemolitik anemiya paytida quyidagi ikki guruh
belgilar kuzatiladi:
• birinchi guruh simptomlar giðoksiya va qon hosil qiluvchi
azolardagi ozgarishlar bilan bogliq bolib, shilliq pardalar va
teri pigmentsiz joylarining oqarishi, taxikardiya, hansirash,
holsizlanish, tez charchash, ishtahaning pasayishi, hazm faoliya-
tining buzilishi va kopincha tana haroratining kotarilishi
kuzatiladi;
• ikkinchi guruh klinik belgilar gemolitik anemiyaga xos bolib,
shilliq pardalarning oqarishi va sargayishi, eritrotsitlarning kop-
lab gemolizi kuzatilganda gemoglobinuriya xarakterli boladi.
Kasal hayvon qonidagi eritrotsitlar soni gemoglobinga nisba-
tan koproq kamayadi, qonda bazofil, donador eritrotsitlar,
polixromatofillar, retikulotsitlar va eritronormoblastlar paydo boladi.
Anizositoz va poykilositoz, eritrotsitlar rezistentligining pasayi-
shi, EChÒning tezlashishi, leykositoz qayd etiladi. Qonda jigardan
otmagan bilirubin, tezakda sterkobilin, siydikda urobilin va kop
hollarda gemoglobin miqdori kopayadi. Bunday belgilar sigirlar-
ning tuguruqdan keyingi gemoglobinuriyasi va buzoqlarning
paroksizmal gemoglobinuriya kasalligida yaqqol namoyon boladi.
295
Òashxis qoyishda anamnez malumotlari (gemolitik zaharlar,
qon quyish, sifatsiz oziqalar, fosfor va E vitaminining tanqisligi,
buzoqlarga kop miqdorda sovuq suv berilishi), xarakterli klinik
belgilar (shilliq pardalarning oqarishi va sargayishi, gemoglo-
binuriya), qonni laborator tekshirish natijalari (eritrotsitlar
sonining va gemoglobin miqdorining kamayishi, qon zardobida
jigardan otmagan bilirubin, siydikda urobilin miqdorining kopa-
yishi va gemoglobinuriya) hisobga olinadi.
Autoimmun gemolitik anemiyaga tashxis qoyishda eritrotsit-
larda autoantitelolar borligini aniqlash uchun Kumbs sinamasi
otkaziladi. Gemolitik anemiyalarning differensial diagnostikasida
toksik va autoimmun gemolitik anemiyalar, tuguruqdan keyingi
gemoglobinuriya, buzoqlarning paroksizmal gemoglobinuriyasi
farqlanishi hamda piroplazmidozlar, leptospiroz, virusli gepa-
titlar paytidagi yuqumli anemiyasi yoqligi aniqlanishi lozim.
Davolash. Kasallikning sabablari yoqotiladi, giðoksiya va
intoksikatsiyani kamaytirish, gemopoezni kuchaytirishga qaratil-
gan davolash muolajalari otkaziladi. Agar gemolitik anemiya
zaharlanish oqibatida kuzatilgan bolsa hazm trakti yuviladi va
surgi dorilar tavsiya etiladi. Otkir zaharlanishlarda qon oqizib
yuborilib, orniga izotonik eritmalar, guruhidan qati nazar qon,
qon zardobi yoki plazmasi yuboriladi. Ratsion oqsil, vitaminlar
va temirga boy oziqalar (otxor hayvonlarga kok oziqalar,
sifatli pichan, omixta yemlar, goshtxor hayvonlarga gosht,
suyak uni, jigar) bilan boyitiladi.
Intoksikatsiyani yoqotish uchun qon tomiriga natriy, kalsiy
xloridning giðertonik eritmalari, askorbin kislotasi bilan birgalikda
glukoza eritmalari yuboriladi. Gemopoezni ragbatlantirish maqsadida
temir, kobalt, mis preparatlari, C va B
12
vitaminlari, gemostimulin,
fitin va boshqa preparatlar, tuguruqdan keyingi gemoglobinuriya
paytida fosforga boy preparatlardan temir glitserofosfat, fosfin,
diammoniy fosfat kabilar qollaniladi. Autoimmun gemolitik
anemiyalarni davolashda glukokortikoid gormonlar, masalan,
prednizolon, ogiz orqali 1 mg/kg dozada yoki shu dozaga ekvivalent
holda kortizon, gidrokortizon, prednizolon kabilar tavsiya etiladi.
Oldini olish choralari. Oziqalar bilan gemolitik xususiyatli
zaharlarning organizmga tushishining oldini olish, ilon chaqishi,
ona hayvonlarni qochirishda nasldor hayvonlar qon guruhlarining
296
mos kelishiga etibor berish, bogoz va yangi tuggan sigirlar
organizmining toyimli moddalar, vitaminlar va fosfor bilan
taminlanishini nazorat qilib turish lozim. Ularga kop miqdorda
qandlavlagi va uning chiqindilaridan berilishiga yol qoymaslik,
buzoqlarga kop miqdorda sovuq suv bermaslik kerak.
Alimentar anemiya qon ishlab chiqarilishining buzilishi,
qon tarkibidagi gemoglobin konsentratsiyasining kamayishi, kam-
qonlik, moddalar almashinuvi jarayonlarining susayishi, natijada
hayvonlarning osishdan qolishi va ichki azolar rezistentligining
pasayishi bilan xarakterlanadi. Kasallik kopincha chochqa
bolalari, buzoqlar, qozilar va it bolalarida qayd etiladi. Alimentar
anemiya aksariyat hollarda raxit, A va D giðovitaminozlar va
boshqa kasalliklar bilan birgalikda rivojlanadi.
Etiologiyasi. Alimentar anemiyaning asosiy sababi organizmda
temir moddasining yetishmasligi oqibatida qon ishlab chiqa-
ruvchi azolar faoliyatining buzilishi hisoblanadi. Shuning uchun
kasallik «temir taqchilligi anemiyasi» deb ham ataladi. Lekin
keyingi yillarda, oziqalar tarkibida protein, kobalt, mis, rux va
vitaminlarning yetishmasligi ham kasallikka sabab bolishi malum
boldi. Yani alimentar anemiya polietiologik kasallik hisoblanadi.
Kasallik temir va boshqa elementlarning ichaklar orqali sorilishi
yomonlashishi, ratsionda askorbin kislotasi, tokoferol, oltingu-
gurt saqlovchi aminokislotalarning yetishmasligi hamda ichki
azolarda kislotalar ortiqcha bolganda rivojlanishi mumkin.
Organizmda vitaminlar, oqsillar bir qancha mikroelement-
larning yetishmasligi, saqlash sharoitining yomonligi kasallik
kelib chiqishi uchun sharoit tugdiradi.
Rivojlanishi. Ratsionda temir va shuningdek, kobalt, mis,
rux elementlarining yetishmasligi gemoglobin, muskullar mio-
globini, gem saqlovchi fermentlar: sitoxromoksidazalar, sito-
xrom, peroksidazalar va boshqalar sintezining kamayishi, oksid-
lanish-qaytarilish jarayonlarining susayishi bilan kechadi. Eritro-
poezning jadalligi pasayadi, toqima va azolarning kislorod bilan
taminlanishi yomonlashadi va oqibatda giðoxrom anemiya
rivojlanadi, moddalar almashinuvi izdan chiqadi.
B.B. Bakirov va M.S. Habiyevlarning (1993) takidlashicha,
temir yetishmaganda, birinchi navbatda, qizil ilikda qon shaklli
elementlarining hosil bolish jarayoni buziladi. Gemoglobin sintezi
297
susayadi va uning eritrotsitlar tarkibidagi konsentratsiyasi pasayadi.
Eritropoezning susayishi oqibatida giðoxrom anemiya, oksidlanish
va qaytarilish jarayonlarining chuqur buzilishlari kelib chiqadi.
Kislorod tanqisligi rivojlanadi. Qonda toliq oksidlanmagan
mahsulotlarning toplanib qolishi oqibatida asab, yurak-qon tomir
va boshqa tizimlarning funksiyasi buziladi. Umumiy giðoksiya
jarayonining kompensatsiyalanishi sifatida puls tezlashadi,
yurakning minutlik hajmi ortadi va yurak muskullarining giðertro-
fiyasi rivojlanadi. Òoyimli moddalarning hazmlanishi buziladi.
Belgilari. Klinik belgilar chochqa bolalarining 715 kunligida,
buzoqlarda esa keyinroq namoyon boladi. Shilliq pardalarning
oqarishi, terining quruqlashishi va oqarishi, teri qoplamasi
yaltiroqligining pasayishi, hurpayishi, sinuvchan va tushuvchan
bolishi kasallikning xarakterli belgilari hisoblanadi. Ishtaha ozgar-
gan bolib, kasallangan yosh hayvonlar devorlarni yalaydi,
oxurlarni kemiradi, toplanib qolgan siydikni ichishga harakat
qiladi, qozilar onasining junlarini yamlaydi. Ich qotishi yoki
ich ketishi kuzatilishi mumkin.
Qonda giðoxrom anemiya, yani eritrotsitlar sonining biroz
kamayishi, tarkibidagi gemoglobin konsentratsiyasining esa
keskin kamayishi, qonning rang korsatkichining 0,8 dan past
bolishi qayd etiladi. Qondagi gemoglobinning miqdori chochqa
bolalarida 4050 g/l, qozilarda 54, buzoqlarda 75 g/l.gacha
kamayadi. Eritrotsitlar soni chochqa bolalarida 3 mln.mkl,
qozilarda 4 mln.mkl, buzoqlarda 5 mln.mkl.gacha kamayadi. Qon
zardobidagi temirning miqdori 100 mkg% dan past boladi.
Kasallangan chochqa bolalarida holsizlanish, umurtqa
pogonasi bukchayishi (kifoz), harakatlanganda gandiraklash
kuzatiladi, bazan hayvonning ishtahasi yoqoladi va 1012
kun ichida «giðotrofik» bolib qoladi. Kop yotadi, ich ketishi,
ich qotishi bilan almashinib turadi. Òezak toq qongirrangli,
qolansa hidli, muhiti ishqoriy, tarkibida hazm bolmagan
oziqalar va shilimshiq suyuqlik boladi. Òana harorati normal
yoki subnormal, puls va nafas tinch turganda normal holda hamda
kuchsiz mexanik tasirotlar oqibatida juda tezlashgan boladi.
Kasallik rivojlanib borgan sari puls kichrayadi, sust tolishadi.
Yurak tonlari, asosan, birinchi ton kuchayib, bazan endokardial
shovqinlar paydo boladi.
298
Alimentar anemiya bilan kasallangan buzoqlarda ishtahaning
pasayishi, shilliq pardalarning oqarishi, jigarning kattalashishi,
osish va rivojlanishdan qolish belgilari xarakterli boladi. Diareya
va pnevmoniya kuzatilishi mumkin. Anemiya kopincha dispepsiya
va boshqa kasalliklarning oqibatida ikkilamchi kasallik sifatida kelib
chiqadi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Shilliq pardalar, teri, gavda
muskullari va ichki azolar zardob pardasining oqarishi, taloqning
biroz kattalashib, qattiqlashishi, yurakning kengayishi va miokard
distrofiyasi, bazan boyin, tosh, qorin sohalari teriosti kletchat-
kasida shishlar paydo bolishi, gastroenterit belgilari qayd etiladi.
Kechishi va prognozi. Alimentar anemiya qish va bahor
fasllarida otkir kechadi, yoz va kuzda yarimotkir yoki surunkali
tarzda kechib, nisbatan yengil otadi.
Davolash. Profilaktik tadbirlarning oz vaqtida otkazilishi
yaxshi samara beradi. Lekin kasallanib tuzalgan hayvon osish va
rivojlanishdan qoladi.
Òashxis. Saqlash sharoitlari va ratsionlarni tahlil qilish, klinik,
laborator va patologoanatomik tekshirishlar natijalari hisobga
olinadi. Alimentar anemiya uchun giðoxrom anemiya xarakterli
test hisoblanadi.
I.P. Kondraxin va boshqalar anemiya sindromi, teri va teri
qoplamasida ozgarishlar kuzatilishi, osish va rivojlanishdan
qolish, ishtahaning ozgarishi, qondagi gemoglobin miqdorining
keskin kamayishi va rang korsatkichining pasayishini alimentar
anemiyada tashxisning mezoni deb hisoblashadi.
Kasallikni oshqozon yarasi, gelmintoz kasalliklar paytida
kuzatiladigan postgemorragik anemiyalar, radiatsiyaning tasirida
kuzatiladigan giðoplastik (aplastik) anemiyalardan farqlash lozim.
Davolash va profilaktikasi. Alimentar anemiyani davolash-
ning asosini temir saqlovchi (ferrodekstran) preparatlarni (ferro-
glukin-75, urzoferan-100, glukoferon, ferbitol, polifer, impozil,
gemodeks, ferrumlek va boshq.) parenteral yollar bilan ichki
azolarga yuborish tashkil etadi. Ferroglukin-75 profilaktik
maqsadda (bir boshga) 34 kunlik chochqa bolalariga 23 ml,
ehtiyoj tugilganda ularning 1520 kunligida ikkinchi marta yana
3 ml, bogoz ona chochqalarning tugishiga 1520 kun qolganda
10 ml, 56 kunlik qozi va uloqlarga 34 ml, 34 kunlik buzoq
va toylarga 58-mushak orasiga inyeksiya qilinadi.
299
Ferroglukin-75 preparatining terapevtik dozasi uning profi-
laktik dozasidan 1,52 marta kop boladi. Boshqa temir saq-
lovchi preparatlarning dozasi tarkibidagi temirning miqdoriga
qarab belgilanadi. Ular itlar, mushuklar va quyonlarga 1 kg tana
vazniga 100 mg hisobida tavsiya etiladi.
Alimentar anemiyaning polietiologik kasallik ekanligini hisobga
olib, keyingi yillarda kompleks preparatlar keng qollanilmoqda.
Ferrolizin preparati tarkibida temir, mis, rux, marganes,
kobalt elementlarini saqlaydi, preparat chochqa bolalariga
birinchi marta bir boshga 1,5 ml, ikkinchi marta 16 kundan
keyin 2 ml muskul orasiga inyeksiya qilinadi. Suferrovit preparati
buzoqlarga 0,15 ml/kg dozada hayvon toliq sogayguncha har
3 kunda bir marta muskul orasiga inyeksiya qilinadi.
Chochqa bolalariga ona qonidan yoki otlar sitratli qonidan
12 ml/kg dozada 2 kunda bir marta, jami 23 marta teri ostiga
yuboriladi.
Qondagi gemoglobin miqdorini oshirish va shu orqali
giðotrofik bola tugilishining oldini olish maqsadida bogoz
chochqalarning tugishiga 1420 kun qolganda ferroglukin-75
preparatidan 5 ml muskul orasiga yuborish mumkin.
Ikki haftalik va undan katta chochqa bolalariga ogiz orqali
temir glitserofosfat beriladi. 16 kunlikdan 26 kunlikkacha chochqa
bolalariga kuniga 1,5 g beriladi. 45 kunlikdan boshlab, yana
10 kun beriladi. Òemir saqlovchi preparatlar hazm kanali
kasalliklarida parenteral yollar bilan yuboriladi.
Buzoqlarda alimentar anemiyani davolashda temir preparat-
laridan eng samaralisi ferroglukin-75 hisoblanib, preparat buzoq-
larga 15 mg/kg dozada muskul orasiga yuboriladi. Qondagi
gemoglobin miqdorini fiziologik meyorlar darajasida saqlab turish
uchun temir dekstranlari sutkasiga 36 mg temir moddasi hisobida
parenteral yollar bilan yoki 70 mg ogiz orqali qollaniladi.
Profilaktik maqsadda dispepsiya bilan kasallanib tuzalgan buzoq-
larga ferroglukindan 2,53 ml va B
12
vitaminidan 80120 mkg
har 35 kunda 1 marta muskul orasiga yuborib turiladi. 16 haftalik
buzoq organizmidan sutkasiga 12 mg temir ajralib chiqishi,
sutkalik minimal talabning esa 46 ekanligi aniqlangan. Sutkasiga
har 100 kg tana ogirligiga 1 grammdan temir sulfat berib borish
hayvonlarda anemiyaning oldini oladi.
300
7-bob. NERV TIZIMI KASALLIKLARI
Giðeremiya. Oftob urishi
Bosh miya giðeremiyasi miya yarimsharlari va uning pardalari
qonga tolishi oqibatida funksiyalar buzilishi bilan xarakterlanadi.
Asosan, sport sohasida ishlatiladigan otlar, nasllik buqalar va
itlar kasallanib, faol (arterial) va passiv (venoz) giðeremiya
farqlanadi.
Sabablari. Arterial giðeremiya jismoniy zoriqish, jinsiy
qozgalish, ichki azolarning kuchli qizishi, qorin boshligida
bosimning ortishi oqibatida, venoz giðeremiya esa vena qon
tomirlarida qonning dimiqishiga sabab boladigan omillar:
travmatik perikardit, uch tavaqali klapan yetishmovchiligi,
hayvonning boynidan boglaganda boyinturiq venasining qisilib
qolishi oqibatida kuzatiladi.
Klinik belgilari. Arterial giðeremiya otkir kechadi va kuchli
qozgalish, agressivlik, oldinga harakat qilish, tashqi tasirotlarga
(tovush, yoruglik) javob reaksiyasining kuchayishi kuzatiladi.
Venoz giðeremiya paytida uyqusiragan holat, teri va ogriq
reflekslarining pasayishi, tashqi tasirotlarga javobning susayishi,
harakat muvozanatining buzilishi belgilari kuchayib boradi.
Òashxis anamnez malumotlari va klinik tekshirishlar asosida
qoyiladi. Oftalmoskopiyada koz olmasining giðeremiyasi va
korish asabi sorgichida qonning dimlanishi va shishi qayd
etiladi.
Davolash. Kasallikning sabablari yoqotiladi. Ogir hollarda
kasal hayvon yarimqorongi, salqin joyga ajratiladi. Arterial
giðeremiya paytida birinchi soatlarda bosh sohasiga sovuq kompress
yoki muz solingan xaltacha qoyiladi. Qozgaluvchanlikni
pasaytirish maqsadida vena qon tomiriga xloralgidrat va brom
301
preparatlari, muskul orasiga magniy sulfat, mayda hayvonlarga
ogiz orqali bromular, luminal, veronal, medinal kabi tinchlan-
tiruvchi va uxlatuvchi dorilar qollaniladi. Venoz giðeremiya
paytida esa kofein, kamfora, naperestyanka preparatlari tavsiya
etiladi.
Oldini olish. Ishchi, sport sohasidagi va ovchi hayvonlardan
foydalanish qoidalariga rioya qilish, hayvonlarni boglash, naslli
buqalardan urug olish va tabiiy qochirish tadbirlarini otkazishda
xatolarga yol qoymaslik lozim.
Oftob urishi quyosh nurlarining (asosan, infraqizil) bosh
suyagiga togridan togri tasiri tufayli bosh miya yarimsharlari-
ning kuchli qizib ketishi bilan xarakterlanib, kopincha otlar va
mayda hayvonlar kasallanadi.
Sabablari. Hayvonlarni quyosh nurlari ostida uzoq muddat
saqlash, soya joylarning yetishmasligi oftob urishiga sabab boladi.
Uzoq muddat dam oldirmasdan ishlatish, sugorishning vaqtida
bolmasligi, yurak-qon tomir yetishmovchiliklari, yog bosish
kasalligi, hayvonni uzoq vaqt boshini pastga qilib boglab qoyish,
motsionning kamligi ikkilamchi omillar hisoblanadi. Zotdor
mollar va uzoq muddat soya joylarda saqlangan hayvonlar oftob
urishiga tez beriluvchan boladi.
Rivojlanishi. Bosh sohasiga quyosh nurlarining uzoq muddat
tasir etishi oqibatida bosh miya yarimsharlaridagi harorat
kotarilib, tana haroratidan 23°C yuqori bolishi mumkin.
Natijada bosh miya va uning pardalari giðeremiyasi, shishi
kuzatilib, miya qorinchalari likvor suyuqligi bilan toladi, bosh
qobigi ichida bosim ortadi, bosh miya yarimsharlarining funksiya-
lari buzilib, qon tomir va nafas markazlarining falajlanishi
oqibatida olim kuzatilishi mumkin.
Klinik belgilari. Kasallikning boshlanishida umumiy holsiz-
lanish, kuchsiz qozgalish, terlash, nafasning tezlashishi, mus-
kullar tonusining pasayishi, gandiraklash, bazan tana harora-
tining kotarilishi qayd etiladi. Quyidagi yurak-qon tomir va
nafas tizimi yetishmovchiligi belgilari: shilliq pardalar sianozi,
pulsning tezlashishi, tolishmaganligi va kichik tolqinli bolishi,
yurak tonlarining kuchayishi va bogiq eshitilishi, tezlashgan va
bir meyordaligi nafas harakatlarida kuzatiladi.
302
Kasallikning sabablari tugatilgach, davolash yordami korsa-
tilib, asab, yurak-qon tomir va nafas tizimi yetishmovchiliklari
23 soatdan keyin yoqoladi. Oz vaqtida va samarali davolash
tadbirlari olib borilmaganda, quyosh nurlarining davomli tasirida
komatoz holati: tashqi tasirotlarga butunlay befarqlik, refleks-
larning yoqolishi, ixtiyorsiz tezaklash va siydik ajratish, yuzaki
nafas, pulsning kuchsiz bolishi qayd etiladi. Yurak va nafas asab
markazlarining falajlanishi oqibatida olim kuzatilishi mumkin.
Òashxis anamnez malumotlari (hayvonning quyosh nurida
saqlanishi) va markaziy asab tizimi funksiyalarining buzilishi
belgilari asosida qoyiladi.
Davolash. Hayvonlar soya-salqin joylarga olinib, sovuq suv
bilan taminlangan holda boshiga sovuq suv quyiladi. Vena orqali
glukoza va kofein eritmalari, teri ostiga kordiamin, lobelin tavsiya
etiladi. Kuchli qozgalishlar paytida tinchlantiruvchi vositalar,
bromidlar, veronal, opka shishi kuzatilganda 510 ml/kg
miqdorda qon oqizib yuborish va keyin vena orqali kalsiy xloridning
510 % li eritmalarini qollash yaxshi natija beradi.
Oldini olish. Hayvonlarni quyosh nuridan saqlash uchun
soyali ayvonlar quriladi, ayniqsa, salqin zonalardan keltirilgan
hayvonlarni kunning issiq paytlarida yaylovda boqish taqiqlanadi.
Hayvonlarni suv bilan yetarlicha taminlash lozim.
Meningit. Meningoensefalit
Meningoensefalit bosh miya va uning pardalari yalliglanishi
bolib, yarimsharlar postloq, postloqosti va vegetativ markaz-
lari funksiyalarining izdan chiqishi bilan tavsiflanadi. Alohida holda
bosh miya postlogining yalliglanishiga meningit (meningitis),
magiz qavatining yalliglanishiga ensefalit (encephalitis) deb
yuritiladi. Lekin amaliyotda ularning alohida holda yalliglanishi
juda kam qayd etiladi.
Kelib chiqishiga kora, birlamchi va ikkilamchi, kechishiga
kora, otkir va surunkali, yalliglanishning xarakteriga kora,
yiringli va yiringsiz meningoensefalitlar farqlanadi. Bir vaqtning
ozida bosh miya va orqa miyaning yalliglanishiga meningoensefalit
deyiladi. Meningoensefalit bilan kopincha goshtxor hayvonlar,
303
bazan otlar kasallanadi. Boshqa turdagi hayvonlarda kam qayd
etiladi.
Sabablari. Meningoensefalitlar virusli yoki bakterial infek-
siyalar (otlarning yuqumli ensefalomiyeliti, itlar olati, Ayeski
kasalligi, listerioz va boshq.) qoylar senurozi, xirurgik sepsis
va jarohatlar oqibatida yoki orqa miya yalliglanishida infeksiyaning
tushishi natijasida rivojlanishi mumkin. Bosh miyaning lat yeyishi,
chayqalishi va kontuziyasi (urilishi) ikkilamchi omillar hisob-
lanadi.
Rivojlanishi. Bosh miya pardasi, miyaning kokimtir va oq
moddasida yalliglanish degenerativ ozgarishlar: giðeremiya,
shishlar, deskvamatsiya (yumshab qolishi), endoteliy kapillar-
larining bortishi, perivaskular hujayraviy infiltratsiya kuzatiladi.
Nevroglial toqima shishadi va zor berib rivojlanadi. Bosh miya
yarimsharlari avvaliga dumaloqlashadi, keyinchalik ulardagi
tanachalarning yoqolib ketishi, yadrosining protoplazmadan
surib chiqarilishi, asab hujayralarining bujmayib qolishi va olishi
qayd etiladi. Miya pardalari retseptorlarining qattiqlashishi miya
chanogida bosimning ortishi, asab kutikulalarining qisilishi
oqibatida postloqosti markazlari oliy asab funksiyalarining qis-
man yoki toligicha izdan chiqishi olimga sabab bolishi
mumkin.
Klinik belgilari. Kasallikning klinik namoyon bolishi turlicha
bolib, miyaning postloq qismi va magiz qavatining jarohat-
lanish darajasiga bogliq boladi. Meningoensefalitning dastlabki
bosqichlarida, asosan, bosh miyaning postloq qismi jarohatlan-
ganda markaziy va vegetativ asab tizimi buzilishlarining umumiy
spetsifik belgilari (meningial sindrom): qorachiqning kengayishi,
koz olmasi harakatining chegaralanishi, ensa, boyin muskul-
larining qattiqlashishi va qaltirashi, teri sezuvchanligining ortishi,
paylar reflekslarining kuchayishi, terlashning kuchayishi xarak-
terli boladi. Keyinchalik, kuchayib boruvchi holsizlanish,
qusish, harakat muvozanatining buzilishi, yurak-qon tomir,
nafas, hazm tizimlari faoliyatining vegetativ boshqarilishi izdan
chiqadi.
304
Bosh miya yarimsharlarining yalliglanishida kasallikning
dastlabki kunlarida qozgalish holati, bezovtalanish, ilgarilama
harakat qilish, agressivlik, yoruglik va tovush tasirotlariga javob
reaksiyasining kuchayishi, muskullarning qaltirashi, shartli
reflekslarning susayishi kuzatiladi. Keyinchalik, qozgalish va
agressivlik belgilari holsizlanish va tashqi tasirotlarga nisbatan
befarqlik bilan almashinib, korish va eshitishning yomonlashishi,
harakat muvozanatining buzilishi, oyoqlar yarimfalaji kuzatiladi.
Uzunchoq miyaning jarohatlanishida nafas va qon tomiri
markazlarining falajlanishi oqibatida olim qayd etiladi.
Òashxis anamnez malumotlari va klinik belgilar asosida
qoyiladi. Miya suyuqligi tekshirilganda hujayraviy elementlarning
kopayishi (pleositoz) va globulinlar hisobiga oqsillarning kopa-
yishi qayd etiladi. Kasallikni markaziy asab tizimining jarohat-
lanishi bilan kechadigan yuqumli va parazitar kasalliklar va
zaharlanishlardan farqlash kerak.
Davolash. Kasal hayvonlar keng va qulay xonalarga ajratilib,
qalin toshamalar bilan taminlanadi. Kuchli yoruglik va shovqin-
dan asraladi. Ratsion tez hazmlanuvchi uglevodlar va vitaminlar
bilan boyitiladi. Etiologik omillarni hisobga olgan holda davolash
ishlari tashkil etiladi. Yiringli jarayon rivojlanganda yuqori
dozalarda penitsillin, streptomitsin kabi antibiotiklar 1 kg tana
vazniga 1500020000 ÒB hisobida bir sutkada 34 marta, 1014
kun davomida qollaniladi.
Yiringli yalliglanishsiz kechadigan meningoensefalitlarni davo-
lashda vena qon tomiri orqali geksametilentetramin, glukoza
eritmalari, tiamin, piridoksin, siankobalamin, askorbin kislotasi
yuboriladi. Yurakka tasir etuvchi va siydik haydovchi dorilar, asab
toqimasining oziqlanishini yaxshilash maqsadida litsetin qolla-
niladi.
Kuchli qozgalish kuzatilganda xloralgidrat, aminazin, medi-
nal, veronal kabi tinchlantiruvchi va uxlatuvchi dorilar, ekssu-
datni qayta sordirish uchun natriy yoki kaliy yodit, kalsiyodin,
10 % li natriy xlorid eritmasi tavsiya etiladi.
Oldini olish. Bosh chanogining jarohatlanishi, urilishi va
jarohatlarning oldi olinadi. Yuqumli kasalliklarga qarshi emlash
tadbirlari rejali ravishda otkaziladi.
305
Meningomiyelit
Meningomiyelit orqa miya va uning pardalarining yalligla-
nishi bolib, asosan, goshtxor hayvonlar va otlar kasallanadi.
Orqa miyaning yumshoq va orgimchaksimon pardasining yallig-
lanishi hayvonlarda kopincha bir vaqtda miya magzining ham
yalliglanishi bilan otadi. Orqa miya qattiq pardasining yalligla-
nishi esa otlar va itlarda mustaqil kasallik sifatida rivojlanadi.
Sabablari. Kasallik virusli kasalliklarning (goshtxor hayvon-
lar olati, otlarning yuqumli ensefalomiyeliti, Ayeski kasalligi)
asorati sifatida, yalliglanishning bosh miya tomonidan otishi
oqibatida, umurtqa pogonasining jarohatlanishlari va jarohatlari
oqibatida kelib chiqadi.
Rivojlanishi. Patologik jarayon orqa miyaning pardalari,
kokimtir va oq moddasini qamrab oladi. Pardalarda qon quyilishi
va shishlar paydo bolishi bilan otadigan yalliglanish kuzatiladi.
Orqa miya suyuqligi miqdorining ortishi tufayli likvor suyuqligi-
ning orqa miya markazlari va miya moddasiga bosimi ortadi,
oqibatda orqa miyaning sezuvchi, harakatlantiruvchi va vegetativ
markazlarining funksiyalari buziladi.
Etiologik omillarning uzoq muddat tasir etishidan qattiq
pardaning surunkali yalliglanishi, qon tomirlar toqimasining
olishi va biriktiruvchi toqimaning rivojlanishi, keyinchalik qattiq
pardaning qalinlashishi, unda togay toqimasi rivojlangan joylar-
ning paydo bolishi hamda suyaklanishi (ossifikatsiyalanuvchi
paximeningit) kuzatiladi. Oqibatda orqa miyaning yumshoq va
orgimchaksimon pardasining, orqa miya asablari postlogining
qisilishi, oyoqlarning falaji va yarimfalaji qayd etiladi.
Miyaning oq va kokimtir moddasida yalliglanish jarayon-
larining rivojlanishi tomirlar giðeremiyasi, qon quyilishi, infiltra-
tsiyasi va shishlar hamda nevroglial toqimaning kuchli prolifera-
tsiyasi kuzatiladi. Asab hujayralari avvaliga dumaloqlashadi va
bortadi, keyinchalik vakuolizatsiya va xromatolizga uchraydi,
yadrosining pereferiyaga siljishi ham mumkin, kopchilik asab
hujayralari bujmayib qoladi va oladi.
Klinik belgilari. Kasallikning boshlanishida orqa miya va uning
pardalarida, asosan, otkir ekssudativ jarayonning rivojlanishi
306
kuzatilib, orqa oyoqlar muskullarining qattiqlashishi (qotma
kasalligidagidek), teri ogriq sezuvchanligining kuchayishi,
tezaklash va siydik ajratishning tezlashishi, keyinchalik, odatda,
57 kundan keyin degenerativ ozgarishlar va asab hujayrala-
rining qisman olishi tufayli orqa oyoqlar falaji va yarimfalaji,
muskullar atrofiyasi, yotoq yaralar, ixtiyorsiz tezaklash va siydik
ajratish, umurtqa pogonasi harakatining chegaralanishi, intok-
sikatsiya va sepsis oqibatida olim kuzatilishi mumkin.
Orqa miya qattiq pardasining yalliglanishi surunkali ravishda
kechib, hayvonlarda ixtiyorsiz harakat, ornidan turishda va hara-
katlanishda ogriq sezish, orqa oyoqlarni qoringa yaqin tutish
qayd etiladi. Keyinchalik, umurtqa pogonasining harakati
chegaralanadi, muskullar atrofiyaga uchraydi, hayvon yotib
qoladi, yotoq yaralari, sepsis oqibatida olim kuzatilishi mumkin.
Òashxis anamnez malumotlari (yuqumli kasalliklar), xarak-
terli klinik belgilarga asoslanadi. Likvor suyuqligi laborator tek-
shirilganda hujayraviy elementlar sonining (pleosnoz) va gamma-
globulin oqsil fraksiyalarining kopayishi xarakterli boladi.
Qiyosiy tashxisda quturish kasalligidan farqlash lozim.
Davolash. Qishloq xojaligi hayvonlarida orqa miya yalliglani-
shini davolash aytarli samara bermaydi. Shuning uchun faqatgina
nasldor va dekorativ hayvonlar davolanadi. Kasal hayvonlar
qalin toshamalar bilan taminlanadi, bir sutka davomida bir-
ikki marta bir tomondan boshqa tomonga agdarib yotqizish
bilan yotoq yaralar paydo bolishining oldi olinadi. Orqa miyaning
bel, quymuch sohasiga qizdiruvchi lampalar qoyiladi, indukto-
termiya, UYCh terapiya, darsenvallash, elektroforez usullari
qollaniladi, oyoqlar muskullari massaj qilinadi. Davolashning
710 kuni davomida vena orqali glukoza, geksametilentetramin,
kalsiy xlorid eritmalari, teri ostiga, B
1
va B
12
vitaminlari yuboriladi.
Muskullarning zoriqishi belgilari yoqolgandan keyin (1014
kundan keyin) teri ostiga 1 % li strixnin eritmasidan 1015 kg
tana vazniga 0,51 ml yuboriladi.
Meningomiyelit bilan kasallangan itlarni davolashda muskul
orasiga biyoxinol (0,1 g/kg), teri ostiga 1 % li dibazol (1 ml/
1520 kg), prozerinning 0,05 % li eritmasidan (1 ml/1520 kg)
1014 kun davomida kuniga 12 marta yuborish, tiamin,
307
piridoksin va siankobalamin preparatlarini qollash yaxshi natija
berishi mumkin.
Oldini olish. Virusli kasalliklar (goshtxor hayvonlar olati,
otlarning yuqumli ensefalomiyeliti va boshq.), zaharlanishlar
va turli xil jarohatlarning oldini olish lozim.
Epilepsiya, tetaniya, eklampsiya
Epilepsiya reflekslarning va sezgilarning qisman yoki
toligicha yoqolishi tonik-klonik qaltiroq tutqanogi bilan ota-
digan kasallik bolib, kopincha zotdor itlar, moynali hayvonlar
va bazan otlar, yirik shoxli hayvonlar hamda mayda hayvonlar
kasallanadi.
Epilepsiyalar shartli ravishda haqiqiy va simptomatik (ikkilam-
chi) turlarga bolinadi
Sabablari. Haqiqiy epilepsiyalarning kelib chiqish sabablari
toligicha aniqlanmagan. Ularning kelib chiqishida endokrin
gumoral boshqaruvining, suv-tuzlar almashinuvining buzilishlari
va irsiy omillar ahamiyatli boladi. Simptomatik epilepsiya bosh
miyaning turli xil infeksiyalar (goshtxorlar olati, otlar ensefalo-
miyeliti), jarohatlar, miyaning chayqalishi va osmalari, intoksika-
tsiyalar, gelmintlar bilan jarohatlanishi oqibatida kuzatiladi.
Rivojlanishi. Bosh miyada qattiqlashgan va sklerotik ochoqlar,
nevroglial toqimaning osishi, istisqo osmalar, qon quyilishi
va boshqa ozgarishlar borligi aniqlanadi. Kasallikning asosini
bosh miya postlogi, postloqosti markazlarining qozgalish va
tormozlanish jarayonlarini boshqarish funksiyalarining buzilishi
tashkil etadi, oqibatda klonik-tonik qaltiroq, ichki azolar yurak-
qon tomir, nafas va boshqa tizimlari funksiyalarining buzilishi
kuzatiladi.
Klinik belgilari. Òonik-klonik qaltiroq xurujlarining kuzatilishi
kasallik uchun xarakterli simptom hisoblanadi. Xurujlarning
qaytarilib turishi, davomiyligi va kuchi turlicha bolishi mumkin.
Òiðik holda kechganda tutqanoq xurujlarining boshlanishidan bir
necha daqiqa oldin hayvonda bezovtalanish, qorqish holatining
kuchayishi, bazan aylanma harakat yoki uzoq xayol surish holati
kuzatiladi. Xuruj oyoq, yelka, boyin, jag muskullarining qisqa
308
muddatli (bir necha sekund) tonik qaltirashi bilan boshlanib,
keyin bir necha daqiqa (kopincha 25 daqiqa) davomida oyoqlar
muskullarining klonik qaltirashi, chaynash harakatlari va ogizdan
kopikli solak oqishi kuzatiladi.
Òutqanoq xurujlari paytida qorachiqning kengayishi, refleks-
larning yoqolishi, hushdan ketish, ixtiyorsiz tezaklash va siydik
ajratish, nafas va yurak urishining keskin kuchayishi kuzatiladi.
Xurujlardan keyin 510 daqiqa davomida hayvonning umumiy
holsizlanishi kuzatilib, keyinchalik meyoriga qaytadi. Òutqanoq
xurujlari orasida hayvonlarda hech qanday klinik belgilar kuzatil-
maydi. Intoksikatsiyalar oqibatidagi simptomatik epilepsiyalarda
kopincha xurujlar kuchi va qaytalanib turishi ortib borishi hamda
olim kuzatilishi mumkin.
Òashxis anamnez malumotlari va xarakterli klinik belgilar
(tonik-klonik qaltiroq xurujlari va xurujlarning qaytarilib turilishi)
asosida qoyiladi. Qiyosiy tashxisda itlarning tonik-klonik qaltiroq
xurujlarisiz otadigan katalepsiya, mioplegiya, xoreya, tik va
itlar eozinofilli miozitidan farqlash lozim.
Katalepsiya paytida davriy ravishda qaytarilib turuvchi yoki
doimiy ravishdagi tonik qaltiroqlar: bir yoki ikki oyoqning qot-
maga oxshab harakatsiz bolib qotib qolishi, mioplegiya paytida
oyoqlar shol yoki yarimshol holatida boshashib, harakatsiz
bolib qolishi kuzatiladi. Xoreya boyin, kokrak, quloq, yuz,
oyoq muskullarining doimiy ravishdagi ixtiyorsiz klonik qaltirashi
bilan xarakterlanadi.
Eklampsiya bogozlik toksikozi bolib, tonik-klonik qaltiroq
xurujlari kuzatilishi bilan tavsiflanadi. Kasallik hayvonlarda tugish-
dan oldin va keyingi davrda kuzatiladi. Eklampsiya bilan kopincha
itlar, moynali hayvonlar, mushuklar va bazan otlar, yirik va
mayda shoxli hayvonlar kasallanadi. Yangi tugilgan it bolasi va
chochqa bolalari orasida ham qayd etilgan.
Sabablari. Ichki azolarda kalsiy yetishmasligi, zaharlanishlar,
surunkali infeksiya, qalqonoldi bez funksiyasining yetishmov-
chiligi kasallikning kelib chiqishida ahamiyatli omillar hisobla-
nadi. Ayrim dekorativ itlarda kasallikka irsiy moyillik ham boladi.
Rivojlanishi toligicha aniqlanmagan. Eklampsiya paytida
qaltiroq bosh miya postlogi reflektor qozgaluvchanligining
309
kuchayishi oqibatida qonda zaharli moddalarning toplanib qolishi
tufayli kuzatiladi. Bu holat kopincha buyraklarning jarohatla-
nishida (uremik eklampsiya) kuzatiladi.
Klinik belgilari. Kasallik tiðik kechganda tutqanoq tosatdan,
tugishga bir necha soat yoki bir sutka qolganda kuzatiladi. Bu
tutqanoqlar epelepsik tutqanoqlarga oxshash bolsa-da, ulardan
uzoq davom etishi, tez-tez qaytarilib hamda nisbatan kuchsiz
namoyon bolishi bilan farq qiladi. Shuningdek, epilepsik tutqanoq-
lardek tonik qaltiroq bilan emas, balki oyoq muskullarining
fibrillyar qaltirashi bilan boshlanishiga kora farqlanadi. Keyin-
chalik oyoqlarning klonik qaltirashi va ogizdan kopikli solak
ajratish bilan chaynash harakatlari qayd etiladi.
Òutqanoq paytida kopchilik reflekslar saqlanib qoladi,
ixtiyorsiz tezaklash va siydik ajratish ayrim hollardagina kuzatiladi,
yurak urishi va nafas harakatlari tezlashadi. Òutqanoqda hayvonlar
holsizlanadi, u 1030 daqiqa davom etadi, bazan doimiy tus
olib, kasal hayvon sogaygunga qadar saqlanib qoladi. Kasallik
ogir kechganda holsizlanish kuchayib boradi, yurak-qon tomir
yetishmovchiligi, asfiksiya oqibatida olim kuzatilishi mumkin.
Òashxis anamnez malumotlari (bogozlik yoki tugishdan
keyingi tutqanoq), klinik belgilar, muskullarning fibrillyar qalti-
rashi bilan boshlanadigan klonik qaltiroq asosida qoyiladi.
Davolash. Kasal hayvon yarimqorongi va tinch joyga ajratilib,
qalin toshama bilan taminlanadi. Ratsion yengil hazmlanuvchi
uglevodlar, B guruhi vitaminlari, kalsiy, fosfor tuzlari bilan
boyitilib, osh tuzi va oqsilga boy oziqalar berilishi chegaralanadi.
Xurujlarni kamaytirish maqsadida xloralgidrat, bromidlar,
barbital, fenobarbital, medinal, geksamidin, divenal, trimetin
kabi uxlatuvchi va qaltiroqqa qarshi vositalar, kalsiy glukonat,
glutamin kislotasi, B guruhi vitaminlari tavsiya etiladi.
310
4-bolim. YOSH HAYVONLAR KASALLIKLARI
1-bob. JIGAR VA HAZM AZOLARI KASALLIKLARI
Yosh hayvonlar dispepsiyasini aniqlash
va davolash
Dispepsiya yosh hayvonlarning otkir kechadigan kasalligi
bolib, modda almashinuvi va hazm jarayonlarining buzilishi,
organizmning suvsizlanishi va intoksikatsiyasi bilan otadi.
Dispepsiya bilan kopincha buzoqlar, chochqa bolalari, kam
darajada qozilar va toychalar kasallanadi.
Kelib chiqishiga kora, fermentodefitsit, autoimmun, immu-
nodefitsit va alimentar, kechish darajasiga kora oddiy va toksik
dispepsiyalar farqlanadi.
Sabablari. Dispepsiya polietiologik kasallik bolib, asosiy
omillarga quyidagilar kiradi:
a) bogoz hayvonlarni notogri oziqlantirish;
b) bogoz hayvonlar organizmiga zaharli moddalarning
tushishi;
d) hayvonlarning giðoksiyasi va giðokineziyasi;
e) yosh hayvonlarni saqlash va oziqlantirish zoogigiyenik
qoidalarining buzilishi;
f) mastit bilan kasallangan ona hayvon sutining berilishi.
Bu omillardan tashqari, ona hayvon uvuz sutining tarkibida
hazm azolarining antigenlariga nisbatan sensibillangan antifer-
mentlar, autoantitelolar va limfotsitlarning bolishi oqibatida
autoimmun dispepsiya, hazm tizimining sekretor azolarining
rivojlanmaganligi tufayli fermentodefitsit dispepsiya, oz vaqtida
sifatli uvuz qabul qilmaganligi tufayli immunodefitsit dispepsiya
va sifatsiz uvuz berilishi, oziqlantirish rejimining buzilishi tufayli,
alimentar dispepsiya kelib chiqishi kuzatiladi.
311
Patogenezi. Ona hayvonlarni bogozlik davrida notogri
oziqlantirish, ratsionda kislotaliligi yuqori bolgan, omixta yem-
larning ortiqchaligi va pichanlar, ildizmevalilarning yetishmasligi,
oqsillar va energetik oziqalarning meyordan kop bolishi ularda
modda almashinuvlari buzilishi va fiziologik jihatdan tola qimmatli
bolmagan bolaning tugilishiga sabab boladi.
Yomon sifatli uvuz tarkibida immunglobulinlar kam boladi,
bu, oz navbatida, organizmning shartli patogen va patogen
mikrofloralarga nisbatan chidamliligining pasayishiga sabab
boladi. Bogoz hayvonlar uchun motsionning va yoruglikning
yetishmasligi, binolarda zaharli gazlarning ortiqchaligi homila
organizmining kislorod bilan taminlanishini yomonlashtiradi,
toliq parchalanmagan oraliq moddalar hosil boladi, ichaklar
devorida sut kislotasi toplanib qoladi. Antisanitariya sharoitida
saqlanganda, yangi tugilgan hayvon organizmiga mikroflora-
larning tushishi ehtimoli kopayadi, uvuz sutining kechikib ichiri-
lishi, uning harorati pastligi yoki yuqori bolishi dispepsiyaning
rivojlanishiga olib keladi, disbakterioz, toksikoz, organizmning
suvsizlanishi, suv-elektrolit almashinuvining buzilishi, asidoz,
organizmdagi energetik, plastik moddalar, vitaminlar va mineral
moddalar zaxirasining kamayishi, himoya va tiklanish jarayonla-
rining pasayishi kuzatiladi.
Klinik belgilari. Kasallikning kechishiga qarab oddiy va toksik
dispepsiyalar farqlanadi. Oddiy dispepsiyada hayvonning umumiy
ahvoli ozgarmagan holda hazm tizimi faoliyatining buzilishi,
defekatsiyaning tezlashuvi, tezakni suyuqlashuvi, yurak urishi
va nafasning biroz tezlashuvi bilan xarakterlanadi. Kasallik odatda
23 kun davom etgan holda uning sababi yoqotilib, parhez
oziqlantirilganda hayvon sogayib ketadi.
Òoksik dispepsiyada klinik belgilar tosatdan paydo bolib,
ishtahaning, emish va sorish reflekslarining yoqolishi, suvsi-
mon, qolansa hidli, sargish-kulrang va bazan yashil tusdagi
ich ketishi kuzatiladi. Intoksikatsiya oqibatida holsizlanish,
befarqlik, teri sezuvchanligining pasayishi, adinamiya kuzatiladi.
Suvsizlanish oqibatida kasal hayvon ozadi. Jun qoplamasining
yaltiroqligi pasayadi, koz olmasi chokadi, burun oynasi qurib
qoladi. Òana harorati pasayib boradi.
312
Ogir hollarda qorin devori paypaslanganda ogriqli boladi,
ixtiyorsiz ravishda tezaklash, anus sfinktrining falaji, tezakning
yomon hidli bolishi, dum va anus atrofining ifloslanishi xarakterli
boladi. Puls iðsimon, tezlashgan va yurak tonlari juda past
eshitiladi. Òashqi shilliq pardalar kokaradi.
Nafas qiyinlashib, juda tezlashgan boladi. Agonal holatda
hayvon harakatsiz, boshini orqaga qilib yotadi, tez -tez va uzib-
uzib nafas oladi, ixtiyorsiz ravishda tezak ajratib turadi, oyoq va
quloqlar soviydi. Qondagi ishqoriy zaxira, qon zardobidagi
umumiy oqsil gamma-globulinlar hisobiga keskin kamayib ketadi.
Sogaygan hayvonlar osishdan qoladi, organizm rezistentli-
gining pasayishi tufayli kopgina kasalliklarga, asosan, respirator
kasalliklarga beriluvchan bolib qoladi.
Kechishi. Kasallik otkir kechadi va, asosan, 35 kun davom
etadi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Olik mol juda oriq, muskullar-
ning hajmi juda kichraygan boladi. Suvsizlanish belgilari (koz-
ning chokishi) kuzatiladi. Yurak muskullari boshashgan bolib,
kesganda ular quruq boladi. Bazan endokardda nuqtali qon
quyilishlar kuzatiladi. Òaloq kichraygan, chetlari otkirlashgan,
kapsulasi bujmaygan boladi va ayrim hollarda esa ozgarishlarga
uchramagan ham bolishi mumkin. Shirdon (meda) shilliq par-
dasida giðeremiya, qon quyilishlar va distrofik ozgarishlar,
ingichka ichaklar shilliq qavatida chiziqli va diffuz xarakterdagi
qon quyilishlar hamda qavatning kotarilishi, yogon ichaklarda
ochoqli giðeremiya kabi ozgarishlar kuzatiladi. Shirdonda (meda-
da) qattiq, rezinkasimon kazein parchalari uchraydi, ichaklarda
quyuq shilimshiq suyuqlik boladi.
Jigar oqish tuproq rangiga kiradi. Ot xaltasi qoramtir rang-
dagi quyuq ot suyuqligi bilan tolgan boladi. Mezenterial limfa
tugunlari kattalashadi.
Òashxis qoyishda anamnez malumotlari, xarakterli klinik
belgilar, patologoanatomik ozgarishlar, bogoz hayvonlar va
yangi tugilgan hayvonlarni saqlash, oziqlantirish va parvarishlash
sharoitlari, bakteriologik tekshirishlar natijalari hisobga olinadi.
Fermentodefitsit dispepsiya giðotrofik buzoqlarning tugilishi,
hazm fermentlari faolligining pastligi, tugilganidanoq ich ketishi
bilan xarakterlanadi.
313
Autoimmun dispepsiya bir sutkagacha, tarkibida sensibil-
langan autoantitelo va limfotsitlar bolgan uvuz suti qabul qilgan
buzoqlarda kuzatiladi. Autiantitelolarni aniqlash uchun immuno-
diffuziya reaksiyasi, ularning titrini aniqlash uchun gemaggluti-
natsiya va komplimentning birikishi reaksiyalari qoyiladi. Ona
hayvonlarda autoimmun zararlanishni va dispepsiyani taxmin
qilish uchun teri orasida allergik sinama otkaziladi. Buning uchun
soglom hayvon ichki azolaridan tayyorlangan suyuqlikdan
0,2 ml teri ostiga yuboriladi. Kasal hayvonda 1824 soatdan
keyin musbat reaksiya (teri burmasining 2 mm.gacha qalinla-
shishi) kuzatiladi.
Immunodefitsit dispepsiyani tashxis qilish uchun uvuz va
yangi tugilgan buzoq qonidagi leykotsitlar, immunoglobulinlar
miqdori aniqlanadi. Alimentar dispepsiyaga tashxis qoyishda
uvuzning sanitariya sifati va uni ichirish qoidalari hamda rejimiga
etibor beriladi.
Qiyosiy tashxis. Dispepsiya, asosan, kolibakterioz, virusli
diareya, anaerob enterotoksemiya, kondidamikoz, streptokokkli
infeksiya, salmonelloz, xlamidioz kabilardan farqlanishi kerak.
Davolash dispepsiyaning turini, klinik namoyon bolish dara-
jasini hisobga olgan holda diyetik-davolovchi rejim, antimikrob,
antitoksik, orin toldiruvchi, stimullovchi va simptomatik usullar
majmuasidan iborat boladi.
Oddiy dispepsiya bilan kasallangan buzoqlar 612 soat,
qozi va chochqa bolalari 46 soat och holda saqlanadi va bu
vaqt davomida 1 % li osh tuzi, dorivor osimliklar, pichan damla-
malari iliq holda ichirib turiladi. Xalq tabobatida keng qollanila-
digan dorivor otlardan adonis, angishvonagul, marvaridgul,
zveroboy damlamalari (1 kg maydalangan osimlik 10 litr qaynoq
suvga solinadi), sedana qaynatmasini (10 g quruq meva 1 litr
qaynoq suvga solinadi) qollash yaxshi natija beradi.
Korsatilgan qaynatmalardan kuniga 23 marta har uvuz suti
ichirishdan oldin, 23 kun davomida buzoqlarga 100150 ml,
qozilarga 2030 ml berib boriladi. Fermentodefitsit va auto-
immun dispepsiyalarni davolashda tabiiy yoki suniy oshqozon
shirasidan buzoqlarga 3050, chochqa bolalariga va qozichoqlarga
1015 ml ichiriladi. Bulardan tashqari, pepsin 1020, triðsin
0,20,3 ml, abomin 35 ming XB dozada berilishi mumkin.
314
Hazm jarayonlari, modda almashinuvini maromlashtirish va
organizm rezistentligini oshirish maqsadida kasal hayvonlarga
chochqalar on ikki barmoq ichagi ekstraktidan kuniga 23
marta, 23 ml/kg hisobida beriladi. Ichaklardagi sut kislotali
mikrofloralarni faollashtirish va chirish jarayonlarini toxtatish
maqsadlarida asidofilli sut, asidofilli kulturalar, bifidumbakterin
kuniga bir martadan uvuz suti emizishdan oldin berib boriladi.
Och qoldirish rejimidan song uvuz suti iliq holda oz-ozdan,
sutkasiga 56 marta ichirilib, 34 kun ichida odatdagi meyori-
gacha yetkaziladi.
Òoksik dispepsiyada kasallikning sabablarini bartaraf etish
bilan birgalikda ichaklardagi patogen mikrofloraning rivojla-
nishini toxtatish, intoksikatsiyani yoqotish, suvsizlanish va
yurak-qon tomirlar yetishmovchiligiga qarshi kurashishdan iborat
davolash majmuasi otkaziladi. Òeri ostiga yoki qorin boshligiga
osh tuzining izotonik eritmasi 35 % li glukoza, 0,1 % li askor-
bin kislotasi qoshilgan holda, Ringer-Lokk eritmasi hamda
boshqa elektrolitli-tuzli, glukoza-sitratli eritmalar, vena qon tomi-
riga osh tuzining giðertonik eritmalari 0,4 g/kg quruq modda
hisobida yuboriladi. Izotonik eritmalar vena qon tomiriga 5
10 ml/kg, teri ostiga 1020 ml/kg dozada yuboriladi.
Organizm suvsizlanishini va intoksikatsiyani yoqotish hamda
energetik ehtiyojni tolaroq qondirish maqsadida glukozaning
5, 10, 20 va 40 % li eritmalari, gemodez, poliglukin, amino-
peptid, gidrolizin kabi qonning ornini toldiradigan vositalar
tavsiyanomalariga kora qollaniladi.
Disbakteriozning oldini olish va shartli patogen mikroflora-
larning rivojlanishini toxtatish maqsadida mikrofloralarning
sezuvchanligini hisobga olgan holda antibiotiklar va sulfanila-
midlar qollaniladi. Kopincha antibiotiklardan tetrasiklin, sinto-
mitsin, kolimitsin, neomitsin, gentamitsin 1020 mg/kg miq-
dorda, sulfanilamidlardan sulgin, etazol, sulfademizin, sulfademi-
toksin 2030 mg/kg miqdorda, nitrofuranlardan furatsilin,
furazolidon, furadonin 37 mg/kg miqdorda kuniga 23 marta,
57 kun davomida qollaniladi.
Otkir kechadigan oshqozon-ichak kasalliklarida bir kg tana
vazniga 0,1 % li yodinol 1,52 ml, 3040 mg enteroseptol,
10 mg etoniy, 5 % li eritma holida 0,5 g LERS, 2 ml/kg dozada
315
propolisning suvli-spirtli emulsiyasi kuniga 23 marta uvuz
berishdan oldin ichirilsa, yaxshi natija beradi.
Burishtiruvchi va bakteriostatik vosita sifatida tanin, tanalbin
(buzoqqa 23 g), dub ildizining qaynatmasi qollaniladi. Orga-
nizmning himoya funksiyalarini oshirish va passiv immunitetni
taminlash uchun nospetsifik globulin, uvuz immunoglobulini,
katta yoshdagi soglom hayvon qoni yoki qon zardobi qollaniladi.
Birinchi kunlari qon va uning preparatlari 24 ml/kg dozada
ogiz orqali ichiriladi, keyinchalik ichaklarning immunoglobu-
linlarni otkazish xususiyati yomonlashganligi sababli teri ostiga
yoki muskul orasiga inyeksiya qilinadi. Nospetsifik globulinning
10 % li eritmasidan 1 ml/kg dozada, uvuz immunoglobulinidan
0,7 ml/kg dozada teri ostiga inyeksiya qilinadi. Shu maqsadda
muskul orasiga glukoza-sitratli qon va glukoza-tuzli eritmadagi
qon zardobi ham qollanilishi mumkin.
Òabiiy rezistentlikni oshirish, qon ishlab chiqarilishi va jaro-
hatlangan azolar regeneratsiyasini yaxshilash maqsadida A, E, C
va B
12
vitaminlari, yurak-qon tomir tizimi faoliyatini stimul-
lash uchun teri ostiga kordiamin yoki kamfora 2 ml.dan kuniga
2 marta yuboriladi.
Patogenetik va simptomatik terapiya sifatida shirdonni yuvish,
iliq huqna otkazish, grelka yoki elektrolampalar yordamida kasal
hayvon tanasini isitish, plevrausti novokainli blokadasi,
mikroelementlar tuzlari, kislorodterapiya qollaniladi.
Quyidagi tarkibli eritmadan 5060 ml kuniga bir marta vena
qon tomiriga yuborilib turiladi: natriy xlorid 510 g, glukoza
20 g, distillangan suv 100 ml.gacha. Osh tuzining giðertonik
eritmalari qollanilganda buzoqlar, albatta, suv bilan tamin-
lanishi kerak.
Oldini olish. Asosiy etibor bogoz hamda yangi tuggan
sigirlarni oziqlantirish qoidalariga amal qilishga qaratilishi kerak.
Sutdan chiqarilgan bogoz sigirlar ratsioni toyimli moddalar,
vitaminlar va mineral komponentlarga nisbatan balanslashtiriladi.
Ratsion, asosan, sifatli pichan, ildizmevali oziqalar va omixta
yemdan tashkil topgan bolishi kerak.
Òuguruq bolimida sigirlarga silos, barda va boshqa chiqindi
oziqalarni berish man etiladi. Patok-sex tizimi tashkil etilmagan
sut-tovar fermalarida sigirlarning tugishiga 2 oy qolganda alohida
316
guruhlarga ajratiladi. Òugishga ikki hafta qolganda esa, sigirlar
tuguruq xonalariga otkazilib, ularga optimal mikroiqlim, saqlash
va parvarishlash sharoitlari yaratiladi.
Sutdan chiqqan sigirlar qoni vaqt-vaqti bilan biokimyoviy
tekshirishlardan otkazilib, ulardagi modda almashinuvining
darajasi aniqlanadi. Shu asosda vitaminoterapiya yoki oziqasiga
makro- va mikroelementlar tuzlarini qoshib berish yoli bilan
guruhlab, profilaktik davolash otkaziladi. Ratsionga malum
ozgartirishlar kiritiladi. Buzoqning ikki kunligidan boshlab uvuz
suti berishdan 2030 daqiqa oldin kuniga bir marta 57 kun
davomida achchiqtoshning 0,30,4 % li eritmasidan 150200 ml
ichiriladi. Quyidagi tarkibli eritmadan kuniga 11,5 litr 57
kun davomida ichirib turiladi: natriy xlorid 9 g, natriy bikar-
bonat 0,2 g, kalsiy xlorid 0,2 g, kaliy xlorid 0,2 g, glukoza 30 g,
mikroorganizmlarning sezuvchanligiga qarab, 500 ming ÒB
antibiotik, distillangan suv 1000 ml (eritmaga antibiotik va natriy
bikarbonat qaynatib sovitilgandan keyin qoshiladi).
Buzoqlarning qaytalovchi timpaniyasi
Qaytalovchi timpaniya oshqozonoldi bolimlari hajmining
kattalashishi, hazm jarayonlarining buzilishi, umumiy holatning
yomonlashishi bilan xarakterlanib, kasallik, asosan, 23 oylik
buzoqlarda, sut davridan yem-xashak bilan oziqlanishga otayot-
gan paytda kop uchraydi.
Sabablari. Buzoqlarni saqlash va oziqlantirishdagi yetishmov-
chiliklar: sut bilan boqishga orgatmasdan turib dagal oziqalar
bilan boqishga otish, mogorlagan, chirigan, qizib qolgan oziqa-
lar, kop miqdorda suvli oziqalar, sifatsiz kartoshka, muzlagan
ildizmevalilar, tez bijgiydigan oziqalar berilishi, hayvonning
sovuqda qolishi kasallikning kelib chiqishida asosiy omillar,
buzoqlarni yoshligidan dagal oziqalarni hazm qilishga orgatil-
masligi, motsionning yetishmasligi va antisanitariya holatlari
ikkilamchi omillar hisoblanadi. Kasallik erta bahorda ochiq havoda
saqlangan pichanlar va somonlar berilishi oqibatida kop uchraydi.
Rivojlanishi. Buzoqlarni oziqlantirish qoidalariga rioya qilin-
masligi oqibatida katta qorin motorikasining buzilishi, achish va
bijgish jarayonlarining kuchayishidan hosil bolayotgan gazlarni
317
chiqarilishining qiyinlashishiga olib keladi va oshqozonoldi
bolimlarida toplanib qoladi. Hazm jarayonlarining buzilishi,
oziqa massasining chirishi va disbakterioz oqibatida toksinlarning
hosil bolishi umumiy intoksikatsiya, asab, yurak-qon tomir va
boshqa tizimlar faoliyatining buzilishiga sabab boladi. Qatqo-
rinning qotishi kuzatilishi mumkin.
Klinik belgilari. Vaqt-vaqti bilan katta qorinning damlanishi
va uning hajmi kattalashishi kuzatilib, bu belgilar, asosan,
buzoqlar oziqlangandan 3040 daqiqa otgach, kozga tash-
lanadi. Ichaklar peristaltikasi avvaliga kuchayib, keyin susayadi
va bazan mutlaqo yoqoladi. Buzoqlar kasallikning boshlanishida
bezovtalanadi, oyoqlarini tez-tez yerga urib turadi, puls va nafas
tezlashadi, katta qorinning harakati, kekirish, kavsh qaytarish
yoqoladi va suvsimon, gazlar aralashgan ich ketishi kuzatiladi.
Qozilar koproq yotadi, ogir nafas oladi, yurak faoliyati susayadi,
shilliq pardalar kokaradi. Aksariyat hollarda timpaniya xurujidan
keyin ich ketishi kuzatiladi. Òana harorati ozgarmaydi. Bazan
ishtahaning ozgarishi kuzatiladi.
Kechishi. Kasallik bir necha haftagacha davom etishi, ayrim
hollarda oz-ozidan tuzalishi mumkin. Bazan buzoqlar giðoksiya
yoki katta qorinning yorilishi oqibatida nobud boladi.
Òashxis. Anamnez malumotlari, kasallikning belgilari va
timpaniyaning vaqt-vaqti bilan takrorlanib turishi, hayvonlarning
yoshi va fiziologik holati hisobga olinadi.
Davolash. Katta qorin ichimlik sodasining yoki glauber
tuzining 1 % li eritmasi bilan zond yordamida yuviladi. Osh
tuzining 2 % li eritmasidan 36 litr, 515 ml xlorid kislotasi
500 ml suvga aralashtirilib, kuniga bir marta ichiriladi. Katta qorin
devori harakatini kuchaytirish maqsadida surgi tuzlari, bijgish
jarayonini susaytirish uchun 25 ml ixtiol yoki formalin 500 ml
sut bilan aralashtirilgan holda beriladi. Adsorbentlar, oshqozon
shirasi (2040 ml), timpanol (0,40,5 ml/kg) qollaniladi.
Bulardan tashqari, katta qorin mikroflorasining faoliyatini
yaxshilash maqsadida achitqi spirt eritmasidan (200 g achitqi,
200 g shakar, 100 ml etil spirti bilan aralashtiriladi va suyuqlik-
ning hajmi 1 litrga yetguncha iliq suv qoshiladi, 1012 soat
iliq joyda saqlanadi), har kuni 50 ml ichirish mumkin. Soglom
318
buzoqdan zond yordamida oshqozon shirasi olinib, kasal buzoqqa
ichirish mumkin.
Vena qon tomiriga 100 ml osh tuzining 510 % li eritmasiga
2030 g glukoza va 0,20,3 kofein natriy benzoat aralashtirilib,
ikki kunda bir marta, jami 34 marta yuboriladi. I.P. Kondraxin,
V.I. Levchenkoning takidlashicha, buzoqlarda qaytalovchi timpa-
niyani davolashda bijgishga qarshi vositalar sifatida 23 ml ixtiol,
100200 ml 1 % li shaklin eritmasi, 510 g magniy oksidi,
0,1 % li kaliy permanganat eritmasidan 200300 ml zond
orqali katta qoringa yuborish mumkin.
Oldini olish. Buzoqlar 15 kunligidan boshlab sifatli beda
pichani, 2630 kunligidan silos va boshqa oziqalarga orgatib
boriladi. Agar unli oziqalardan atalalar tayyorlanadigan bolsa,
unga albatta, 35 sm uzunlikdagi dagal oziqalar ham aralash-
tirilib beriladi. Hayvonlarga vitaminlar, makro- va mikroele-
mentlar tuzlaridan doimiy ravishda berib turish kasallikning
oldini olishda katta ahamiyatga ega. Ochiq havoda uzoq vaqt
saqlangan va mogorlagan oziqalarni termik ishlov berishdan
keyin hayvonlarga berish mumkin.
Bezoar kasalligi
Asosan, qozi va buzoqlarda uchraydigan kasallik bolib,
ishtahaning buzilishi, junlarni yalash va yulib olish hamda
tuproqni yutish bilan namoyon boladi. Bu holda yosh hayvon-
larning shirdonida jun tolalaridan iborat bolgan sharlar (pilo-
bezoar) yoki hazm bolmagan dagal osimlik tolalaridan hosil
bolgan sharlar (fitobezoar) paydo boladi va oshqozonning
pilorik qismini, on ikki barmoqli ichagini berkilib qolishiga
olib keladi. Kasallik qish-bahor mavsumida koplab uchrashi
mumkin.
Etiologiya. Ona qoylarda sut berish qobiliyatining kamayishi,
buzoqlarga yetarli miqdorda sut bermaslik natijasida yosh
hayvonlarni oziqlantirish darajasi tushib ketadi va organizmda
oqsil, mineral va vitamin moddalar tanqisligi kuchayadi. Bu
hollarda oziqaga toymagan hayvonlar dagal tolali osimliklar
va hayvon turiga xos bolmagan qiyin hazmlanadigan yot jismlarni
yutishga harakat qiladi. Hayvonlarni tigiz saqlash, zoogigiyenik
319
talablarga amal qilmaslik, toza havoda yetarlicha bolmaslik hamda
aktiv harakatlanmaslik kasallik rivojlanishiga komaklashuvchi
omillardan hisoblanadi.
Patogenezi. Ishtahaning buzilishi tufayli 23 oylik qozi va
buzoqlar oz onalarining tezak hamda siydik bilan ifloslangan
joylaridagi jun qatlamini yalashga organadi. Keyinchalik esa boshqa
hayvonlarning junlarini yulib olib yutadi. Shu yol bilan organizm
ozidagi mineral moddalarga bolgan ehtiyojini qondirganday
boladi. Bu holat otarning kopgina qozilarida uchrashi mumkin.
Yutilgan jun yoki toliq hazm bolmagan osimliklar kletchat-
kasi topchalarga shakllanib, asosan, shirdonni pilorik qismida
toplanadi va mushak qavatini qisqarib kengayishi va kuchli
harakatlanishi sababli, bir-biriga jiðslashib sharlarga aylanadi.
Yaylovda boqiladigan qozilarda ishtahaning buzilish holati
yumshoq tuproqni ishtaha bilan yeyishdan boshlanadi. Òuproq
zarralari oshqozon shirasi hamda solak tasirida saqichsimon
moddaga aylanib, oziqalar kletchatkasini yopishqoq holatga
keltirib, uning hazm bolishini qiyinlashtiradi. Peristaltik hara-
katlar tasirida toplanib qolgan osimlik va tuproq zarrachalaridan
fitobezoarlar shakllanadi.
Pilo va fitobezoarlar mexanik ravishda shirdon shilliq qavatini
qozgaydi va shilliqli yalliglanishga olib kelib, shirdonda
hazmlanish jarayonini buzadi. Pilo- va fitobezoarlar shirdonni
ichaklarga otadigan qismi va on ikki barmoqli ichakning oldingi
qismini tiqilishiga, oshqozon-ichak traktida oziqalar harakatini
toxtab qolishiga sababchi bolishi mumkin. Kichik olchamdagi
bezoarlar ichaklar orqali otib tezak bilan chiqib ketish ehtimoli
bor.
Qozi va buzoqlarda bezoarlarning mavjudligi hazmlanish
jarayonlarini yomonlashtiradi. Bu esa moddalar almashinuvini
buzib, hayvonlarning ozib ketishi va osishdan orqada qolishiga
olib keladi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Murda ozgin. Shirdonda turli
olchamdagi bezoarlar aniqlanadi, ulardan biri shirdondan on
ikki barmoqli ichakka otish joyini berkitib qoygan boladi.
Surunkali gastrit belgilari namoyon boladi shilliq qavat devor-
lari yogonlashib qizargan, quyuq shilliq modda, shish va bort-
malar kozga tashlanadi. Bezoar tiqin hosil qilgan joy qontalash
320
yalliglangan yoki nekrozga uchragan. Shirdon oziqaga tolishgan.
Ingichka ichaklarda shilliqli yalliglanish belgilari, kop miqdorda
shilliq modda toplanishi va qon quyilishlar aniqlanadi.
Klinik belgilari. Hazmlanish va ishtahaning buzilishi sababli
ozib ketish. Òeri quruqlashgan, jun tolalari tez sinuvchan,
hurpaygan. Oshqozon harakatlari kamaygan, vaqt-vaqti bilan
ich ketish, bezoarlar tiqin hosil qilganda ishtahaning umuman
bolmasligi, kavsh qaytarishning toxtashi, bezovtalanish, timpa-
niya va sanchiq belgilari bilan namoyon boladi. Nafas olish
yuzaki va kuchaygan, yurak yetishmovchiligi belgilari kuchayib
boradi taxikardiya, puls va yurak tonlarining susayishi.
Òashxis. Kasallikning boshlangich davrida klinik belgilar va
junni yutish belgilariga kora, tashxis qoyish mumkin. Qozilarni
yotgan holatda shirdon sohasi palpatsiya qilinsa, bezoarlarni
aniqlashning imkoni boladi.
Davolash. Kasal qozilar onasidan ajratilib, faqatgina emizish
uchun olib kelinadi. Ona qoylar va qozilar ratsioni qoshimcha
mineral, vitaminli oziqalar bilan boyitiladi. Kasal qozilarga sigir
suti kuniga 150200 ml.dan ichiriladi. Òeri ostiga 34 kun
davomida apomorfin 0,0050,01, sut, yogi olingan sut yoki suvga
yod eritmasidan 710 tomchidan kuniga bir mahaldan, ogir
kasallarga esa kuniga 34 mahaldan beriladi.
Hazm jarayonlari buzilganda, ichni suruvchi dorilar (yoglar
va tuzlar), shilliq qaynatmalar, sulfanilamidlar norsulfazol,
ftalazol, etazol, 0,02 kg kuniga 3 martadan qollaniladi.
Oldini olish. Òola qiymatli oziqlantirish. Ona qoylarni kunduzi
toza havoda yayratish. Doimiy ravishda tuz va suyak uni berilishi.
Sutdan chiqqan qozilarni sifatli pichanga orgatib borish. Oldini
olish maqsadida qozilarga haftada bir marotaba, bir haftaligidan
boshlab, 3040 ml suvga 5 tomchi yod qoshib berish kerak.
321
2-bob. NAFAS VA BUYRAK AZOLARI KASALLIKLARI
Yosh hayvonlarning nafas azolari kasalliklarini
aniqlash va davolash
Bronxopnevmoniya bronxlar va opka bolakchalarining
yalliglanishi bolib, bronxlar hamda alveolalar boshligiga
tarkibi epiteliy hujayralari, qon plazmasi va leykotsitlardan iborat
kataral ekssudatning toplanishi bilan xarakterlanadi.
Bronxopnevmoniya bilan barcha turdagi yosh hayvonlar
kasallanadi. Kasallik, asosan, 3045 kunlik buzoqlarda, 3060
kunlik chochqa bolalarida va 36 oylik qozilarda uchraydi.
Kopincha avval hazm tizimining kasalliklari bilan ogrigan,
ichki azolar tabiiy rezistentligi past hayvonlar kasallanadi.
Professor V.M. Danilevskiyning (1983) takidlashicha, yangi
tugilgan chochqa bolalari kasalliklarining 6090 % ini bronxo-
pnevmoniya tashkil etadi. Kasal hayvon osish va rivojlanishdan
qolib, mahsuldorligi pasayadi. Mahsulotlar tannarxining ortishi
va yosh hayvonlarning koplab nobud bolishi natijasida xojaliklar
katta iqtisodiy zarar koradi. Patologik jarayon bronxlar va opka
parenximasida zardobli ekssudatning hosil bolishi bilan kechadi,
jarayonning bronxlar orqali opka parenximasiga tarqalganligi
uchun yosh hayvonlarda bu kasallik «bronxopnevmoniya» deb
ataladi.
Sabablari. Bronxopnevmoniya polietiologik kasallik bolib,
uning asosiy sabablari: ichki azolar tabiiy rezistentligining pasa-
yishi, shamollash, stresslar, molxonalar havosida zaharli gazlar-
ning toplanib qolishi, hayvonlarni tigiz saqlash va maxsus
transportda tashish qoidalarining buzilishi kabi bir necha omillar
tasir etishi oqibatida kelib chiqadi. Sabablariga kora, nospetsifik,
spetsifik, simptomatik bronxopnevmoniyalar farqlanadi.
322
Nospetsifik bronxopnevmoniyalarning kelib chiqishida tashqi
muhitning noqulay tasirida ichki azolar umumiy rezistent-
ligining pasayishi asosiy omil hisoblanadi. Bunday noqulay
sharoitlarga haroratning tez-tez ozgarib turishi, yelvizaklar,
molxonalarda namlik, ammiak, karbonat angidrid, serovodorod
kabi zaharli gazlar konsentratsiyasining juda yuqori bolishi,
hayvon ichki azolarining ketma-ket sovib turishi, xonada turli
xildagi mikrofloraning, asosan, kokklarning kopayib ketishi,
oziqalar toyimliligining pastligi, vitaminlar, asosan, A vitamini-
ning yetishmasligi, hayvonlarni tashish qoidalarining buzilishi
kabi stress omillar kiradi.
Bizning sharoitda qozilarning kasallanishiga havoning issiq
kunlarida juda sovuq suv berilishi, ularning qirqimdan keyin
sovuq va yomgirda qolishi, havoning issiq kunlari uzoq yaylov-
larda boqilishi, kechki tugilgan qozilarning issiq urishi sabab
boladi. Buzoqlar va chochqa bolalarining bronxopnevmoniya
bilan kasallanishiga molxonalarda haroratning tez-tez ozgarib
turishi, yelvizaklar, namlik va gazlar konsentratsiyasi yuqori
bolgan xonalarda, sement pollarda saqlanishi (sement kasalligi)
kabi sabablar yoki molxonalarda hayvonlarni juda tigiz saqlash
sabab boladi.
Bronxopnevmoniyaning (spetsifik) ikkilamchi sabablari
shartli patogen va patogen mikrofloralar (streptokokk, stafilo-
kokk, pnevmokokklar, ichak tayoqchalari, pasterillalar va boshq.),
mikoplazmalar, viruslar (adenovirus, virusli diareya, paragriðp,
rinovirus), zamburuglar hisoblanadi. Bronxopnevmoniya paytida
12 dan 60 tagacha turdagi bakteriyalar, viruslar va boshqa
mikrofloralar topilishi mumkin. Mikrob omili asosiy bolmasa-
da, yalliglanish jarayonining xarakteri ularning rivojlanishiga
bogliq boladi.
Simptomatik pnevmoniyalar pasterelloz, salmonelloz, diðlo-
kokkli septitsimiya, diktiokauloz kabi kasalliklar paytida shu
kasalliklarning klinik belgisi sifatida paydo boladi. Nospetsifik bron-
xopnevmoniyalar atelektatik, giðostatik, aspiratsion, metas-
tatik pnevmoniyalar va opka gangrenasi korinishida bolib,
atelektatik pnevmoniyalar giðotrofik hayvonlarda, yosh hayvon-
lar yetarlicha oziqlantirilmaganda, hayvonlarni yayratishning
yetarli darajada tashkil etilmasligi oqibatida kelib chiqadi.
323
Giðostatik pnevmoniyalar esa yurak kasalliklari oqibatida yoki
boshqa kasalliklar paytida hayvonning kop yotib qolishi natijasida
yoki motsion yetarli bolmaganda qayd etiladi. Metastatik pnev-
moniyalar bazi yuqumli va yuqumsiz kasalliklar paytida
mikroichki azolarning boshqa azolardan qon va limfa orqali
opka toqimasiga otishi, aspiratsion pnevmoniyalar esa nafas
yollariga yot jismlarning tushishi oqibatida kelib chiqadi. Opka
gangrenasi esa opkaning boshqa kopgina kasalliklarining davomi
bolib hisoblanadi.
Òashqi muhitning noqulay tasirotlariga nisbatan chidam-
liligining pasayishi kasallik kelib chiqishidagi eng asosiy omil-
lardan hisoblanadi. Bronxopnevmoniya bilan kopincha giðotrofik
buzoq, qozi yoki chochqa bolalari kasallanib, ularda nafas tizimi
azolarining yaxshi rivojlanmaganligi (giðopnevmatozlar),
opkada mayda ochoqli atelektazlarning bolishi yoki bronxlar-
ning shilimshiq modda bilan tolib qolishi bronxopnevmoniyaga
sabab bolishi mumkin.
Yosh hayvonlarni bronxopnevmoniya bilan kopincha hayoti-
ning dastlabki haftalari va oylarida kasallanishini ular ichki azo-
larining oziga xos anatomo-fiziologik xususiyatlari bilan izohlash
mumkin. Kollagen tolalarining nozikligi tufayli yangi tugilgan
hayvonlarda opka toqimasining elastiklik darajasi juda past boladi.
Yuqori nafas yollarining shilliq pardasi ham juda nozik, epiteliysi
juda tez jarohatlanuvchan boladi. Yangi tugilgan hayvonlarda
mukotsilar toqima toliq shakllanmagan, immunokomponent
elementlar, membrana osti va membranal toqimalar toliq takomil-
lashmagan boladi. Shuning uchun ular opkaning kasalliklariga
tez beriluvchan hisoblanadi. Òarkibiy immun himoya element-
larining toliq shakllanishi qozilarning 34 oyligida kuzatiladi.
Nafas yollarining qon tomirlarga boy va nozik shilliq par-
dalari, alveolalar devori elastik toqimasining nozikligi va uning
limfa tomirlariga boy bolganligi yalliglanish jarayonining yuqori
nafas yollaridan opka toqimasiga tezlik bilan tarqalishini
osonlashtiradi. Yosh hayvonlar opkasining bronx va alveolalari
shilimshiq suyuqlik bilan tezda tolib qoladigan boladi. Ularda
katta yoshdagi hayvonlarga nisbatan kislorodga bolgan talab
yuqori bolib, nafas koeffitsiyenti 0,78 ga teng bolsa, katta
yoshdagi hayvonlarda 0,96 % ni tashkil etadi.
324
Ona hayvonlar oziqalari tarkibida retinolning yetishmasligi
ham yosh hayvonlar organizmining tashqi muhit tasirotlariga
nisbatan rezistentligining pasayishiga va bronxopnevmoniyaning
rivojlanishiga qulay sharoit yaratib beradi.
Yosh hayvonlarning sovuqda yoki ota issiq sharoitlarda
saqlanishi ichki azolarda qon aylanishi va termoregulatsiyaning
buzilishi, opkada qon harakatining pasayishi va bronxopnev-
moniyaning kelib chiqishiga sabab boladi. Yosh hayvonlarning
yetarlicha jihozlanmagan molxonalarda saqlanishi, yani ventila-
tsiyaning yetishmasligi oqibatida havoda turli xil changlar, kar-
bonad angidrid, ammiak, serovodorod kabi gazlar va suv bug-
lari miqdorining kopayib ketishi nafas azolariga salbiy tasir
korsatadi.
Rivojlanishi. Etiologik omillar tasirida ichki azolarda allergik
holat, opka kapillarlarining spazmi, keyinchalik parezi va
kengayishi kuzatiladi. Natijada opka toqimasining qon bilan
taminlanishi buziladi, tomirlarda qonning dimlanishi, bronxiola
va bronxlar devorining shishi kuzatiladi, ekssudatsiya va emigra-
tsiya jarayonlari kuchayadi. Qondagi lizotsim va gistaminlar kon-
sentratsiyasi kamayadi, oqsillarning globulin fraksiyasi kopayadi.
Alveola va bronxlarda tarkibi epiteliy toqimasi, qon plazmasi
va shaklli elementlaridan iborat suyuqlik toplana boshlaydi.
Mikroichki azolarning kopayishi va rivojlanishi uchun yaxshi
sharoit yaratiladi. Opkaning havo sigimi 7080 % gacha
kamayishi mumkin. Giðoksiya kelib chiqadi.
Opkada yalliglanish jarayoni avvaliga lobular, yani
opkaning yuqorigi va yurak qismida, keyinchalik bir necha
yalliglanish ochoqlarining birikishidan lobar xarakterda boladi.
Bronx, bronxiola va alveolalar epiteliy qavati kuchli ozga-
rishlarga uchraydi. Òarkibi ajralib tushgan epiteliy toqimasi
leykotsit va eritrotsitlardan iborat zardob suyuqligining nafas
yollari va opka bolakchalarida toplanishi qattiq bronxial nafas-
ning, quruq va ekssudativ xirillashlarning paydo bolishiga sabab
boladi. Mikrob toksinlarining asab tizimiga tasir etishi oqibatida
termoregulatsiya jarayoni buziladi va isitmani keltirib chiqaradi.
Kasallik surunkali tarzda kechganda, biriktiruvchi toqimaning
osishi, opka toqimasining ozgarishi, pnevmonik ochoqlarning
325
ohaklanishi, opka toqimasi hamda bronxlar shilliq pardasining
yiringli yemirilishlari kuzatiladi.
Òoqimalar va qon tarkibida toligicha oksidlanmagan mahsu-
lotlarning toplanib qolishi asidozga sabab boladi. Qon tomir-
larining, ayniqsa, arteriyalar, arteriola va kapillarlarning tonusi
pasayadi. Qonning harakati susayib, uning turgunlashuvi
kuzatiladi. Yurak muskullarida distrofik ozgarishlar paydo boladi.
Yurakning qozgaluvchanlik, otkazuvchanlik va qisqa-
ruvchanlik xususiyatlari buziladi. Òuz-suv almashinuvining
buzilishi qonda xloridlarning kamayishi va ularning toqimalarda
toplanishi bilan namoyon boladi. Hazm azolari faoliyatining
buzilishi oqibatida pnevmoenteritlar rivojlanadi. Jigarning asosiy
funksiyalari izdan chiqadi. Buyraklarning filtrlash qobiliyati
ozgarib, siydikda oqsillar paydo boladi.
Klinik belgilari. Etiologik omillarning xarakteriga kora,
bronxopnevmoniyaning otkir, yarimotkir va surunkali oqimlari
farqlanadi. Kasallikning otkir kechishi kopincha juda yosh va
rivojlanishdan orqada qolgan hayvonlarda kuzatiladi. Yarimotkir
kechishi oziqlantirish, saqlash va parvarishlash sharoitlari qoni-
qarsiz bolgan yosh hayvonlarda kuzatiladi yoki otkir bronxopnev-
moniyaning davomi sifatida rivojlanadi. Surunkali bronxo-
pnevmoniya sutdan ajratilgan yosh hayvonlar uchun xarakterli
kasallik hisoblanadi.
Bronxopnevmoniyaning kataral, kataral-yiringli va yiringli-
nekrotik shakllari farqlanadi. Aksariyat hollarda kataral bronxo-
pnevmoniya kuzatilib, kopincha otkir va nisbatan yengil kechadi.
Kasal hayvonda yotal, burundan bir tomonlama yoki ikki tomon-
lama oqmalar, hansirash kuzatilishi, auskultatsiyada xirillash-
larning eshitilishi, tana haroratining biroz kotarilishi va bazan
ozgaruvchan isitma qayd etiladi.
Kataral-yiringli bronxopnevmoniya otkir va yarimotkir
tarzda kuchli ozgaruvchan isitma, umumiy holsizlanish bilan
kechadi. Hayvonning ahvoli tosatdan yomonlashadi, kuchli
yotal, auskultatsiyada xirillashlar, ishqalanish shovqinlari
eshitiladi, hansirash kuzatiladi. Opka sohasida perkussiya otka-
zilganda, ochoqli yoki diffuz bogiqlashgan joylar aniqlanadi.
Otkir bronxopnevmoniya kop hollarda yaqqol belgilarsiz
kechib, kopincha kasallikning 23-kuniga borib, chochqa
326
bolalari yoki qozilarning olimi kuzatiladi. Kasal hayvonlarda
adinamiya, ishtahaning pasayishi, nafasning zoriqishi, quruq
yotal, xirillashlar paydo boladi. Shilliq pardalarning oqarishi
va kokarishi qayd etiladi. Yurak tonlari bogiq eshitiladi. Puls
tolqini esa susayadi. Hazm azolarining faoliyati buziladi. Kasallik
yarimotkir kechganda ishtahaning pasayishi, osishdan qolish
va oriqlash, aralash tiðdagi hansirash, kopincha kekirdakning
boshlanish qismi paypaslanganda ekssudatli yotal kuzatilishi
kasallikning asosiy belgilari hisoblanadi. Kokrak qafasi auskul-
tatsiya qilinganda xirillash va bronxial nafas eshitiladi. Patologik
jarayonning plevraga otishi oqibatida ishqalanish shovqinlari
eshitiladi. Òana harorati vaqt-vaqti bilan kotarilib turadi.
Qozilarda yotal, asosan, ular sugorilgandan keyin yoki
tez harakat qilgan paytlarda kuzatiladi. Òashqi shilliq pardalarning
giðeremiyasi qayd etiladi. Keyinchalik depressiya, kop yotish,
qaytalovchi isitma, puls va nafasning tezlashuvi kabi belgilar
paydo boladi. Yotal kuchayib, kopincha xurujli yotalga aylanadi.
Chochqa bolalarida esa nafas qiyinlashib, asfiksiya kuzatiladi.
Buzoqlarning kokrak qafasi perkussiya qilinganda, opkaning
dongligi va uning diafragma qismida perkutor tovushning bogiq-
lashganligi, pulsning tezlashuvi va susayishi, maksimal arterial
bosimning pasayishi, minimal arterial bosim va venoz bosimning
kotarilishi kuzatiladi. Qonning harakati sekinlashadi, shilliq
pardalar kokaradi, jigarda qon turgunlashadi. Kuchli ich ketishi
kuzatilishi mumkin.
Surunkali bronxopnevmoniya bilan kasallangan yosh hayvon-
lar osishdan qoladi, ularning ishtahasi ozgaruvchan bolib
qoladi. Yuqori namlik va ota issiq sharoitlarda yotal va aralash
tiðdagi hansirash kuchayadi. Òana harorati vaqt-vaqti bilan
4040,5°C gacha kotarilib turadi yoki 0,10,5°C ga kotarilgan
holda saqlanadi.
Burun yollaridan vaqt-vaqti bilan suyuqlik oqa boshlaydi.
Auskultatsiyada xirillashlar, perkussiyada bogiq tovush ochoq-
lari aniqlanadi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Bronxopnevmoniya otkir
kechganda, shilliq pardalar oqargan, opka toqimasi qattiqlash-
gan bolib, bazan atelektazga uchragan joylar aniqlanadi. Yuqori
nafas yollari giðeremiyaga uchragan, bronx va bronxiolalar
327
bosganda oson chiqadigan zardob suyuqlik bilan tolgan boladi.
Kopincha opkaning diafragma bolagining orta va oldingi qismlari
ozgarishlarga uchragan boladi. Opka kesib korilganda bronx-
lardan yopishqoq zardob suyuqlik yoki chakkisimon oq massa
chiqadi.
Bronxlar shilliq pardasida giðeremiya va shishlar kuzatiladi.
Oraliq va bronxial limfa tugunlari kattalashgan, shishgan va ularni
kesib korilganda nuqtali qon quyilishlar kuzatiladi. Kop hol-
larda plevrit belgilari uchraydi. Yurak muskullari oqargan, hazm
azolari kataral yalliglanish holatida, jigar kattalashgan, ot
xaltasi quyuq ot suyuqligi bilan tolgan boladi.
Kasallik surunkali kechganda, opka marmar tusga kiradi.
Kesib korilganda opka bolakchalari orasida oqish chegarali
notekis joylar uchraydi. Chochqa bolalari va asosan qozilarning
opkasida postloq bilan qoplangan yiringli ochoqlar, indurativ
ozgarishlar, pnevmoskleroz va petrifikatsiya ochoqlari uchraydi.
Opkaning bazi bolaklari emfizemaga uchragan boladi.
Kopincha ikkilamchi plevrit, yani plevraning qovurga va opka
qavatlarining bir-biri bilan yopishib ketishi kuzatiladi.
Oraliq va bronxial limfa tugunlari kattalashgan, qonga
tolishgan boladi. Nuqtali qon quyilishlar kuzatiladi. Yurak
xaltachasi xira suyuqlik bilan tolgan yoki yurak muskullariga
yopishib ketgan, yurak kengaygan boladi.
Òashxis. Òashxisni aniqlashda yosh hayvonlarni parvarishlash,
ona hayvonlarni saqlash va oziqlantirish, molxonalardagi sanita-
riya va zoogigiyenik sharoitlar, xarakterli klinik belgilar va patolo-
goanatomik ozgarishlar hisobiga olinadi. Rentgenologik tekshi-
rishlar otkazilganda opkaning donglik va yurak qismlarida qora
doglar, bronxial tasvirning otkirlashganligi, yurak va diafragma
oraligidagi uchburchak va qovurgalar konturining xiralashuvi
kuzatiladi.
Qiyosiy tashxisda nafas yollari va opkaning jarohatlanishi
bilan kechadigan yuqumli va invazion kasalliklar (diðlokokkoz,
pasterelloz, salmonelloz, mikoplazmoz, respirator virusli infek-
siyalar, diktiokauloz, metastrangiloz va askaridoz) inkor
qilinishi kerak.
Diðlokokkoz (streptokokkli infeksiya) bilan kopincha 13
haftalik buzoqlar kasallanadi va otkir sepsis belgilari bilan
328
kechadi. Kasallikning opka shaklida krupoz yalliglanish, yorib
korilganda teriosti kletchatkasida gemorragik ekssudatning
toplanishi, limfa tugunlarining giðerplaziyasi, ichki azolarga
qon quyilishi, opka shishi, epikard va endokard ostiga nuqtali
qon quyilishi, jigarning kattalashuvi va qonga tolishganligi,
taloqning kattalashishi, gilos rangida va rezinasimon konsisten-
siyada bolishi kuzatiladi. Laborator teshirishlar natijasida patogen
streptokokklar ajratiladi.
Pasterelloz nafas yollari va ichaklar shilliq pardasida gemor-
ragik yalliglanishli septik jarayonlar, pnevmoniya, plevropnev-
moniya va turli xildagi shishlar bilan namoyon boladi. Kasallik
otkir kechganda, tana harorati kotarilib, til va hiqildoq shishadi,
burundan yiringli zardob oqadi, yotal paydo boladi. Pasterel-
lozning opka shaklida otkir fibrinoz plevropnevmoniya, nafas-
ning qiyinlashuvi, quruq yotal, burundan yiringli va zardobli
suyuqlik oqishi kuzatiladi.
Yorib korilganda zardob va shilliq pardalarga qon quyilishlari
va kokrak boshligida gemorragik infiltratning toplanishi, yurak
muskullari va koylakchasida qon quyilishlar kuzatiladi. Òaloq
kattalashmasa-da, gemorragiyaga uchraydi. Laboratoriya tekshi-
rishlarida pasterelalarning patogen shtammlari topilib, ular tiði-
zatsiya qilinadi.
Salmonelloz bilan buzoqlarning kasallanishi va nobud bolish
darajasi 5080 % gacha yetadi. Otib turuvchi isitma, ich ketishi,
kuchli yotal, nafasning qorin tiðida bolishi, burundan yiringli,
yiringli kataral ekssudatning oqishi kuzatiladi. Kasallikning
surunkali bosqichida boginlarning yalliglanishi ham kuzatiladi.
Yorib korilganda yurak, buyraklar, siydik xaltasi, torqorin,
qatqorin va ichaklarning shilliq pardalarida qon quyilishlar
uchraydi.
Òaloq va jigar kattalashadi. Opkaning bazi joylari qattiqlash-
gan va qoraygan, bronxial limfa tugunlari kattalashgan boladi.
Laboratoriyada salmonellalar va ularning antitelolarini ajratib
olish mumkin.
Mikoplazmoz surunkali kechadi va holsizlanish, subfebril
isitma, quruq yotal va xirillashlar artrit, rinitlar kuzatilishi bilan
xarakterlanadi. Yorib korilganda burun chiganogi va panjara-
simon suyak labirintining atrofiyasi, nafas yollarining surunkali
329
yalliglanishi, kataral yoki kataral yiringli pnevmoniya kuzatiladi.
Laboratoriyada mikoplazmalar va ularning antitelolarini ajratib
olish mumkin.
Paragriðp-3 bilan 20 kunlikdan 23 oylikkacha bolgan
buzoqlar kasallanib, kataral rinit, bronxit va traxeitlar, kataral
pnevmoniya, kuchsiz isitma kuzatiladi. Kasallik, asosan, har
joydan toplangan podada hamda ular juda zich saqlangan
paytlarda tez tarqaladi. Kasal hayvonlarning bir qismi nobud
bolib, qolgan qismi osish va rivojlanishdan qoladi.
Yorib korilganda mikroskopik ozgarishlar uncha kozga
tashlanmaydi. Mikroskopik tekshirilganda va bronxiolalar
epiteleysida ochoqli osish, alveolalar epiteleysi va devorida esa
sinsitiy va gigant hujayrali proliferativ ozgarishlar kuzatiladi.
Laborator diagnostikasi antitelo, antigen hamda virusni ajratishga
asoslangan.
Adenovirusli infeksiya bilan 10 kunlik 23 oylikkacha bolgan
buzoqlar kasallanib, deyarli alomatlarsiz kechadi. Kasallanish
darajasi 5060 % gacha yetsa-da, chiqim darajasi ancha past
boladi. Nafas azolarining yalliglanishi, subfebril isitma, kuchsiz
diareya, follikular konyunktivit belgilari kuzatiladi. Yorib koril-
ganda kataral rinit, laringotraxeit, opkada bazi joylarning qattiq-
lashishi, emfizema, limfa tugunlarida giðeremiya va shishlar
kuzatiladi. Laborator diagnostikasi antitelo, antigen va virusni
aniqlashga asoslangan.
Respirator-sinsitial infeksiya 68 oylik buzoqlarda ogir otib,
bir sutkada hayvonlarning 80100 % i kasallanishi ham mumkin.
Òana haroratining kotarilishi, holsizlanish, nafas olish 1 daqiqada
120 martagacha yetishi kuzatiladi. Yorib korilganda opka
emfizemasi, perikard va plevrada ozgarishlar kuzatiladi. Labo-
rator tekshirishlar bilan virus va antigenni ajratish mumkin.
Yuqumli rinotraxeit bilan asosan, 28 oylik buzoqlar kasal-
lanib, uning darajasi 5070 % gacha yetadi. Rinit, kataral
konyunktivit, burun teshiklari shilliq pardasida oqish kulrang
donachalarning hosil bolishi, tana haroratining 4142,5°C gacha
kotarilishi kuzatilib, rinotraxeit, vulvovaginit, keratokonyunk-
tivit, meningoensefalitlar korinishga otadi. Yorib korilganda
burun shilliq pardasida, tomoq va hiqildoqda nekroz ochoqlari
korinadi.
330
Virusli diareya bilan, asosan, bir kunlik buzoqlar kasallanib,
gastroenterit belgilari bilan otadi. Ogiz boshligi shilliq pardasi
giðeremiyaga uchraydi, lunjning yalliglanishi va solak oqishi,
bazan tanglayda qon quyilishi va eroziya ochoqlari kuzatiladi.
710 kun ichida 70 % gacha buzoq pnevmoniya bilan kasallanib,
shundan 2530 % ga yaqini nobud bolishi mumkin.
Yorib korilganda yiringli bronxopnevmoniya bilan bir vaqtda
oshqozonoldi bolimlari va shirdonning ochoqli gemorragik
yalliglanishi kuzatiladi. Kasallik 2 oylikdan 24 oylikkacha bolgan
buzoqlarda eroziyali va yarali stomatit shaklida kechib, solak
ajralishining kuchayishi, kuchli isitma va diareya kuzatiladi. Labo-
ratoriyada virusni indentifikatsiya qilish mumkin.
Davolash. Bronxopnevmoniyani davolashda etiologik omillarni
bartaraf etish va kasal hayvonni issiq, yaxshi shomollaydigan va
namligi yuqori bolmagan xonalarga alohida ajratib, yetarlicha
toshama bilan taminlash lozim. Kasallikning sababini aniqlash
davolash samarasining yuqori bolishini taminlaydi.
Otkir va yarimotkir bronxopnevmoniyani davolashda bronxlar
va opkadagi mikrofloralar rivojlanishini toxtatish, bronxlarning
drenaj funksiyalarini tiklash, bronxospazmni yoqotish, ekssudat
toplanishini kamaytirish, kislorod yetishmasligi va intoksika-
tsiyani yoqotish, kislota-ishqor muvozanati va tuz-suv almashinuv-
lari buzilishlarini maromlashtirish, yurak-qon tomirlari faoliya-
tini tiklash hamda ichki azolar rezistentligini oshirishga qara-
tilgan kompleks tadbirlar jadal ravishda olib borilishi kerak.
Kompleks davolash majmuyi etiotrop, patogenetik, stimul-
lovchi va simptomatik terapiyadan iborat bolishi lozim. Etiotrop
davolashning asosini antibiotikoterapiya tashkil etib, antibiotiklar
davolovchi dozada, kasallik ogir kechganda esa maksimal dozada
tavsiya etilishi kerak. Antibiotikoterapiya kursi kasallikning otkir
va yarimotkir tarzda kechishida ortacha 35 kun, surunkali
kechishida 7 kundan kam bolmasligi lozim.
Antibiotiklarning qondagi terapevtik konsentratsiyasini bir
xil darajada saqlab turish maqsadida sekinlik bilan soriladigan
antibiotiklar ham tavsiya etiladi. Antibiotiklar va boshqa antibak-
terial preparatlarni tanlashda mikroichki azolarning ularga nis-
batan sezuvchanligi yoki ularning davolashdagi samaradorligi
etiborga olinadi. Penitsillinlar qatoriga mansub (benzilpenitsillin
331
va uning tuzlari, fenoksimetilpenitsillin) antibiotiklarga nisbatan
mikroichki azolarning sezuvchanligi pasayganligi tufayli bugungi
kunda yaxshi samara bermayapti.
Shuning uchun penitsillin va streptomitsin guruhlariga
mansub antibiotiklarni yuqori dozalarda (1500020000 ÒB.kg)
va birgalikda qollash yaxshi samara berishi mumkin. Sekin
soriladigan va uzoq tasirga ega bolgan antibiotiklar sifatida
bitsillin 1, 3, 5 yoki bimoksil qollaniladi. Pnevmoniyalarni,
shu jumladan, bronxopnevmoniyani davolashda yarimsintetik
antibiotiklardan ampitsillin, amoksatsillin, oksatsillin, ampioks
va boshqalar yaxshi samara beradi.
Gentamitsin, kanamitsin, neomitsin, monomitsin kabi
aminoglikozidlar guruhiga mansub antibiotiklarning pnevmo-
niyalarni davolashdagi samaradorligi unchalik yuqori emas.
Òetrasiklinlarning samaradorligi esa yuqori bolib, ularning boshqa
antibiotiklarga chidamli hisoblangan hujayra ichidagi qozgatuv-
chilar va grammusbat bakteriyalarga ham tasir etishi aniqlangan.
Shuning uchun ularni zaxirada saqlab turish va boshqa antibiotik-
larning samarasi bolmaganda qollash lozim.
Òetrasiklin gidroxlorid yosh hayvonlarga 57 kun davomida
ortacha 1520 mg/kg dozada muskul orasiga kuniga 2 marta
inyeksiya qilinadi. Makrolitlar guruhiga mansub antibiotiklardan
tilozin, fradizin, doksitsillin va boshqalar tavsiya etiladi. Òilozin
50 (1 ml.da 50 mg tilozin saqlaydi) 35 kun davomida kuniga
1 marta 410 mg/kg dozada muskul orasiga inyeksiya qilinadi.
V.P. Yakovlev (1999) odamlarda respirator kasalliklarni
davolashda trepafloksin preparatining samaradorligi yuqori ekan-
ligini malum qiladi. Virus etiologiyali bronxopnevmoniyalarni
(paragriðp-3, yuqumli rinotraxeit) davolashda interferon, mik-
soferon, neoferon, remantadin kabi preparatlar qollash yoriq-
nomasiga asosan tavsiya etiladi.
Antibakterial preparatlar sifatida antibiotiklardan tashqari
sulfanilamidlar (norsulfazol, etazol, sulfademizin, sulfademi-
toksin va boshq.) yosh hayvonlarga ortacha 0,020,03 g/kg
miqdorida sutkasiga 34 marta ogiz orqali 710 kun davomida
ichirib turiladi. Chochqa bolalari, qozi va buzoqlarga sulfademizin
yoki norsulfazolning 10 % li eritmasidan 510 ml kuniga bir
marta muskul orasiga 3 kun davomida yuboriladi. Yiringli kataral
332
bronxopnevmoniyada antibiotik va sulfanilamidlarning eritmalarini
kekirdak orqali yuborish mumkin.
Buning uchun kekirdakning kokrak qismiga yaqin joyidan
shpris yordamida 0,5 % li novokain eritmasidan 510 ml sekinlik
bilan 0,51 daqiqa davomida yuborilib, yotal refleksi yoqo-
tilgach, shu igna orqali 57 ml distillangan suvda eritilgan
penitsillin yoki oksitetrasiklin 1015 ming ÒB.kg, sulfademizin
yoki norsulfazol 0,051 g/kg hisobida 10 % li steril eritma holida
kekirdakka yuboriladi.
Bronxlarning drenaj funksiyasini tiklash maqsadida bronxo-
litik, balgam kochiruvchi va mukolitik preparatlardan eufillin,
efedrin, teofillin va boshqalar qollaniladi, suv bugi bilan
ingalatsiya otkaziladi.
Eufillin teri ostiga kuniga 2 marta buzoqlar va toylarga
24 mg/kg, qozi, uloq va chochqa bolalariga 510 mg/kg dozada
inyeksiya qilinadi. Balgam kochiruvchi vositalar sifatida
bromgeksin buzoq va toylarga 0,10,15 mg/kg, qozi, uloq va
chochqa bolalariga 2070 mg/kg dozada sut yoki suv bilan
ichiriladi. Natriy gidrokarbonat ogiz orqali buzoq va toylarga
1,53 g, chochqa bolalariga 0,51 g, qozi va uloqlarga 0,5 g.dan
kuniga 2 marta ichiriladi.
Opkada qon aylanishini yaxshilash va yurakning meyorida
ishlashini taminlash maqsadida korazol, kordiamin, kofein natriy
benzoat, kamfora preparatlari qollaniladi. Buzoqlarga Kadikovning
davolovchi aralashmasidan (1 g kamfora, 15 g glukoza, 75 ml etil
spirti, 250 ml 0,9 % li natriy xlorid eritmasi) vena qon tomiriga
50 ml.dan kuniga bir marta, 57 kun davomida yuborish mumkin.
Antiallergik va qon tomirlar devorining otkazuvchanligini
pasaytiruvchi vositalar sifatida buzoq va toylarga bir boshga
0,250,5 g kalsiy glukonat, 0,0250,05 g suprastin yoki
0,025 g piðolfen sutkasiga 23 marta ichirilib turiladi. Shu
maqsadda sutkasiga bir marta tiosulfat natriyning 5 % li suvli
eritmasidan 11,5 ml/kg miqdorida vena qon tomiriga jami 35
marta inyeksiya qilish mumkin. Buzoqlarda opka shishi
rivojlanganda kalsiy xloridning 10 % li eritmasidan bir boshga
1520 ml vena qon tomiri orqali yuboriladi.
Organizmning nospetsifik rezistenligini oshirish uchun askor-
bin kislotasi buzoq va toylarga 6 mg/kg, qozi, uloq va chochqa
333
bolalariga 8 mg/kg dozada sut yoki suv bilan kuniga 2 marta
ichiriladi. Retinol ogiz orqali buzoq va toylarga 600 TB/kg,
qozi, uloq va chochqa bolalariga 700 ÒB.kg dozada kuniga bir
marta ichiriladi. Vitaminoterapiya kamida 57 kunni tashkil
etishi lozim. Shuningdek, gamma-globulinlar yoki nospetsifik
poliglobulinlar, gidrolizinlar, soglom hayvonlarning qon zar-
dobi, toqima preparatlari va boshqa nospetsifik stimulatorlarni
ishlatish mumkin. Buzoqqa onasining sitratli qonidan 0,3
0,5 ml/kg dozada muskul orasiga yoki 1 ml/kg dozada teri ostiga
kuniga bir marta, jami 3 marta yuborish mumkin.
Buzoqlarda surunkali bronxopnevmoniyani davolashda yulduz-
simon nerv tugunini novokain qamal qilish ham tavsiya etiladi.
Buning uchun 6-boyin umurtqasi kondalang osimtasidan
11,5 sm orqaroqqa kattaroq diametrli igna yordamida 0,25 % li
steril novokain eritmasidan 2030 ml yuboriladi. Igna sekinlik
bilan medial-kaudal yonalishida 35 sm chuqurlikka, yani
1 yoki 2-kokrak umurtqasining tanasiga qadalgungacha sanchiladi
va keyin 0,51 sm orqaga tortilib, novokain eritmasi yuboriladi.
Ong va chap tomondan navbat bilan jami 23 inyeksiya qilish
tavsiya etiladi.
I.P. Kondraxin va V.V. Melnik (2000) neytrofillarning fago-
tsitar faolligini oshirish maqsadida qoramollar opka toqi-
masidan tayyorlangan sitomedin preparatini tavsiya etishadi.
Preparat davolash maqsadida 5 kun davomida 0,3 mg/kg,
profilaktik maqsadda esa 3 kun davomida 0,2 mg/kg dozada kuniga
bir marta muskul orasiga yuboriladi. Fizioterapiya usullaridan
isituvchi lampalar, diatermiya, UYCh terapiya, ultrabinafsha
nurlar, aeroionizatsiya, kokrak qafasiga gorchichniklar yoki
bankalar qoyish, kislorodoterapiya va boshqalar tavsiya etiladi.
Oldini olish. Bronxopnevmoniyaning oldini olish ona hay-
vonlarni saqlash, zoogigiyenik qoidalariga rioya qilish, ularni
yetarlicha oziqlantirish orqali har tomonlama tola qiymatli bola
olish, yosh hayvonlarni togri parvarishlash va oziqlantirishni
tashkil etish, molxonalarni kapital va joriy tamirlab borish,
dezinfeksiya ishlarini oz vaqtida otkazish kabi tashkiliy-xojalik
va veterinariya-sanitariya tadbirlari majmuyidan iborat bolishi
kerak.
334
Bronxopnevmoniyani davolashda qollaniladigan
antibakterial vositalar (muskul orasiga)
Buzoqlarning bronxopnevmoniya bilan kasallanishining oldini
olish uchun haroratning tez-tez ozgarib turishi, yelvizaklar,
molxonalarda namlik, ammiak, karbonat angidrid, serovodorod
kabi zaharli gazlar konsentratsiyasining juda yuqori bolishi,
hayvon ichki azolarining ketma-ket sovib turishi, molxonalarda
turli xildagi mikrofloraning kopayib ketishi, oziqalar toyimliligi-
ning pastligi, vitaminlar, asosan, A vitaminining yetishmasligi,
hayvonlarni tashish qoidalarining buzilishi kabi ichki azolar
rezistentligini pasaytiruvchi stress omillarni bartaraf etish lozim.
Qozilarda kasallikning oldini olish uchun qozilatishni togri
rejalashtirish, qozilarga issiq kunlari juda sovuq suv berilishi,
ularning qirqimdan keyin sovuq va yomgirda qolishi, havoning
issiq kunlari uzoq yaylovlarda boqilishi va changli yollardan
haydalishiga, chochqa bolalarini namlik va gazlar konsentra-
tsiyasi yuqori bolgan xonalarda, sement pollarda toshamalarsiz
saqlanishi va hayvonlarni molxonalarda juda tigiz saqlanishiga
yol qoymaslik kerak.
Yuqumli xarakterdagi bronxopnevmoniyalarning oldini olish
maqsadida immunizatsiya tadbirlari, vaqt-vaqti bilan molxona-
r
a
lt
a
r
a
p
e
r
P
v
o
h
c
l
O
i
g
il
r
i
b
q
o
z
u
b
,
y
o
T
a
q
h
c
o
h
C
i
s
a
l
o
b
i
z
o
Q
a
d
a
k
t
u
s
1
,
n
il
li
s
ti
n
e
P
n
i
s
ti
m
o
t
p
e
r
t
s
g
k
/
B
T
0
2
5
1
g
n
i
m
5
1
0
1
g
n
i
m
5
1
0
1
g
n
i
m
a
t
r
a
m
4
s
k
o
i
p
m
A
g
k
/
g
M
0
2
5
1
0
3
0
2
0
2
5
1
a
t
r
a
m
3
n
il
li
s
ti
p
m
A
"
"
0
1
5
1
5
1
a
t
r
a
m
4
3
n
il
l
e
s
a
s
k
O
"
"
0
3
0
2
0
2
5
1
0
2
5
1
"
"
n
i
d
i
r
o
l
a
f
e
S
"
"
5
1
0
2
0
2
5
1
a
t
r
a
m
4
n
il
o
z
a
f
e
S
"
"
0
2
0
1
0
2
5
1
0
2
5
1
"
"
n
il
k
i
s
a
r
t
e
T
"
"
5
1
0
1
0
2
5
1
0
2
5
1
a
t
r
a
m
2
0
5
-
n
i
z
o
li
T
"
"
0
1
4
0
1
2
0
1
5
a
t
r
a
m
1
n
it
i
v
a
n
a
K
"
"
0
2
5
1
0
2
5
1
0
2
5
1
"
"
n
i
z
a
t
F
"
"
0
4
0
3
0
4
0
3
0
4
0
3
"
"
n
il
k
i
s
a
fi
R
"
"
1
1
1
"
"
335
larda sanatsiya va dezinfeksiya otkazilib turiladi. Molxonalardan
foydalanishda «hammasi tola hammasi bosh» tamoyiliga rioya
qilinadi. Yosh hayvonlarni lagerlarda saqlanishda soyali yopiq
ayvonlar bilan taminlash, rejali ravishda dispanserlash tadbirla-
rini otkazib turish lozim.
Bronxopnevmoniyani guruhlab oldini olishning samarali usulla-
ridan biri aerozoloterapiya hisoblanadi. Bunda bitta buzoqqa
1,52 m hajmda joy ajratiladi. Kichik hajmdagi (1020 m
3
)
aerozol kameralar antibiotik va sulfanilamidlar, katta hajmli (50
100 m
3
) kameralar esa boshqa antibakterial pereparatlar bilan
aerozoloterapiya otkazish va boshqa profilaktik tadbirlar uchun
ishlatiladi. Dori eritmalari SAG-1, SAG-2, VAU-1, DAG-1,
DAG-2 kabi aerozol generatorlari yordamida purkaladi. SAG-2
yerdan 11,5 m balandlikka ornatilib, 50 m
3
hajmga moljallanadi.
Aerozoloterapiya uchun antibiotiklar 400500 ming ÒB.m
3
,
sulfanilamidlar 0,5 g/m
3
, novarsenolning 1 % li eritmasi 5 ml
3
,
skiðidarning 10 % li eritmasi 5 ml
3
, sut kislotasi 0,5 g
3
, yodinal
2 ml
3
, Kadikovning kamforali eritmasi 15 ml
3
, yodtrietilenglikol
suv bilan 1:1 nisbatda aralashtirilib, 0,30,5 ml
3
miqdorida
ishlatiladi. Dorilar distillangan suvda yoki 1 % li novokain
eritmasida eritiladi. Davolash seansi 5060 daqiqa. Kuniga 23
seans otkaziladi. Davolash muddati 715 kungacha davom etadi.
Eritmaning stabilligini taminlash, uning tasir muddatini uzay-
tirish va nafas yollari shilliq pardasining qitiqlanishini kamay-
tirish maqsadida unga suyuqlik hajmining 1020 % hisobida
glitserin yogi aralashtiriladi.
Dorilarning antimikrob tasirini kuchaytirish, patologik ochoq-
ning sorilib ketishini tezlashtirish uchun ASD-2 preparatining
10 % li (5 ml/m
3
), kaliy yodidning 5 % li (10 ml/m
3
), xloramin
B preparatining 5 % li (3 ml/m
3
) eritmalari, balgam kochirish
maqsadida esa skiðidar moyi (23 ml/m
3
), triðsinning 0,3 % li
eritmasi (1 ml/m
3
) qollaniladi.
Aerozoloterapiya otkazishdan oldin aerozol xonalari 4 % li kaliy
permanganat eritmasi (3050 ml-m
3
) yoki 6 % li vodorod peroksid
eritmasi (7080 ml/m
3
) bilan 1015 daqiqa davomida ishlanib,
«qoldiq» antibiotiklar inaktivatsiya qilinadi. Aerozoloterapiya
seansidan keyin kamera mexanik tozalanib, joriy dezinfeksiya
qilinadi. Aerozol kamerasi oqova suv tarmogiga ulanishi kerak.
336
3-bob. MODDALAR ALMASHINUVI VA OZIQ
TOKSIKOZLARI KASALLIKLARI
Alimentar anemiya qon ishlab chiqarilishining buzilishi,
uning tarkibidagi gemoglobin konsentratsiyasi kamayishi,
kamqonlik, moddalar almashinuvi jarayonlarining susayishi,
natijada hayvonlarning osishdan qolishi va ichki azolar rezistent-
ligining pasayishi bilan xarakterlanadi. Kasallik kopincha chochqa
bolalari, buzoqlar, qozilar va it bolalarida qayd etiladi. Alimentar
anemiya aksariyat hollarda raxit, A, D giðovitaminozlar va boshqa
kasalliklar bilan birgalikda rivojlanadi.
Etiologiyasi. Alimentar anemiyaning asosiy sababi organizmda
temir moddasining yetishmasligi oqibatida qon ishlab chiqa-
ruvchi azolar faoliyatining buzilishi hisoblanadi. Shuning uchun
kasallik «temir taqchilligi anemiyasi» deb ham ataladi. Lekin
keyingi yillarda, oziqalar tarkibida protein, kobalt, mis, rux va
vitaminlarning yetishmasligi ham kasallikka sabab bolishi malum
boldi. Yani alimentar anemiya polietiologik kasallik hisoblanadi.
Kasallik temir va boshqa elementlarning ichaklar orqali sorilishi-
ning yomonlashishi, ratsionda askorbin kislotasi, tokoferol,
oltingugurt saqlovchi aminokislotalarning yetishmasligi hamda
azoik kislotalar ortiqcha bolganda rivojlanishi mumkin
Organizmda vitaminlar, oqsillar bir qancha mikroelement-
larning yetishmasligi, saqlash sharoitining yomonligi kasallikning
kelib chiqishi uchun sharoit tugdiradi.
Rivojlanishi. Ratsionda temir va shuningdek, kobalt, mis, rux
elementlarining yetishmasligi gemoglobin, muskullar mioglo-
bini, gem saqlovchi fermentlar: sitoxromoksidazalar, sitoxrom,
peroksidazalar va boshqalar sintezining kamayishi, oksidlanish-
qaytarilish jarayonlarining susayishi bilan kechadi. Eritropoezning
jadalligi pasayadi, toqima va azolarning kislorod bilan tamin-
lanishi yomonlashadi va oqibatda giðoxrom anemiya rivojlanadi,
moddalar almashinuvi izdan chiqadi.
337
Òemir yetishmaganda, birinchi navbatda, qizil ilikda qon
shaklli elementlarining hosil bolish jarayoni buziladi. Gemo-
globin sintezi susayib, uning eritrotsitlar tarkibidagi konsentra-
tsiyasi pasayadi. Eritropoezning susayishi oqibatida giðoxrom
anemiya, oksidlanish va qaytarilish jarayonlarining chuqur
buzilishlari kelib chiqadi. Kislorod tanqisligi rivojlanadi. Qonda
toliq oksidlanmagan mahsulotlarning toplanib qolishi oqibatida
asab, yurak-qon tomir va boshqa tizimlarning funksiyasi buziladi.
Umumiy giðoksiya jarayonining kompensatsiyalanishi sifatida puls
tezlashadi, yurakning daqiqalik hajmi ortadi va yurak muskullari-
ning giðertrofiyasi rivojlanadi. Òoyimli moddalarning hazmla-
nishi buziladi.
Klinik belgilari. Klinik belgilar chochqa bolalarining 715
kunligida, buzoqlarda esa keyinroq namoyon boladi. Shilliq
pardalarning oqarishi, terining quruqlashishi va oqarishi, teri
qoplamasi yaltiroqligining pasayishi, hurpayishi, sinuvchan va
tushuvchan bolishi kasallikning xarakterli belgilari hisoblanadi.
Ishtaha ozgargan bolib, kasallangan yosh hayvonlar devorlarni
yalaydi, oxurlarni kemiradi, toplanib qolgan siydikni ichishga
harakat qiladi, qozilar onasining junlarini yalaydi. Ich qotishi
yoki ich ketishi kuzatilishi mumkin.
Qonda giðoxrom anemiya, yani eritrotsitlar sonining biroz
kamayishi, tarkibidagi gemoglobin konsentratsiyasining esa
keskin kamayishi, qonning rang korsatkichining 0,8 dan past
bolishi qayd etiladi. Qondagi gemoglobinning miqdori chochqa
bolalarida 4050 g/l, qozilarda 54, buzoqlarda 75 g/litrgacha
kamayadi. Eritrotsitlar soni chochqa bolalarida 3 mln.mkl,
qozilarda 4 mln/mkl, buzoqlarda 5 mln/mkl.gacha kamayadi.
Qon zardobidagi temirning miqdori 100 mkg % dan past boladi.
Kasallangan chochqa bolalarida holsizlanish, umurtqa pogo-
nasining bukchayishi (kifoz), harakatlanganda gandiraklash kuza-
tiladi, bazan hayvonning ishtahasi yoqoladi va 1012 kun
ichida «giðotrofik» bolib qoladi. Kop yotadi, ich ketishi ich qotishi
bilan almashinib turadi. Òezak toq qongirrangli, qolansa hidli,
muhiti ishqoriy, tarkibida hazm bolmagan oziqalar va shilimshiq
suyuqlik boladi.
Òana harorati normal yoki subnormal, puls va nafas tinch
turganda normal holda bolib, kuchsiz mexanik tasirotlar
338
oqibatida juda tezlashgan boladi. Kasallik rivojlanib borgan sari
puls kichrayadi, sust tolishadi. Yurak tonlari, asosan, birinchi
ton kuchayib, bazan endokardial shovqinlar paydo boladi.
Alimentar anemiya bilan kasallangan buzoqlarda ishtahaning
pasayishi, shilliq pardalarning oqarishi, jigarning kattalashishi,
osish va rivojlanishdan qolish belgilari xarakterli boladi. Diareya
va pnevmoniya kuzatilishi mumkin. Anemiya kopincha dispepsiya
va boshqa kasalliklarning oqibatida, ikkilamchi kasallik sifatida
kelib chiqadi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Shilliq pardalar, teri, gavda
muskullari va ichki azolar zardob pardasining oqarishi, taloqning
biroz kattalashib, qattiqlashishi, yurakning kengayishi va miokard
distrofiyasi, bazan boyin, tosh, qorin sohalari teriosti kletchat-
kasida shishlar paydo bolishi, gastroenterit belgilari qayd etiladi.
Kechishi va prognozi. Alimentar anemiya qish va bahor
fasllarida otkir kechadi, yoz va kuzda yarimotkir yoki surunkali
tarzda kechib, nisbatan yengil otadi.
Davolash profilaktik tadbirlarining oz vaqtida otkazilishi
yaxshi samara beradi. Lekin kasallanib tuzalgan hayvon osish va
rivojlanishdan orqada qoladi.
Òashxis. Saqlash sharoitlari va ratsionlarni tahlil qilish, klinik,
laborator va patologoanatomik tekshirishlar natijalari hisobga
olinadi. Alimentar anemiya uchun giðoxrom anemiya xarakterli
test hisoblanadi.
Anemiya sindromi, teri va teri qoplamasida ozgarishlar kuza-
tilishi, osish va rivojlanishdan qolish, ishtahaning ozgarishi,
qondagi gemoglobin miqdorining keskin kamayishi va rang
korsatkichining pasayishi alimentar anemiyada tashxisning
mezoni hisoblanadi.
Kasallikni oshqozon yarasi, gelmintoz kasalliklari paytida
kuzatiladigan postgemorragik anemiyalar, radiatsiyaning tasirida
kuzatiladigan giðoplastik (aplastik) anemiyalardan farqlash lozim.
Davolash va oldini olish. Alimentar anemiyani davolashning
asosini temir saqlovchi (ferrodekstran) preparatlarni (ferroglu-
kin-75, urzoferan-100, glukoferon, ferbitol, polifer, impozil, gemo-
deks, ferrum-lek va boshq.) parenteral yollar bilan ichki azo-
larga yuborish tashkil etadi. Ferroglukin-75 profilaktik maqsadda
(bir boshga) 34 kunlik chochqa bolalariga 23 ml, ehtiyoj
339
tugilganda ularning 1520 kunligida ikkinchi marta yana 3 ml,
bogoz ona chochqalarning tugishiga 1520 kun qolganda
10 ml, 56 kunlik qozi va uloqlarga 34 ml, 34 kunlik
buzoq va toylarga 58 muskul orasiga inyeksiya qilinadi.
Ferroglukin-75 preparatining terapevtik dozasi uning profilak-
tik dozasidan 1,52 marta kop boladi. Boshqa temir saqlovchi
preparatlarning dozasi tarkibidagi temirning miqdoriga qarab
belgilanadi. Ular itlar, mushuklar va quyonlarga 1 kg tana vazniga
100 mg hisobida tavsiya etiladi.
Alimentar anemiyaning polietiologik kasallik ekanligini
hisobga olib, keyingi yillarda kompleks preparatlar keng qollanil-
moqda. Ferrolizin preparati tarkibida temir, mis, rux, marganes,
kobalt elementlarini saqlaydi, preparat chochqa bolalariga
birinchi marta bir boshga 1,5 ml, ikkinchi marta 16 kundan keyin
2 ml muskul orasiga inyeksiya qilinadi. Suferrovit preparati
buzoqlarga 0,15 ml/kg dozada hayvon toliq sogayguncha har
3 kunda bir marta muskul orasiga inyeksiya qilinadi.
Chochqa bolalariga ona qonidan yoki otlar sitratli qonidan
12 ml/kg dozada 2 kunda bir marta, jami 23 marta teri ostiga
yuboriladi. Qondagi gemoglobin miqdorini oshirish va shu orqali
giðotrofik bola tugilishining oldini olish maqsadida bogoz
chochqalarning tugishiga 1420 kun qolganda ferroglukin-75
preparatidan 5 ml muskul orasiga yuborish mumkin.
Ikki haftalik va undan katta chochqa bolalariga ogiz orqali
temir glitserofosfat beriladi. 16 kunlikdan 26 kunlikkacha chochqa
bolalariga kuniga 1,5 g beriladi. 45 kunlikdan boshlab, yana 10 kun
beriladi. Òemir saqlovchi preparatlar hazm kanali kasalliklarida
parenteral yollar bilan yuboriladi.
Buzoqlarda alimentar anemiyani davolashda temir preparat-
laridan eng samaralisi ferroglukin-75 hisoblanib, preparat buzoq-
larga 15 mg/kg dozada muskul orasiga yuboriladi. Qondagi gemo-
globin miqdorini fiziologik meyorlar darajasida saqlab turish
uchun temir dekstranlari sutkasiga 36 mg temir moddasi hisobida
parenteral yollar bilan yoki 70 mg ogiz orqali qollaniladi.
Profilaktik maqsadda dispepsiya bilan kasallanib tuzalgan
buzoqlarga ferroglukindan 2,53 ml va B
12
vitaminidan 80
120 mkg har 35 kunda 1 marta muskul orasiga yuborib turiladi.
16 haftalik buzoq organizmidan sutkasiga 12 mg temir ajralib
340
chiqishi, sutkalik minimal talabning esa 46 ekanligi aniqlangan.
Sutkasiga har 100 kg tana ogirligiga 1 grammdan temir sulfat
berib borish hayvonlarda anemiyaning oldini oladi.
Enzootik ataksiya yangi tugilgan hayvonlar va 24 oylik
qozilarning enzootik kasalligi bolib, ichki azolarda mis elemen-
tining yetishmasligi oqibatida gemopoezning buzilishi va markaziy
asab tizimida distrofik ozgarishlar kuzatilishi bilan xarakterlanadi.
Qozilarda bu kasallik «Enzootik ataksiya», «Belangi», «Burang»
(Markaziy Osiyo), «Yiqilish kasalligi» (Kuba), «Paraplegiya»
(Fransiya), «Lakruma» (Garbiy Afrika) nomlari bilan ataladi.
Sabablari. Kasallikning asosiy sababi tuproq tarkibidagi erkin
mis miqdorining 2,54 mg/kg.dan kam bolishi hisoblanadi.
Sanoat yaxshi rivojlangan hududlarda havoning gaz holidagi
oltingugurt, kadmiy, molibden bilan yuqori darajada ifloslanishi,
yerlarga tarkibida ammiak va vodorod sulfidni kop miqdorda
saqlovchi azotli ogitlar va gonglarni ortiqcha miqdorda ishla-
tilishi oziqalar tarkibidagi mis miqdorining kamayishi va oqi-
batda, ichki azolarda misning yetishmasligiga sabab boladi.
Oltingugurt, molibden, kadmiy, kalsiy, stronsiy va xromning
ortiqcha miqdorda bolishi qiyin eriydigan birikmalarning hosil
bolishi hisobiga misning sorilishini yomonlashtiradi. Buzoqlarni
uzoq muddat davomida sutning ornini qoplaydigan oziqalar
bilan boqish ularda mis yetishmasligiga sabab bolishi mumkin.
Hayvonlar ichki azolarining misga bolgan ehtiyojining
qondirilishi oziqalar turi va ularni yedirish usullariga ham bogliq
boladi. Dukkakli oziqalar, makkajoxori, esparset, sut va sut
mahsulotlari tarkibida mis elementi kam miqdorda boladi.
Rivojlanishi. Mis temirning gemoglobin tarkibiga birikishini
taminlashi bilan eritrotsitlarning yetilishiga sharoit yaratib, osteo-
genez, junlar va patlarning pigmentatsiyasi va kreatinizatsiyasi
jarayonlarida qatnashadi. Mis elementi seruloplazmin, sitoxromok-
sidazalar, tirozinazalar va boshqa fermentlar tarkibiga kiradi.
Mis yetishmasligida temir gemoglobinning sintezi uchun
ishlatilmaydi, eritropoez izdan chiqadi, yani eritrotsitlarning
rivojlanishi retikulotsitlar hosil bolishi bosqichida toxtaydi. Oksid-
lanish-tiklanish jarayonlarining, kreatinizatsiya va pigmenta-
tsiyaning buzilishi qayd etiladi, tarkibida mis saqlaydigan
oksidlovchi fermentlarning faolligi pasayib, toqimalardagi
341
proteazalarning faolligi ortadi. Osteoblastik faollik, tomirlar elastik
toqimasining hosil bolishi susayadi, pigmentlar almashinuvi
izdan chiqadi. Kasallikning kechishi davomida markaziy asab tizimi
va orqa miyada atrofik, distrofik ozgarishlar, keyinchalik
miyelinsizlanish, ensefalomalatsiya va gidrosefaliya rivojlanadi.
Misning taqchilligi oqibatida oshqozonoldi bolmalaridagi
mikrofloralarning faoliyati ham izdan chiqadi.
Klinik belgilari. Qozilarda kasallik xarakterli klinik belgilar
bilan ogir holda kechadi. Kasallangan qozilar boynini va
oyoqlarini chozgan holda yotadi, muskullar tonusi pasayadi.
Ornidan turmoqchi bolganda chayqalib ketadi, harakatlanishda
oyoqlari toqishib, yiqiladi. Vaqt-vaqti bilan klonik va tetanik
qaltiroq qayd etiladi. Kasallik ogir kechganda, odatda, 25
kunlik qozilarning olimi kuzatiladi. Kasallik ortacha darajada
yarimotkir yoki surunkali tarzda kechganda kasallikning klinik
belgilari qozilarning 23 haftaligida, bazan 3 oyligida kuzatiladi.
Shilliq pardalarning oqarishi, gavda orqa qismining tebranishi,
gandiraklab yurish, keyinchalik klonik, tetanik qaltiroq, oyoq
muskullarining falaji qayd etilib, qozilar qiyinchilik bilan
ornidan turadi va harakatlanadi, kopincha yiqilib tushadi, orqa
oyoqlari harakatsiz boladi.
Qotos bolalarida kasallikning boshlanishida holsizlanish,
ishtahaning pasayishi, gandiraklash, harakat muvozanatining
buzilishi, keyinchalik orqa oyoqlarning, kopincha oldingi
oyoqlarning ham falajlanishi kuzatiladi.
Buzoqlar, chochqa bolalari va boshqa hayvonlarda giðokuproz
kopincha yashirin tarzda kechadi. Ularda shilliq pardalarning
anemiyasi, junlarning siyraklashib, qongir tus olishi, sinuv-
chan, qattiqlashgan, tokiluvchan bolishi, ishtahaning ozgarishi
(lizuxa), diariya qayd etiladi. Buzoqlarda koz atrofida terining
pigmentsizlanishi, boyin sohasi va tananing boshqa qismlari terisida
burmalar hosil bolishi kuzatiladi. Chochqa bolalarida suyaklarning
osishi yomonlashadi, oyoqlar deformatsiyasi, anemiya, oriqlash,
gandiraklab harakatlanish, orqa oyoqlar falaji kuzatiladi.
Giðokuproz barcha turdagi yosh hayvonlarda qondagi gemo-
globin, eritrotsitlar, seruloplazmin va mis miqdorining kamayishi
bilan kechadi.
342
Kechishi va prognozi. Kasallikning kechish darajasi oz vaqtida
davolashga bogliq. Qozilarda ataksiya ogir kechganda kopincha
olim bilan tugaydi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Qozilar ataksiyasida bosh miya
yumshoq va orgamchaksimon pardasida giðeremiya kuzatilib,
miya moddasining namligi oshgan, boshashgan, bazan miya
yarimsharlarida suyuqlashib qolgan joylar boladi. Orqa miya
yumshoq va orgimchaksimon pardasining giðeremiyasi
xiralashishi, epidural boshliqda yarimtiniq sargish suyuqlik
toplanishi xarakterli boladi.
Òashxis. Qozilarda tiðik klinik belgilar asosida qoyiladi. Boshqa
hayvonlarda tashxisning mezonlari: shilliq pardalarning oqarishi,
teri qoplamasining, ayniqsa, koz atrofida junlarning pigmentsiz-
lanishi, alopetsiya, lizuxa, diareya, qondagi gemoglobin, eritro-
tsitlar, mis miqdorining kamayishi, seruloplazmin faolligining
pasayishi, teri qoplamasidagi mis miqdorining 615 mg/kg.dan
kam bolishi hisoblanadi. Soglom qozilar miyasi va jigari-
dagi misning miqdori 13,625 mg/kg, uning yetishmasligida
2,56 mg/kg quruq modda hisobida boladi.
Davolash va oldini olish. Otardagi qozilar orasida kasallik
qayd etilganda 0,1 % li mis sulfat eritmasi bir boshga bir sutkada
510 ml hisobda 1 litr sut bilan qollaniladi. Kasallikning kechi-
shini hisobga olgan holda simptomatik davolash qollaniladi.
Qozilarni sigir suti bilan boqish lozim. Qozilarda falaj yoki
yarimfalaj kuzatilganda davolash yaxshi samara bermaydi. Qozilar
va boshqa hayvonlar ratsioni misga boy oziqlar: togoldi, chol
zonalarida yetishtirilgan tabiiy otlar pichani, bugdoy va beda
kok massasi, soya, kunjara, shirot beriladi.
Giðokuprozning oldini olish maqsadida mis sulfat meyorlar
asosida qollaniladi. 1 kg mis sulfat 1 tonna osh tuziga aralashtirilib
hayvonlarga erkin holda beriladi. Mis elementi yetishmaydigan
hududlarda yaylovlarga, haydaladigan yerlarning 1 gektariga
shudgorlashdan oldin 3 7 kg mis sulfat sepiladi.
Ratsionda kalsiy, molibden, marganes, qorgoshin, rux va
sulfatlar ortiqcha bolganda misning sorilishi qiyinlashadi.
A giðovitaminoz yosh hayvonlarning neonatal va kopincha
postnatal taraqqiyoti davridagi sabablarga kora rivojlanadi.
Retinolning zaxirasi yaylovda boqilgan sigirlardan tugilgan
343
buzoqlarning jigarida boglab boqilgan sigirlardan tugilgan
buzoqlar jigaridagiga nisbatan kop boladi. Yangi tugilgan buzoq-
lar organizmidagi retinolning zaxirasi uncha katta bolmasdan,
1 kg quruq moddaga nisbatan ortacha 2,75,7 mg.ni tashkil
etadi. Yosh hayvonlar uchun retinolning asosiy manbalaridan
biri uvuz va undan keyingi davrda sut hisoblanadi. Buzoqlarning
retinolga nisbatan sutkalik ehtiyoji bir kg tirik vazniga 16 mkg.ni
tashkil etadi.
A giðovitaminoz kopincha qishning ikkinchi yarmi va erta
bahorda qayd etilib, yangi tugilgan va katta yoshdagi hayvon-
larning yoppasiga kasallanishi kuzatiladi, kelib chiqishiga kora,
kasallik birlamchi yoki ikkilamchi xarakterda boladi.
Sabablari. A giðovitaminoz bilan yangi tugilgan hayvonlar
bogoz hayvonlarni tola qimmatli oziqlantirmaslik, yani karo-
tinga taqchil oziqalar bilan boqilishi oqibatida kasallanadi. Chunki
bunday hayvonlardan olinadigan uvuz va sut tarkibidagi retinol-
ning miqdori yosh organizm talabini toliq qondira olmaydi.
Keyingi davrlarda yosh hayvonlarning A giðovitaminoz bilan
kasallanishiga ratsionda karotinning va shuningdek, oqsil, ugle-
vodlar, kalsiy, fosfor va boshqa komponentlarning yetishmasligi
sabab boladi.
Ikkilamchi (endogen) xarakterdagi A giðovitaminoz ichak-
larda hazmlanish va sorilish jarayonlarining buzilishi, karotin-
dan A vitamini sintezlanishining susayishi oqibatida kelib chiqadi.
Bunday hollar dispepsiya, gastroenterit, jigar kasalliklari, kop-
chilik yuqumli va invazion kasalliklar paytida kuzatiladi.
Hayvonlarga qizigan, mogorlagan, buzilgan yoglar, sifatsiz
baliq va gosht uni, kimyoviy konservantlar bilan ishlangan
oziqalarning berilishi ham kasallikka sabab bolishi mumkin.
Oziqalar tarkibida nitrit va nitratlarning ruxsat etiladigan meyor-
lardan kop bolishi karotinning sorilishini qiyinlashtiradi.
Òokoferol va boshqa antioksidantlar hamda rux elementi A vita-
minini buzilishdan saqlovchi moddalar hisoblanadi.
Chochqa bolalarida A giðovitaminozning kuzatilishiga buzilgan
yoglar, yomon sifatli ot unlari, kimyoviy usullar bilan konser-
vatsiyalangan oziqalar bilan boqish, oziqalarni ochiq havoda uzoq
qaynatish sabab bolishi mumkin. Uzoq muddat ratsionda
proteinning yetishmasligi ham A giðovitaminozga sabab bolishi
344
mumkin. Bu vaqtda karotinning A vitaminiga aylanish jarayoni
sekinlashadi.
Klinik belgilari. A giðovitaminoz bilan kasallangan yangi
tugilgan hayvonlar nimjon va giðotrofik holatda bolib, ularda tik
turish pozasi va emish reflekslari kechikadi. Organizmning tashqi
muhitdagi noqulay tasirotlarga nisbatan rezistentligining pastligi,
hazm kanali bezli epiteleysining morfofunksional yetishmov-
chiliklari tufayli fermentlarning yetarlicha ishlab chiqilmasligi
oqibatida hazm jarayonlari buziladi. Hayvonda umumiy hol-
sizlanish kuchayib boradi, ishtahaning pasayishi, oriqlash,
osishdan qolish, konyunktivitlar, ogiz boshligi va burun shilliq
pardalarining oqarishi kuzatiladi.
Bir oylik va undan katta yoshdagi buzoqlar osish va rivojla-
nishdan qoladi, teri quruq, boyin sohasida burmalar soni kopay-
gan, teri qoplamasi hurpaygan, yaltiroqligi pasaygan va sinuv-
chan boladi, alopetsiya kuzatilishi mumkin. Giðerkeratoz, koz-
ning yoshlanishi, kseroftalmiya, keratomalatsiya, qorongilikda
korishning yomonlashishi (gemeralopatiya) rivojlanadi.
Retinolning yetishmasligidan chochqa bolalari bazan kor
bolib tugiladi, soglom tugilganlarida ham tana vaznining kichik
bolishi, sorish refleksining susayishi va ich ketishi kuzatiladi.
Chochqa bolalarida A giðovitaminoz korishning yomonlashishi
bilan boshlanib, butunlay yoqolishi mumkin. Ularda qaltiroq,
harakat muvozanatining buzilishi (ataksiya), orqa oyoqlarning
falaji kuzatiladi. Kasal hayvonlarning osish va rivojlanishi sekin-
lashib, giðotrofik bolib qoladi.
Sut davridagi buzoqlar qon zardobidagi retinolning miqdori
48 mkg/100 ml.gacha bolganda A giðovitaminozning klinik
belgilari paydo boladi.
Kasallangan qozilarning tashqi muhit tasirotlariga nisbatan
javob reaksiyasi pasayadi, korish qobiliyati susayadi, osish va
rivojlanishdan qoladi, hazm tizimi hamda nafas azolarining
kasalliklariga beriluvchan bolib qoladi. Retinolning kasal hayvon-
lar qoni, jigar toqimasi va boshqa azolaridagi konsentratsiya
pasayadi. Sut davrida kasallangan buzoq qon zardobidagi retinol-
ning miqdori 20 mkg % gacha (0,140,28 mkmol/l) kamayadi.
Òashxis. Qon zardobi, uvuz, sut va oziqalar tarkibidagi karotin
miqdori aniqlanadi. Kasallikning belgilari hisobga olinadi. Jigar
345
va qonda retinol va karotin miqdorining kamayishi xarakterli
belgilardan biri hisoblanadi. Kasallikni telyazioz va rikketsiyali
keratokonyunktivitlardan farqlash lozim.
Davolash. A giðovitaminozni davolashda, birinchi navbatda,
vitaminning oziqalar tarkibida yetarli miqdorda bolishini tamin-
lash lozim. Yosh hayvonlarning A vitaminiga bolgan sutkalik
ehtiyoji 1 kg tana vazniga ortacha 250300 HBni tashkil etadi.
Vitaminga nisbatan talab kasal hayvonlarda 25 martaga ortadi.
A vitaminining uvuz yoki sut tarkibidagi miqdori buzoqlarning
ehtiyojini qondirmaganda uning preparatlari 610 ming XB
hisobida 10 kunda bir marta parenteral yollar bilan yuborib turiladi.
Bu maqsadda trivit (1 ml.da 30000 XB akseroftol, 40000 XB
xolekalsiferol, 20 mg tokoferol asetat saqlaydi), tetravit, tetramag
kabi kompleks vitaminlarni qollash yaxshi natija beradi. Bulardan
tashqari, retinol asetatning yogdagi eritmasi, akseroftol asetat,
retinol palmitat, vitaminlashtirilgan baliq yogi kabi preparatlarni
tavsiyanomasiga asosan qollash mumkin. Ularning dozasini
belgilashda tarkibidagi retinol hisobga olinadi va bir boshga 1 sutkada
XB hisobida: buzoqlarga 50000100000, chochqa bolasi, qozilarga
3000 10000, itlarga 300040000. Davolash kursi ortacha 1520
kun yoki koproq davom etadi. A giðovitaminoz bilan birgalikda
uchraydigan kasalliklar davolanadi.
Oldini olish. Òola qiymatli oziqlantirish orqali hayvonlarning
karotin va A vitaminiga bolgan talabi qondirib boriladi. Buning
uchun ona hayvonlar va yosh hayvonlar ratsioniga kokat oziqalar,
ot uni, vitamin uni, sabzi, pivo va oziqabop achitqilarni kiritish,
donlarni gidropon usulida ostirib berish, oraliq oziqa ekinlarini
(perko, suli va boshq.) yetishtirishni yolga qoyish lozim.
Oziqalar tarkibidagi vitaminlar yetarli bolmaganda, uning
preparatlari tavsiya etiladi. A vitaminining profilaktik dozasi
terapevtik dozasidan 4 marta kichik bolib, oldini olish choralari
12 oy davom etadi.
Buzoqlarda A giðovitaminozning oldini olish maqsadida
1000020000 XB retinol yogli eritma, akvital, trivitamin yoki
boshqa preparatlar holida birinchi porsiya uvuz suti bilan beriladi
yoki bu maqsadda retinolning yogli konsentratlari buzoqlarga
75000125000 XB, chochqa bolasi va qozilarga 4000050000
XB haftasiga 12 marta muskul orasiga inyeksiya qilinadi. Buzoq-
346
larning 23 haftaligidan boshlab, vitaminga boy pichan, kok
otlar, vitamin uni, maydalangan otlar beriladi. Oziqalar tarki-
bidagi retinolni buzilishdan saqlash uchun antioksidantlar (dilui-
din va boshq.) qollaniladi.
Buzoqlar yoz oylarida A vitaminini uvuz yoki sut bilan yetarli
daraja olishi mumkin. Agar bir litr sutda 0,5 mg vitamin A bolsa,
sut davridagi buzoqlarning talabi qondiriladi. Buzoqlar 15 kunlik-
gacha retinolni karotindan sintezlash qobiliyatiga ega emas. Sigirlar
bir sutkada 200400 mkg/kg karotin qabul qilishi kerak. 1 mg
karotin 533 XB yoki 176 mkg retinolga ekvivalent hisoblanadi.
Buzoqlarning giðovitaminozlar bilan kasallanishining oldini
olish uchun bogoz hayvonlarning tugishiga 2 oy qolgandan
boshlab, har 10 kunda bir marta trivit, tetravit yoki tetramag
preparatlaridan inyeksiya qilish yaxshi samara beradi.
D giðovitaminozi (raxit) yosh hayvonlarning surunkali
kechadigan kasalligi bolib, D vitaminning yetishmasligi, orga-
nizmda kalsiy va fosfor almashinuvining, suyak toqimasi hosil
bolishi jarayonining buzilishi hamda gavda suyaklarining defor-
matsiyasi bilan xarakterlanadi. Kasallik kopincha chochqa bola-
lari, qozilar, it bolalari, toylar va buzoqlarda qayd etiladi.
Raxit kasalligida D vitaminining faol shakllari yetishmasligi
tufayli oziqalar tarkibidagi kalsiy va fosforning ozlashtirilishi
yomonlashadi, oqibatda osayotgan suyaklarning minerallanish
jarayonlari izdan chiqadi. Bunda togay moddasi ustunlik qiladi.
Asosan, bir yoshgacha bolgan buzoqlar kasallanadi. D
2
va D
3
vitaminlari antiraxitik vitaminlar hisoblanib, fosfor va kalsiy
almashinuvini taminlaydi. D
3
vitamini (xolekalsiferol) yosh
hayvonlar organizmida 7-degidroxolesterindan quyosh nurlari
tasirida sintezlanadi va shuning uchun yoz paytlari hayvonlarning
vitaminga nisbatan ehtiyoji yaxshi qoniqtirilgan boladi. Qish
paytlarida oziqa tarkibidagi D
2
vitamini (ergokkalsiferol) hayvon-
larning vitaminga bolgan ehtiyojini yetarlicha qondirmaydi.
Uvuz tarkibida 100200 XB/kg, sutda 1050 XB/kg D vita-
mini boladi. Ratsionda kalsiy va fosfor miqdorining yetarli
bolgani holda har bir kilogramm tirik vazniga 4 10 XB D vita-
minining togri kelishi buzoqlarning raxit bilan kasallanishining
347
oldini oladi. Yangi tugilgan organizm uchun kalsiyning asosiy
manbayi uvuz, keyinchalik sut hisoblanadi. Sut tarkibidagi kalsiy-
ning miqdori ortacha 1,111,28 g/kg boladi.
Buzoqlar yoshining ortib borishi bilan oziqa tarkibidagi
kalsiyning ozlashtirilish darajasi pasayib boradi. 3040 kg tirik
ogirlikdagi buzoqning kalsiyga bolgan talabi kuniga ortacha
6,4 9,6 grammni tashkil etadi. Buzoqning bir kg tirik ogirligiga
nisbatan sutkasiga 11,8 mg kalsiy tezak bilan va 0,8 mg siydik
bilan ajralib chiqadi.
Yangi tugilgan organizmlarda 7,23 g/kg, sigir sutida ortacha
0,95 g/kg fosfor boladi. Sut tarkibidagi fosforning ortacha
8698 % i ozlashtiriladi. Òana vazni 3040 kg bolgan buzoqlar-
ning fosforga nisbatan sutkalik ehtiyoji ortacha 4,36,2 grammni
tashkil etadi. Buzoqning har bir kg tana vazniga nisbatan sutkasiga
4,3 mg fosfor tezak bilan ajralib chiqadi, bir sutka davomida
ichki azolardan chiqariladigan fosforning miqdori ortacha
0,6 grammni tashkil etadi.
Sabablari. Kasallikning asosiy sababi ichki azolarga oziqalar
bilan D vitaminining kam miqdorda tushishi va undagi endogen
sintezining pasayishi hisoblanadi.
Yosh hayvonlar uchun D
2
vitaminining manbayi uvuz, sut
va yogi olingan sut hisoblanadi. Bogoz sigirlarni yetarlicha
oziqlantirmaslik, faol motsionning yetishmasligi ulardan olina-
digan uvuz va sut tarkibida D
2
vitaminining kamayishiga sabab
boladi. Yosh hayvonlarda ichki azolarining vitaminga bolgan
ehtiyojining qondirilmasligi kasallikka sabab boladi. Ratsionda
kalsiy, fosfor va boshqa elementlarning yetishmasligi, ayrim
radioaktiv zonalarda stronsiy-90ning ortiqchaligi ham malum
darajada etiologik ahamiyatga ega.
D vitaminining tanqisligi, ultrabinafsha nurlarining yetishmas-
ligi oqibatida 7-degidroxolesterindan D vitamini sintezi susayishi
kasallikning asosiy sababi hisoblanadi. Ichki azolarda kalsiy
almashinuvining boshqarilishida qatnashadigan qalqonoldi bezlari
faoliyatining buzilishi, ratsionda kalsiy va fosfor tuzlarining yetish-
masligi, ular ozaro nisbatining buzilishi, ratsionda kislotalik
darajasi yuqori bolgan oziqalarning kopligi, hazm tizimidagi
348
buzilishlar oqibatida kislota-ishqor muvozanatining kislotalik
tomonga ozgarishi kabi omillar ham raxitning kelib chiqishida
katta ahamiyatga ega.
Organizmda kobalt va marganesning yetishmasligi, nikel va
temirning nisbatan ortiqchaligi endemik raxitning rivojlanishiga
sabab boladi. A vitamini va oqsillarning yetishmasligi kasallikning
rivojlanishini kuchaytiradi.
Rivojlanishi. Kalsiy-fosfor almashinuvi jarayonlarida bevosita
D vitaminining faol shakllari qatnashadi. Xolekalsiferol (D
3
vita-
mini) jigarda 25-oksixolekalsiferolga, ergokalsiferol (D
2
vita-
mini) esa 25-oksiergokalsiferolga aylanadi. Bu moddalar
buyraklarda shunga mos ravishda 1,25-degidrooksixolekalsiferol
va 1,25-degidrooksiergokalsiferolga aylanadi. Bu ikkala metobolit
faol moddalar hisoblanib, kalsiy va fosforning tashilishini
amalga oshiradi. D vitaminining faol shakllarining yetishmasligi
oziqalar tarkibidagi kalsiy va fosfor tuzlarining ozlashtirilishini
yomonlashtiradi. Oqibatida osayotgan suyaklarning minerallanish
jarayonlari izdan chiqadi. Shu bilan bir qatorda, suyaklarning
organik qismi kollogen va boshqa komponentlarining hosil bolish
jarayonlari ham buziladi, osteoid toqimaning ortiqcha darajada
hosil bolishi kuzatiladi. Shuningdek, D vitamini kalsiy va fosforni
buyraklar orqali ajralishini ham boshqarib turadi.
Kasallik kop vaqtlar davomida yashirin rivojlanib, suyaklar-
ning osishdan toxtashi, shakllangan suyaklar gidrooksiapatit
qismining osteolizisi, qon va muskul toqimalaridagi kalsiy miq-
dorining kamayishi va oqibatda nerv-muskul qozgalishlarining
buzilishi, tetanik qaltiroq kuzatiladi.
D vitaminining yetishmasligi oqibatida kalsiy va fosfor tuz-
larining yomon ozlashtirilishi, qonda ishqoriy fosfotaza fermenti
faolligining ortishi kuzatiladi. Oksidlanish jarayonlari susayadi,
kislota-ishqor muvozanati asidoz tomonga siljiydi. Qalqonoldi
bezi va buyrakusti bezi postloq qavatining faoliyati kuchayadi.
Markaziy asab tizimi, yurak-qon tomir, hazm va boshqa tizimlar
faoliyati buziladi.
Jigar va buyraklarning jarohatlanishi xolekalsiferol va ergokal-
siferolning faollashishi buzilishiga sabab boladi. Shuning uchun
kopincha bu kasalliklar birgalikda uchraydi.
349
Klinik belgilari. Yosh hayvonlar osish va rivojlanishdan qoladi,
harakatlanish ogriqli, oyoqlar va umurtqa pogonasi qiyshaygan,
kokrak qafasi deformatsiyaga uchragan va qorin pastga osilgan
boladi. Ishtahaning pasayishi va ozgarishi kuzatiladi. Chochqa
bolalarida kopincha qondagi kalsiy miqdorining kamayishi
hisobiga qaltiroq, uloqlarda bosh suyagining yupqalashishi,
toylarda ishtahaning kuchli darajada ozgarishi va boginlarning
kattalashishi qayd etiladi.
Qonda kalsiy, fosfor, gemoglobin miqdorining kamayishi,
ishqoriy fosfotaza fermenti faolligining esa ortishi qayd etiladi.
B.B. Bakirov, M.S. Habiyevlarning (1993) takidlashlaricha,
yosh hayvonlarda raxit paytida ishtahaning yomonlashuvi, tana
vazni ortishining kamayishi, tam bilish xususiyatining buzilishi
oqibatida lizuxa kuzatilishi xarakterli boladi. Keyinchalik holsiz-
lanish, zoriqib harakat qilish, kop yotish, yotgan joyidan
qiynalib qozgalish, oqsash, boginlar va suyaklarning ogriqli
bolishi kabi belgilar kuzatiladi.
Suyaklarning jadal osadigan va gavdaning ogirligi eng kop
tushadigan joylari deformatsiyaga uchraydi. Oldingi oyoqlarni
chalishtirib turish, boginlarning qiyshayishi yoki toliq bukilmas-
ligi kuzatiladi. Suyak toqimasi tarkibidagi fosfor kislotasi va kalsiy
tuzlari miqdori keskin kamayadi. Oldingi oyoqlardagi naysimon
suyaklar va umurtqa pogonasi qiyshayadi.
Karpal boginlar shishadi, qovurgalar ichkari tomonga buki-
ladi, kokrak qafasi yon tomondan torayadi, qorin pastga osiladi
va hajmiga kattalashadi. Òullash kechikadi, hazm jarayonlarining
buzilishi, ich ketishi kuzatilishi mumkin. Òana harorati meyor
chegarasida saqlanadi.
Raxit paytida kopincha asab tizimida buzilishlar, uyqusirash
holati yoki bezovtalanish, laringospazm, tosatdan yerga yiqilib
tushish, qisqa vaqtli qaltiroqlar yoki tana muskullarining uzoq
davom etadigan klonik va tonik qisqarishlari kuzatiladi. Nafas
harakatlarida ishtirok etuvchi muskullarning qaltiroq xurujlari
oqibatida asfiksiya tufayli hayvon halok bolishi mumkin. Kasallik
kopincha oshqozon va ichaklar katari, bronxopnevmoniya,
ayrim suyaklarning sinishi, sepsis belgilari bilan otadi.
350
Patologoanotomik ozgarishlar. Xarakterli belgilar, asosan,
suyak toqimasida kuzatilib, ularning namoyon bolishi kasallik-
ning kechish darajasiga bogliq boladi. Naysimon suyaklarning
boginga yaqin qismlari yogonlashadi, epifizar togaylar
kengayadi va bukiladi. Qovurgalarning konfiguratsiyasi ozgaradi,
suyaklanish jarayonining buzilishi oqibatida bazi suyaklarda
faqatgina togayli asos saqlangan boladi. Kasallikning rivojlanib
borishi bilan suyaklarning porozligi ortib, teshikchalar kengayadi,
ular yumshab qoladi. Alohida suyaklarning mutanosibligi ozgaradi,
masalan, bosh suyagining kattalashib ketishi, oyoqlarning kalta
bolishi va qorinning shishib ketishi qayd etiladi. Bazan hazm
kanalining kataral yalliglanishi kuzatiladi.
Òashxis. Yosh hayvonlarni oziqlantirish va saqlash sharoitlari,
klinik belgilar, rentgenoskopik va biokimyoviy tekshirishlar natija-
lari, kasallikning, asosan, surunkali tarzda kechishi hisobga
olinadi.
Raxit kasalligida D vitamini, kalsiy, fosfor kabi metabolit-
larning qondagi miqdori kamayib, ishqoriy fosfotaza fermenti-
ning faolligi ortadi. Kasallangan buzoq qonidagi 25-gidro-
oksixolekalsiferolning miqdori meyordagi 3070 ng/ml orniga
714 ng/ml.gacha kamayadi. Bundan tashqari, asab tizimi
funksiyalarining buzilishlari, oshqozon va ichaklar kanalidagi
bezlar sekretsiyasining kamayishi, ich ketishi, keyinchalik mine-
ral moddalar yetishmasligi belgilari paydo boladi.
Soglom buzoqlar qon zardobidagi ishqoriy fosfotaza fermen-
tining maksimal faolligi 56 birlik 100 ml.ni, chochqa bolalarida
esa 7 birlik 100 ml.ni tashkil etadi. Raxit paytida esa bir necha
marta ortadi. Raxitning dastlabki bosqichlarida qon zardobi
tarkibidagi umumiy kalsiyning miqdori meyordagi 1012,5 mg.
100 ml orniga 69 mg 100 ml.gacha, anorganik fosfor meyordagi
5 8 mg. 100 ml orniga 2,54 mg 100 ml.gacha kamayadi.
Davolash. Bogoz va sut beradigan ona hayvonlar hamda yosh
hayvonlar ratsionidagi D vitaminiga boy oziqalar miqdori kopay-
tirilib, ochiq quyosh nurlarida yayratish tashkil etiladi. Qishlov
davrida suniy lampalardan foydalanish mumkin.
351
Medikamentoz davolash ichki azolardagi D vitamini va uning
faol shakllari tanqisligini yoqotish hamda kalsiy-fosfor almashi-
nuvi buzilishlarini maromlashtirishga qaratilgan bolishi lozim.
Raxit kopincha A giðovitaminoz, alimentar anemiya kabi kasal-
liklar bilan birgalikda uchraydi. Shuning uchun davolash muola-
jalari tarkibiga retinol, temir, kobalt va boshqa elementlarni ham
kiritish kerak.
D vitamini saqlovchi preparatlar sifatida D vitaminining yogli
eritmasi (0,1250,5 %), spirtli eritmasi (0,5 %), suvda eriydigan
preparat xolekalsiferol-liðovid, kompleks preparatlardan trivit,
tetravit, tetramag, multivit, baliq yogi kabilar tavsiyanomasiga
asosan qollaniladi.
Yuqorida korsatilgan preparatlar oziqa bilan yoki parenteral
yollar bilan 1015 kun davomida qollaniladi. Ularning dozasini
belgilashda tarkibidagi D vitaminining miqdori hisobga olinadi.
Parenteral usullar bilan yuborilganda xolekalsiferolning dozasi
100150 HB kg.ni tashkil etadi. Ogiz orqali qollanilganda
buzoqlar uchun 200250 XB kg.ni, 6-oylikkacha toylar uchun
1000020000, 6 oylikdan katta toylar uchun 2000050000
XB kg.ni, chochqa bolalari va qozilar uchun 500010000, it
bolalari uchun 5001000 XB kg.ni tashkil etadi.
Vitaminoterapiyadan tashqari, mineral moddalar saqlovchi
preparatlar, suyak, gosht-suyak uni, suyak kuli, oziqabop presi-
ðitat, monokalsiy fosfat kabilar tavsiya etiladi. Qoshimcha mine-
ral sifatida faqat kalsiy karbonatni (bor) tavsiya etish maqsadga
muvofiq emas. Chunki uning tarkibida faqat kalsiy bolib, ichki
azolarning boshqa osteogen mineral moddalarga bolgan ehtiyoj-
larini qondirmaydi.
Ratsionga fosforli qoshimchalar kiritiladi. Fosfosan preparati
0,10,4 ml.kg dozada vena qon tomiriga yoki ichirish uchun
tavsiya etiladi. Kobalt xlorid, temir sulfat, mis sulfat kabi mikro-
elementlarning preparatlari premikslar holida qollaniladi.
Oldini olish. Bogoz hayvonlar ratsioni D
2
vitaminiga boy
oziqalar bilan boyitiladi. Qish-bahor fasllarida bunday
oziqalarning tanqisligi tufayli ratsion D vitaminining preparatlari
bilan boyitiladi. Buning uchun videin D
3
, mikrovit D
3
, prosol
352
500, lutovit D
3
kabi mikrogranullalangan preparatlar va D vita-
minining quruq achitqili konsentratlaridan qoshiladi. Bogoz
hayvonlarning tugishiga 2 oy qolgandan boshlab trivit, tetravit
yoki tetramag kabi kompleks vitaminli preparatlardan har 10
kunda bir marta inyeksiya qilish tavsiya etiladi.
Bogoz sigirlar va buzoqlar rejali ravishda dispanser korigi-
dan otkazilib, aniqlangan kamchiliklarni tugatish, hayvonlarni
saqlash va parvarishlash sharoitlarini meyorlashtirish tadbirlari
amalga oshiriladi. Zarurat tugilganda, oziqabop bor, diammo-
niyfosfat, trikalsiyfosfat va boshqa qoshimcha aralashmalar,
mikroelementlar va vitaminlar saqlovchi premikslar yoriq-
nomasiga asosan tavsiya etiladi. Yosh hayvonlar saqlanadigan
molxonalarga ultrabinafsha nurlar beradigan lampalar ornatiladi.
C giðovitaminozi (askorbin kislotasi yetishmasligi) qon
tomirlari otkazuvchanligining ortishi, gemorragiyalar kuzati-
lishi, tishlar milkida yaralar bolishi, boginlarning shishi, ichki
azolar rezistentligining pasayishi bilan xarakterlanadigan kasal-
lik. Kopincha yosh hayvonlar, ayniqsa, chochqa bolalari, itlar,
moynali hayvonlar hamda toy, qozilar va buzoqlar kasallanadi.
Askorbin kislotasi insonlar, maymunlar va dengiz choch-
qalari uchun zarur oziqaviy omil hisoblanadi. Boshqa turdagi
hayvonlarning C vitaminiga bolgan ehtiyojlari jigarda uning
uglevodlardan sintezlanishi hisobiga qoplanadi.
Sabablari. C giðovitaminozi surunkali gepatit, gepatodis-
trofiya, jigar sirrozi paytida askorbin kislotasi sintezining
kamayishi oqibatida kuzatilishi mumkin. Oshqozon va ichaklarning
diareya bilan otadigan kasalliklari ham C giðovitaminoziga sabab
bolishi mumkin. Yosh hayvonlarga sifatsiz, zamburuglar
toksinlari, pestitsidlar bilan zararlangan oziqalar, buzilgan
yoglar, oshxona qoldiqlarining berilishi C giðovitaminozining
rivojlanishida asosiy ahamiyatga ega.
Kasallik chochqa bolalariga qaynatilgan unsimon oziqalar
berilganda va ot unlari yetishmaganda, onasidan erta ajratilganda
kuzatiladi. Buzoqlarda askorbin kislotasining yetishmasligi sigirlar
suti tarkibida vitaminning miqdori 0,13 0,56 mg/100 ml.dan
kam bolgan hollarda (meyor 1,71,8 mg/100 ml) qayd etiladi.
353
Rivojlanishi. Askorbin kislotasi yetishmasligi tayanch azolari
butunligining buzilishi, kapillarlar endoteliysi otkazuvchan-
ligining ortishi va regenerativ xususiyatlarining pasayishi, qon
tomirlari otkazuvchanligining ortishi, eritropoezning, leykotsit-
larning fagotsitar faolligining pasayishi, immunologik xususiyat-
ning yomonlashishi oqibatida ichki azolarning turli kasalliklarga
nisbatan chidamliligining pasayishi, yuqumli xarakterli jarayon-
larning ogir holatda kechishiga sabab boladi.
Klinik belgilari. Kasallangan yosh hayvonlar holsizlangan,
loqayd bolib, osishdan qoladi, semizlik darajasi pasayadi. Òeri,
shilliq pardalar, teriosti kletchatkasida qon quyilishlari (gemorra-
giya) kuzatilib, bu joylarda junlar tushib ketadi va yarali der-
matitlar rivojlanadi.
Milklar shishgan, qizargan, tez qonaydigan va bazan
yaralangan boladi. Yangi tugilgan buzoqlar milkining pastki
qismida toq binafsharangdagi hoshiya (skorbutli hoshiya) paydo
boladi. Milklar shilliq pardasi mortlashgan, shishgan va burmali,
til va tanglay shilliq pardasida yara va nekroz ochoqlari paydo
boladi. Òishlar qimirlaydi, solak ajralishi, ogiz boshligidan
qolansa hid kelishi xarakterli boladi. Ichaklarda qon quyilishi
oqibatida tezak qoramtir rangda boladi yoki qonli ich ketishi
kuzatiladi.
Qon tomirlar otkazuvchanligining ortishi gematuriya,
burundan qon ketishi, koz olmasi, konyunktiva va torpardaga
qon quyilishi, ularning shishi va korishning yomonlashishi oqiba-
tida harakatlanishning qiyinlashishi kuzatiladi. Itlarda qonli qayt
qilish kuzatilishi mumkin.
Osish yoshidagi buzoq, toylar va boshqa turdagi hayvonlarda
C giðovitaminoz klinik belgilarsiz kechsa-da, ishtahaning pasa-
yishi, chanqoqning kuchayishi, muskullar va boginlarning
ogriqli bolishi, oqsash, junlarning tushib ketishi, dermatitlar,
milklarning kotarilishi, tez qonaydigan bolishi, tishlarning
qimirlashi qayd etiladi.
C giðovitaminoz paytida qondagi C vitamini, gemoglobin va
eritrotsitlar soni kamayadi. Qon zardobidagi C vitamini chochqa
bolalarida 0,96, buzoqlarda 0,6, toylarda 0,2, qozilarda
0,4 mg % dan kam boladi.
354
Patologoanatomik ozgarishlar. Òerining turli joylarida nuqtali
va dogsimon qon quyilishlar kuzatiladi. Òeriosti kletchatkasi,
zardob pardalar, oshqozon va ichaklar pardasi hamda jigar,
yurak, opka, taloq hamda boginlarda zardobli-gemorragik
infiltratning toplanishi xarakterli boladi. Xarakterli ozgarishlar
ogiz boshligida kuzatiladi. Kasallik, asosan, surunkali, bazan
esa yarimotkir tarzda kechadi. Bosh miyaga qon quyilishi
kopincha olim bilan tugaydi.
Òashxis qoyishda klinik belgilar, patologoanatomik ozgarish-
lar, qon va sutni laborator tekshirish natijalariga asoslaniladi.
K giðovitaminozini aplastik anemiya, yarali stomatit, chochqa-
lar olati, saramas, jigar sirrozi kabi kasalliklardan farqlash lozim.
Davolash. Ratsion C vitaminiga boy oziqalar: kokat oziqalar,
pichan, ot uni, kartoshka, sabzi, oziqabop qandlavlagi, sigir
suti kabilar bilan boyitiladi. Goshtxor hayvonlarga sut, karam,
kartoshka, salat beriladi. Kasal hayvonlarga namatak, qora
qoragat, krapiva damlamalari ichiriladi. Askorbin kislotasi suv
yoki oziqalar bilan ogiz orqali chochqa bolalariga 0,10,2 g,
toylarga 0,53 g, buzoqlarga 0,74 g, qozi va uloqlarga
0,10,5 g, it bolalariga 0,070,1 g miqdorda beriladi.
Yosh hayvonlar va it bolalariga 3040 % li glukoza eritmasi
va askorbin kislotasi vena orqali yuboriladi. Parenteral yollar
bilan yuborilganda askorbin kislotasini tiamin, piridoksin, retinol,
siankobalamin, nikotin, folat kislotasi bilan birgalikda qollash
mumkin emas. Chunki bu vitaminlar parchalanib, zaharli mod-
dalar hosil qilishi mumkin.
Shuningdek, askorbin kislotasini kordiamin, dimedrol,
levometsitin, aksotsillin, kofein, eufillin bilan birgalikda qollash
ham tavsiya etilmaydi.
Davolashda, shuningdek, kalsiy xlorid, kalsiy glukonat tavsiya-
nomaga asosan qollaniladi. Ogiz boshligi 1:1000 nisbatli riva-
nol, 1:5000 nisbatli furatsillin va boshqa antibiotiklar eritmalari
bilan chayqaladi.
Oldini olish. Hayvonlar ratsionida silos, kartoshka, lavlagi
kabi ildizmevalilar bolishini taminlash lozim. Ratsionda protein
yetarli bolishi lozim, chunki uning yetishmasligi tufayli C vita-
355
minining sintezi kamayadi. Buzoqlarga hayotining birinchi kunlaridan
boshlab, 1 g askorbin kislotasi uvuz sutiga qoshib beriladi.
B guruhi vitaminlarining yetishmasligi. B guruhi giðovitaminozlari
kopincha oshqozoni bir kamerali yosh hayvonlar va 3 oylikkacha
bolgan buzoqlar orasida qayd etilib, sut davridan keyingi yoshda
kavshovchi hayvonlar fiziologik jihatdan tola qimmatli ratsionlarda
boqilganda, ularning bu vitaminlarga bolgan ehtiyojlari vitaminlar-
ning mikrobial sintezi hisobiga qondiriladi. Buzoqlarning sut davrida
B guruhi vitaminlari ichki azolarga uvuz yoki sut orqali tushib
turadi. Lekin katta qorinda oziqalar hazmlanishining buzilishi,
mikrofloralar faoliyatining yomonlashishi, oziqalar bilan zambu-
ruglar toksinlarining tushishi, antibiotiklar, sulfanilamidlar va
boshqa preparatlarni asossiz tarzda qollanilishi ularda B guruhi
giðovitaminozlariga sabab bolishi mumkin.
Katta qorinning surunkali asidozi va alkalozi, ruminit va boshqa
kasalliklar paytida ham oshqozonoldi bolimlarida B guruhi
vitaminlarining mikrobial sintezi buzilishi mumkin. B guruhi
vitaminlari yetishmasligi buzoqlarda ularni barvaqt suniy sut
bilan boqishga otkazilishi oqibatida, chochqa, itlar, quyonlarda
hamda parrandalarda mikroichki azolarning, asosan, keyingi
bolim ichaklarida yashashi tufayli vitaminlar asosiy qismining
sorilmasdan chiqib ketishi oqibatida kuzatiladi. Otlarning B guruhi
vitaminlariga bolgan ehtiyoji, asosan, yaxshi rivojlangan katta
chambar va korichaklardagi mikrobial sintez hisobiga qondiriladi.
B guruhi giðovitaminozlari kop hollarda bir vaqtning ozida
bir necha vitaminlarning yetishmasligi (poligiðovitaminozlar)
bilan kechadi. B guruhi vitaminlari yetishmasligi bilan kechadigan
kasalliklar yosh hayvonlarda nimjon bolib tugilish, osishdan qolish,
alopetsiya va dermatitlar, nerv tizimidagi buzilishlar (polinevritlar,
falaj, yarimfalaj va boshq.), yurak-qon tomir tizimi, hazm tizimi-
ning sekretor, peristaltik funksiyalarining buzilishi bilan kechadi.
B
1
giðovitaminozi (tiaminning yetishmasligi) asab tizimi,
yurak funksiyalarining buzilishi, muskullarning toliqishi va
dispepsiyaga xos belgilar bilan tavsiflanib, barcha turdagi yosh
hayvonlar kasallanadi.
356
Sabablari. B
1
giðovitaminoziga tiaminning mikrobial sintezi-
ning yomonlashishi, oziqalar bilan antivitaminlarning tushishi,
ratsionda tiaminning yetishmasligi sabab boladi. Hazm traktining
surunkali kasalliklari (qaytalovchi timpaniya, katta qorin asidozi,
ruminit) yosh hayvonlarga zamburuglar bilan zararlangan
oziqalarning berilishi, antibakterial preparatlarning nazoratsiz
va miqdoridan ortiqcha qollanilishi B
1
vitaminining mikrobial
sintezining yomonlashishiga sabab boladi.
B
1
giðovitaminozi buzoq, qozilar va boshqa kavshovchi yosh
hayvonlarni bir xildagi konsentrat tiðida oziqlantirishda, ratsionda
kletchatka yetishmasligi kuzatilganda, qandlavlagi bilan boqil-
ganda chuqur ozgarishlar (kortikoserebral nekroz yoki ensefaloma-
latsiya) bilan kechadi. Kopincha oziqalar bilan tiaminning
ingibitori hisoblangan tiaminazalarning (antivitamin) tushishi
B
1
giðovitaminozga sabab boladi.
Patogenezi. Òiamin tiaminpirofosfat (ÒPF) shaklida dekarbok-
silazaning kofermenti hisoblanadi va pirouzum va alfa-ketoglutar
kislotalarining oksidlanuvchi dekarboksillanishida qatnashadi.
Òiaminning yetishmasligi oqibatida ichki azolarda pirouzum va
sut kislotalari toplanib qolishi oqibatida asab toqimasiga toksik
tasir etadi. Oqibatda kortikoserebral nekroz, spastik va paralitik
buzilishlar kuzatiladi.
Òiamin yetishmasligida hujayralarda gazlar almashinuvi,
adinazintrifosfat (AÒF) sintezi izdan chiqadi, muskullar tonusi
pasayadi, xolinesterazalar faolligi ortadi, asetilxolinning parcha-
lanishi tezlashadi, oraliq almashinuv mahsulotlarining oksidla-
nish jarayonlari toxtaydi, manfiy azot balansi kuzatilib, siydik
bilan kop miqdorda aminokislotalar va kreatin ajralib chiqa
boshlaydi.
Klinik belgilari. Ishtahaning pasayishi yoki yoqolishi, osish-
dan qolish, shilliq pardalarning oqarishi, oriqlash, dispepsiya,
taxikardiya, asab tizimi faoliyatining buzilishi xarakterli alomat
bolib, umumiy holsizlanish, ataksiya, yelka va bel muskullarining
klonik-tonik qaltirashi (opistotonus), koz olmasining tebranib
turishi (nistagm), oyoq muskullarining taranglashuvi, falaji va
yarimfalaji kuzatiladi. Qondagi pirouzum va sut kislotasi miqdori
357
kopayib, tiaminning miqdori kamayadi, asidoz va ishqoriy
zaxiraning kamayishi qayd etiladi.
Chochqa bolalarida dispepsiya belgilari (ishtahaning yoqo-
lishi, ich ketishi, gastroenterit) yaqqol namoyon boladi, qozilarda
aylanma harakat, gandiraklash, yotib qolish, boshni orqaga
qilish, nistagm, oyoqlarning falaji, komatoz holati va olim
kuzatiladi. Buzoqlarda ishtahaning pasayishi, surunkali ich ketishi
yoki ich qotishi, qozgaluvchanlikning kuchayishi, bezovta-
lanish, giðeresteziya, keyinchalik uyqusirash holati, gandiraklab
harakatlanish, opistotonus, nistagm, oyoqlarning yarimfalaji
yoki falaji qayd etiladi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Xarakterli patologoanatomik
ozgarishlar bosh va orqa miyada kuzatilib, distrofik va nekrotik
ozgarishlar bilan xarakterlanadi.
Òashxis xarakterli klinik belgilar, laborator va patologomor-
fologik tekshirishlar asosida qoyiladi. Òiaminning terapevtik sama-
radorligi hisobga olinadi. Kasallikni qotma, Ayeski, listerioz,
meningoensefalit va boshqa kasalliklardan farqlash lozim.
Kechishi va prognozi. Kasallik surunkali va yarimotkir tarzda
kechadi. Markaziy asab tizimining chuqur ozgarishlari (kortiko-
serebral nekroz) kopincha olim bilan tugaydi.
Davolash. Òarkibida antivitamin moddalar saqlovchi oziqalar
berish toxtatiladi va ratsionga kok oziqalar, ot uni, har xil otlar
senaji, kepak, oziqabop achitqilar kiritiladi. Yosh hayvonlarga
sut, chochqa bolalariga sifatli silos, ot uni, ildizmevalilar beriladi.
Kasal hayvonlarga teri ostiga yoki vena qon tomiri orqali tiamin
bromid yoki tiamin xlorid tavsiya etiladi. Òiamin bromid (xlorid)
16 % li eritma holida 57 kun davomida quruq modda hisobida:
toy va buzoqlarga 60500 mg, chochqa bolalari va qozilarga
5 60 mg, it bolalariga 110 mg yuboriladi. Inyeksiya kuniga
yoki ikki kunda bir marta takrorlanadi. Yurak faoliyati yomon-
lashganda kokarboksilaza: toy va buzoqlarga 5001600 mg,
chochqa bolalari va qozilarga 200600 mg, it bolalariga 20100
mg dozada muskul orasiga yuboriladi. Ogiz orqali natriy gidrokar-
bonat, boshqa B guruhi vitaminlari, hazm tizimi, jigar va boshqa
azolarning funksiyalarini yaxshilovchi preparatlar tavsiya etiladi.
358
Oldini olish. Bir tomonlama oziqlantirish, sifatsiz oziqalar
berilishi, antibiotik va sulfanilamidlarni asossiz ravishda qollani-
lishining oldi olinadi. Ratsionga kobalt tuzlarini kiritish B
1
vitamini-
ning mikrobial sintezini yaxshilaydi.
B
2
giðovitaminoz (riboflavinning yetishmasligi) surunkali
kasallik bolib, osishdan qolish, teri, kozning jarohatlanishi,
alopetsiya, asab tizimining buzilishlari bilan xarakterlanadi.
Riboflavinning yetishmasligi kopincha parrandalarda, moynali
hayvonlar, chochqa bolalari orasida, shuningdek, buzoqlar va
boshqa turdagi yosh hayvonlarda qayd etiladi. Kasallik, asosan,
poligiðovitaminozlar holida kechadi.
Sabablari. Kasallik uzoq muddat bir xil oziqlantirish oqibatida
kelib chiqadi. Buzoqlarning kasallanishi ularni suniy sut bilan
boqishga barvaqt otkazilishi oqibatida kuzatiladi. Riboflavinning
endogen yetishmasligi yosh hayvonlarda surunkali gepatit, gepa-
tozlar, jigar sirrozi, hazm faoliyatining buzilishi, antibiotiklar,
sulfanilamidlar va boshqa antibakterial preparatlarning ogiz orqali
qollanilishi tufayli oshqozon-ichaklar mikroflorasi faoliyatining
pasayishi hamda ichaklarda gelmintlarning bolishi oqibatida
kuzatiladi. Riboflavinning faolligi uning antivitaminlari hisoblan-
gan galaktoflavin, 6-metilflavin va boshqalar tasirida ham
pasayadi.
Rivojlanishi. Riboflavin (osishni stimullovchi omil) ichaklarda
sorilib, jigarda toplanadi, fosforlanish jarayonida fosfor kislotasi
efiriga aylangandan keyin faol shaklga otadi. Bu jarayon, asosan,
ichaklarda, qisman jigarda va buyraklarda amalga oshadi. Shuning
uchun ogiz orqali qabul qilingan riboflavinning faolligi vena
orqali yoki muskul orasiga yuborilgan riboflavinga nisbatan yuqori
boladi.
Riboflavinning yetishmasligi oqibatida flavoproteid ferment-
larining sintezi pasayadi va oqsillar, uglevodlar, liðidlar va boshqa
moddalar almashinuvi izdan chiqadi. Siydik bilan triðtofan,
gistidin, treanin va boshqa aminokislotalarning chiqarilishi
kuchayadi, ichki azolarda manfiy azot balansi kuzatilib,
oriqlash, osishdan qolish, junlarning tushib ketishi qayd etiladi.
Riboflavinning yetishmasligi oqibatida ichki azolarda
pirouzum, sut va boshqa kislotalarning toplanib qolishi, asab
359
tizimi, yurak, korish va boshqa azolar funksiyalarining izdan
chiqishi kuzatiladi.
Klinik belgilari. B
2
giðovitaminozning umumiy belgilari sifatida
osishning sekinlashishi, junlarning, ayniqsa, koz atrofida, bel
sohasida tushib ketishi qayd etiladi, dermatit, yaralar bitishining
sekinlashishi kuzatilib, tez bitmaydigan yaralar paydo bolishi
mumkin. Lablar va ogiz chetlarida yorilishlar bilan kechadigan
stomatit rivojlanadi. Ogiz va til shilliq pardasida giðeremiya,
qovoqlarning shishi, solak oqishining kuchayishi, konyunktivit,
yoruglikdan qorqish, keyinchalik shoxpardaning vaskulariza-
tsiyasi va keratit rivojlanadi.
Shuningdek, asab tizimi funksiyalarining izdan chiqishi,
ataksiya, muskullar tonusining pasayishi, giðerkineziya, orqa
oyoqlarning yarimfalaji yoki falaji kuzatiladi. Buzoqlarda tanglay,
til va lablarning qizarishi, kuchli solak ajralishi, kozdan yosh
oqishi, qorinning pastki qismida terining yalliglanishi, junlarning
hurpayishi, orqa oyoqlar va qorin sohasi terisi junlarining sim-
metrik tarzda tushishi xarakterli boladi.
Kasal yosh hayvonlar qonidagi riboflavinning miqdori
816 mkg 100 ml.dan kam boladi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Òeriosti kletchatkasida shishlar
paydo bolishi, terining qalinlashishi, ogiz shilliq pardasining
yalliglanishi, tanglay, lablar va tilda yaralar paydo bolishi,
hazm traktining kataral yalliglanishi, buzoqlarda ruminit belgilari
kuzatiladi.
Òashxis patologoanatomik ozgarishlar, oziqalar tarkibidagi
riboflavin miqdorini aniqlash, uning preparatlarini qollashning
terapevtik samaradorligi korsatkichlari asosida qoyiladi.
Davolash. Hayvonlar tola qimmatli ratsionlarda boqiladi.
Riboflavinga boy oziqalar: yogli va yogi olingan sut, kepak,
achitqilar, gosht, baliq, beda uni berish tavsiya etiladi. Kasal
hayvonlarga sintetik riboflavin quyidagi dozalarda: sut emadigan
chochqa bolalariga 56 mg, sutdan keyingi davrda 2040 mg,
buzoqlarga 3050 mg, it bolalariga 110 mg 812 kun davomida
oziqalar bilan beriladi. Davolashda riboflavin bilan birgalikda
tiaminni qollash tavsiya etiladi, chunki tiaminning yetishmasligida
siydik bilan riboflavinning kop miqdorda chiqib ketishi kuzatiladi.
360
Oldini olish. Yosh hayvonlarning riboflavinga bolgan ehtiyoj-
larining qondirilishi nazorat qilinadi, yuqori konsentrat tiðida
boqilganda 1 kg oziqaga 23 ml riboflavin qoshish tavsiya etiladi.
Ratsionda oziqabop achitqilar, yogi olingan sut, kokat
oziqalar, ot unlari, omixta silos kabi vitaminga boy oziqalar
yetarli miqdorda bolishiga etibor beriladi.
B
6
giðovitaminozi (piridoksinning yetishmasligi) azot
almashinuvining buzilishi, mikrositar anemiya, terining jarohat-
lanishi. Qaltiroq va tutqanoq bilan tavsiflanib, asosan, chochqa
bolalari, moynali hayvonlar, it bolalari hamda buzoqlar kasalla-
nadi. Hayvonot olamidan olinadigan oziqalar, kepak, achitqilar,
ot va baliq uni, dukkaklilar pichani, ildizmevalilar va donlar
B
6
vitaminiga boy oziqalar hisoblanadi.
Sabablari. B
6
giðovitaminoziga piridoksinning mikrobial
sintezining yomonlashishi, bir tomonlama oziqlantirish, ratsionda
piridoksinning yetishmasligi sabab boladi. Chochqa bolalarida
surunkali gastroenterit, oshqozon yarasi, buzoqlarda qaytalovchi
timpaniya, katta qorin asidozi, ruminit kabi kasalliklar ularda
B
6
giðovitaminozga sabab bolishi mumkin. Yosh hayvonlarga
zamburuglar bilan zararlangan oziqalarning berilishi, antibak-
terial preparatlarning nazoratsiz va miqdoridan ortiqcha qollani-
lishi vitaminni mikrobial sintezining yomonlashishiga sabab boladi.
Rivojlanishi. Moddalar almashinuvi jarayonlarida piridoksal-
ning fosforillangan hosilalari va piridoksamin qatnashib, ular
aminokislotalarning transaminlanishi, dezaminlanishi va
dekarboksillanishida ishtirok etuvchi kofermentlar hisoblanadi.
B
6
vitamini liðidlarning oksidlanishi, tashilishi va toqimalarda
toplanishiga bevosita tasir korsatadi.
Piridoksinning yetishmasligida aminokislotalar almashinuvi,
oqsillar va liðidlar sintezi izdan chiqadi va oqibatda oziqaviy
moddalarning ozlashtirilishi hamda yosh hayvonlarning osish
va rivojlanishi yomonlashadi. Metabolitik jarayonlarning buzilishi
oqibatida hosil bolgan moddalar azo va toqimalarga salbiy tasir
korsatib, teri, parenximatoz azolar va nerv hujayralarining
distrofik ozgarishlariga sabab boladi.
Bosh miyada glutamin kislotasining toplanib qolishi oqibatida
bosh miya yarimsharlari qozgaluvchanligining ortishi, epileptik
361
qaltiroqlar kuzatiladi. Liðidlar almashinuvining buzilishi toyin-
gan yog kislotalarini ishlatilishining yomonlashishi, jigarning
yogli infiltratsiyasi va distrofiyasiga sabab boladi. Qondagi
gemoglobin darajasining pasayishi, oksidlanish jarayonlarining
va hujayralarda gazlar almashinuvining buzilishi kuzatiladi.
Klinik belgilari. Kasallik surunkali tarzda rivojlanib, semizlik
darajasining pasayishi, yosh hayvonlarning osishdan qolishi,
shilliq pardalarning oqarishi kuzatiladi. Keyinchalik, chochqa
bolalarida ishtahaning ozgarishi, ot suyuqligi aralash qayt qilish
va ich ketishi qayd etiladi.
Òeri qoplamasi hurpaygan va dagallashgan, tumshuq terisida
burmalar hosil bolishi, kozdan ekssudat ajralib, uning atrofida
qotib qolishi xarakterli boladi. Òeri quruqlashib, yelka, qorinning
yon tomonlari va pastki qismi terisida dumaloq simmetrik doglar
shaklidagi yaralar paydo boladi. Kasal hayvonlarda ataksiya,
epileptik qaltiroq, tutqanoq va konvulsiya kuzatiladi.
Mikrositar anemiya belgilari: eritrotsitlarning kichik hajmda
(mikroeritrotsitlar) va tarkibida gemoglobinning meyoridan kam
bolishi, qondagi gemoglobin miqdorining kamayishi xarakterli
boladi. Kasallikning asorati sifatida yogli gepatoz va jigar sirrozi
rivojlanib, ularga xos belgilar kuzatilishi mumkin.
Patologoanatomik ozgarishlar. Oriqlash, shilliq pardalarning
oqarishi, dermatit qayd etiladi. Jigar kattalashgan, boshashgan,
kesilgan joy yogli (yogli gepatoz) yoki qattiqlashgan (sirroz),
unga gemosidrinning otirib qolishi tufayli taloq jigarrangda,
buyraklar, buyrakusti va qalqonsimon bez distrofiyaga uchragan
va kattalashgan boladi.
Òashxis. Kasallikni tiamin, riboflavin, filloxinon, askorbin
kislotasi, sianokobolamin yetishmasligi hamda giðokalsiyemik
va giðomagniyemik tetaniya va boshqa sababli dermatitlardan
farqlash lozim.
Davolash. Ratsionga B
6
vitaminiga boy oziqalar kiritiladi.
Etiotrop vosita sifatida piridoksin preparatlari chochqa bolalariga
50200 mg, buzoqlarga 50400 mg, sutkasiga bir marta ogiz
orqali yoki muskul orasiga, 1012 kun davomida kuniga yoki
2 kunda bir marta qollanadi. Shu bilan bir qatorda, nikotin,
folat kislotasi va boshqa vitaminlarning preparatlari tavsiya etiladi.
362
Oldini olish. Yosh hayvonlarni meyorlar asosida oziqlantirish,
sifatsiz oziqalarning berilishi va bir tomonlama oziqlantirishga
yol qoymaslik lozim. Chochqa bolalarining piridoksinga nisbatan
sutkalik ehtiyoji ratsion quruq moddasiga nisbatan 57 mg.kg.ni
tashkil etadi. Oziqalarning 1 tonnasiga 14 g, premikslarning
1 tonnasiga 100400 g piridoksin aralashtiriladi.
B
12
giðovitaminoz (sianokobalaminning yetishmasligi) ku-
chayib boruvchi anemiya, oriqlash va osishdan qolish bilan
tavsiflanib, kopincha chochqa bolalari, moynali hayvonlar
hamda toylar, buzoqlar va boshqa yosh hayvonlar kasallanadi.
B
12
vitamini (kobalamin, sianokobalamin, antianemik vitamin)
tarkibida metall (kobalt) saqlovchi yagona vitamin hisoblanadi.
Sianokobalamin faqatgina geterotroflar tomonidan sintezlanadi,
osimlik va hayvonlar toqimasi esa bunday xususiyatga ega emas.
Hayvonlarning sianokobalaminga bolgan ehtiyoji, asosan, hay-
vonot olamidan olinadigan oziqalar hamda oshqozonoldi
bolimlari va ichaklarda uning endogen mikrobial sintezi hisobiga
qondiriladi. Bu jarayonlar kobalt elementi yetarli miqdorda
bolganda amalga oshadi.
Sabablari. Sianokobalaminning yetishmasligiga oshqozon-
ichaklarning surunkali kasalliklari, ichak parazitlari, yosh hay-
vonlarga mogorlagan, buzilgan va sifatsiz oziqalarning berilishi
hamda ratsionda kobaltning yetishmasligi, antibakterial preparat-
larni nazoratsiz tarzda ishlatish sabab boladi. B
12
vitaminining
hazm kanalida faol sorilishi uchun oshqozon shirasi tarkibida
uning shilliq pardasida sintezlanadigan oziga xos oqsil muko-
proteid yetarli miqdorda bolishi lozim. Shuning uchun oziqalar
tarkibida kobolamin va kobaltning yetarli miqdorda bolishida
ham surunkali gastrit va oshqozon yarasi B
12
giðovitaminoziga
sabab bolishi mumkin. Buzoqlar, toylar, chochqa bolalari, qozi
va uloqlarning kasallanishiga vitaminning sut bilan ichki azolarga
ehtiyojidan kam miqdorda tushishi, buzoq va chochqa bolalarini
barvaqt sutdan ajratish, it bolalari ratsionida goshtli oziqalarning
yetishmasligi sabab bolishi mumkin.
Rivojlanishi. Biologik reaksiyalarda erkin holdagi sianoko-
balamin emas, balki kobamidli fermentlar (B
12
kofermentlar)
ishtirok etadi. Ularning ishtirokida trasmetillanish reaksiyalari
363
tufayli metionin va asetat hosil boladi, xolin, kreatinin, nuklein
kislotalari sintezlanadi.
Sianokobalaminning yetishmasligi paytida oqsillar, uglevodlar
va liðidlar almashinuvi, jigar, markaziy asab tizimi, ichki sekre-
tsiya bezlari, hazm tizimi funksiyalari izdan chiqadi, anemiya
rivojlanadi, oqsil va boshqa toyimli moddalarning ozlashtirilishi
yomonlashadi, yosh hayvonlarning osish va rivojlanishi sekin-
lashib, ichki azolarning immunologik rezistentligi pasayadi.
Klinik belgilari. Koz, ogiz boshligi shilliq pardalari sargim-
tir-oqish rangda boladi. Ishtahaning pasayishi, osishdan qolish,
kaxeksiya, teri qayishqoqligining pasayishi, teri qoplamasining
hurpayishi kuzatiladi. Kasallangan yosh hayvonlarda ishtahaning
ozgarishi qayd etilib, oxurlarni yalaydi, devor va boshqa jismlarni
kemiradi, tezagini istemol qiladi, qayt qilish va diareya kuzatiladi.
Òeri reflekslarining pasayishi, tananing orqa qismining falaji,
ataksiya qayd etiladi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Oriqlash, teriosti kletchatkasining
shishgan bolishi qayd etiladi. Jigar kattalashgan bolib, kesma yuzasi
yogli, taloq kichraygan, buyraklar kattalashgan yoki kichraygan,
postloq va magiz qavatlarining chegarasi noaniq boladi.
Òashxis. Oziqalar tarkibidagi sianokobalamin va kobalt miq-
dorini aniqlash, xarakterli klinik belgilar, patologoanatomik ozga-
rishlar asosida qoyiladi. Kasallikni boshqa B guruhi giðovitami-
nozlaridan farqlash lozim. Bunda vitaminlarning davolashdagi
samarasi etiborga olinadi.
Davolash. Ratsionga sut yoki yogi olingan sut, tvorog, baliq,
gosht-suyak uni, quruq yo yogsizlantirilgan sut, sut zardobi
kiritiladi. It bolalariga gosht, jigar, sut beriladi. Sianokobalamin
sut emadigan chochqa bolalariga 2530, sutdan chiqarilgan
davrda 50100 mkg dozada 1014 kun davomida kuniga yoki
2 kunda bir marta muskul orasiga inyeksiya qilinadi. Ogiz orqali
PABK, kobalt xlorid, metionin, temir saqlovchi preparatlar
yoriqnomasiga asosan tavsiya etiladi.
Oldini olish. Ratsionda hayvonot olamidan olinadigan oziqalar
miqdorining yetarli bolishini taminlash, omixta yemlar tayyor-
lash retseptlariga rioya qilinishini nazorat qilib borish lozim.
Profilaktik maqsadda propionli bakteriyalar biomassasi, PABK,
kobalt tuzlari qollaniladi.
364
5-bolim. PARRANDALAR KASALLIKLARI
1-bob. NAFAS AZOLARI KASALLIKLARI
Sinusit, rinit, pnevmoaerosistit
Nafas tizimining yuqumsiz kasalliklari (respirator kasalliklar)
barcha turdagi parrandachilik xojaliklarida va asosan, yosh
parrandalar orasida keng tarqalgan. Burun yollari va burun
boshliqlarining yalliglanishi, asosan, tuxumdan yangi chiqqan
jojalarda bronxlar, opka va havo xaltasining yalliglanishlari esa
nisbatan kattaroq yoshdagi jojalarda uchraydi.
Sabablari. Respirator kasalliklar bilan, ayniqsa, 30-kun-
likkacha bolgan jojalarning kasallanishiga, asosan, harorat-
namlik rejimi buzilishi sabab boladi. Jojaxonalardagi haroratning
meyoriga nisbatan 35°C ga pasayishi, yelvizaklar, toshama-
larning namligi, 15°C dan past haroratdagi suv bilan sugorish
yoki yosh jojalarni ota issiq xonalarda saqlash, soyali ayvon-
larning bolmasligi, xona havosida ammiak gazi va mikroflora
miqdorining ortib ketishi nafas azolari kasalliklariga sabab
boladi.
Klinik belgilari. Nafas tizimi azolarining yalliglanish belgila-
rining paydo bolishidan ancha oldin parranda organizmining
sovqotish yoki issiqlab ketish belgilari paydo boladi. Giðotermiya
paytida befarqlik, holsizlik, qanotlarning tushishi va hurpayishi,
qaltirash, jojalarning bir joyga toplanishi kabi belgilar kuzatilsa,
issiqlab ketish (giðeremiya)da nafasning tezlashishi, ogizni ochib
nafas olish, chanqoqlik, qaltirash, tana haroratining kotarilishi,
rinit va sinusitlarda zardobli, zardobli-yiringli suyuqlik oqishi,
laringit paytida tamoqning shishi va hiqildoq shilliq qavati
giðeremiyasi kuzatiladi.
Bronxopnevmoniya va havo xaltachalarining yalliglanishi
(pnevmoaerosistit, aerosakulit) bilan kasallangan parrandalarda
kuchli holsizlanish, ishtahaning yoqolishi, nafasning zoriqishi,
365
xirillash, boyinni chozib va ogizni ochib nafas olish kuzatiladi.
Òana harorati kasallikning boshida 11,5°C ga kotarilib,
keyinchalik tushadi va subnormal holatgacha pasayadi.
Òashxisi. Anamnez malumotlari, xarakterli klinik belgilari,
patalogoanatomik ozgarishlari etiborga olinadi. Nafas tizimining
kasalliklari olat, yuqumli bronxit, laringotraxeit, mikoplazmoz,
pasterellioz, aspirgilloz kasalliklaridan farqlanadi.
Davolash. Kasallik sabablari bartaraf etiladi va kasal parran-
dalar uchun qulay saqlash sharoitlari yaratiladi. Vitaminlar,
suvda eriydigan antibiotiklar va sulfanilamidlar guruh usulida,
aerozol holida qollaniladi yoki bunday preparatlar suv va
oziqalarga aralashtirilgan holda beriladi.
366
2-bob. JIGAR VA HAZM AZOLARI KASALLIKLARI
Hazm tizimi kasalliklari barcha turdagi parrandalar orasida
keng tarqalgan bolib, yuqumsiz kasalliklar orasida ortacha
20 % ni tashkil etadi. Inkubatsiya qoidalari, oziqlantirish va
saqlash qoidalarining buzilishi oqibatida, muskulli oshqozon
va ichaklarning yalliglanishlari (kutikulit, dispepsiya, gastro-
enterit), yosh jojalar orasida keng tarqalgan bolsa, nisbatan
katta yoshdagi parrandalarda ogiz boshligi va jigildon kasalliklari
koproq uchraydi.
Stomatit. Ogiz boshligi va tilning yalliglanishi bolib, quruq
oziqalar bilan boqish va suvning yetishmasligi, ratsionning asosiy
qismini unsimon oziqalar tashkil etishi, oziqani juda issiq hollarda
berish kabi sabablar oqibatida kelib chiqadi. A giðovitaminoz,
til va tumshuq anamaliyalari, ratsionda kalsiy, fosfor va vitamin
yetishmasligi ikkilamchi stomatitni keltirib chiqaradi.
Klinik belgilari. Ishtahaning yoqolishi, ogiz shilliq parda-
sining qizarishi, kotarilishi va ogriqli bolishi, oziqa qabul qilish
va yutishda qiynalish, ogizdan solak oqishi va oriqlash kuzatiladi.
Davolash. Ogiz boshligi kuniga 12 martadan 0,1 % li
kaliy permanganat eritmasi bilan chayqaladi va yodglitserin
malhami bilan ishlanadi.
Oldini olish. Kasallik sabablari bartaraf etiladi. Ratsion
motadillashtirilib, oziqalarni namlab berish yolga qoyiladi.
Jigildonning yalliglanishi (Ingluvitus) nisbatan katta
yoshdagi tovuq, kurka, sesarka va kaptarlarda kopchilik yuqumli
kasalliklarning asorati sifatida uchraydi.
Sabablari. Parrandalarga uzoq muddat davomida buzilgan va
chirigan oziqalar (buzilgan gosht, baliq uni, mogorlagan don,
barda va boshq.) berilishi, mineral ogitlarning oziqaga tushishi
hamda parrandalarning chiqindi suvlar bilan sugorilishi, ayrim
hollarda jigildonga mix, igna va mayda shisha siniqlarining tushishi,
367
mineral moddalar va vitaminlar yetishmasliklari jigildon
yalliglanishini chaqiradi.
Klinik belgilari. Umumiy holsizlanish, ishtahaning pasayishi
yoki yoqolishi, jigildonning yumshoq konsistensiyada bolishi,
paypaslaganda ogizdan chirigan hid kelishi yoki kokimtir-
sargish rangli suyuqlik oqishi kuzatiladi. Yuqumli tabiatdagi
ingluvitlarda (olat, vabo) va zaharlanishlarda nisbatan kuchli
darajadagi holsizlanish, toj va sirgalarning kokarishi kuzatilib,
aksariyat hollarda parranda halok boladi.
Òashxisi. Anamnez malumotlari, klinik belgilari, patalogo-
anatomik farqlari va jigildon massasini toksikologik tahlildan
otkazish natijalari etiborga olinadi.
Davolash. Ingichka zond yoki rezina shlanglar yordamida
0,05 % li kaliy permanganat, 0,1 % li etakridin loktat, 2 % li
borat kislotasi yoki 5 % li natriy gidrokorbanat eritmalari bilan
jigildon yuviladi va kun davomida 1 % li tanin, 0,5 % li natriy
salitsilat yoki 0,1 % li xlorid kislotasi eritmalari bilan sugoriladi.
Oldini olish. Parrandalarni toza suv bilan taminlash, ularga
sifatli oziqalar berish, tovuqxonalarga yaqin joylarda mineral
ogitlarning saqlanishi, sanoat chiqindilari va chiqindi suvlarning
toplanishiga yol qoymaslik lozim.
Jigildonning tiqilishi (Obturatio ingluvini) (qattiq jigildon,
jigildon atoniyasi, jigildonning kengayishi) jigildon oziqa
bilan tolishi va jigildon devori tonusining yoqolishi bilan
otadigan kasallik. Òoliq va qisman tiqilishlar farqlanadi.
Klinik belgilari. Kasallik, asosan, surunkali kechadi. Holsiz-
lanish, befarqlik, ishtahaning pasayishi, jigildonning xamir-
simon konsistensiyali bolishi, kattalashishi va osilib turishi, jigil-
don devorining atrofiyaga uchragan joyidan donlarning tokilishi,
keskin oriqlash, anemiya va tuxum berishning toxtashi kuzatiladi.
Jigildonning kattalashishidan kelib chiqadigan asfiksiya oqibatida
kasal parranda halok bolishi mumkin.
Davolash. Etiologik omillar bartaraf etilgach, jigildon yuviladi
yoki 2030 % li kungaboqar yoki vazelin yogi yuboriladi va
undan song ogiz tomonga qaratib uqalanadi. Jigildonga dagal
yoki yirik donli oziqalar tiqilgan paytda jarrohlik yoli bilan
tozalanib, 23 kun maxsus parhezli oziqlantirish belgilanadi.
368
Oldini olish. Oziqlantirish qoidalariga rioya qilgan holda parran-
dalarga sifatsiz oziqalar berilishi, uzoq muddat och qolgan par-
randaga, birdaniga kop miqdorda oziqa berish, suvsiz qoldirish,
vitaminlar va mineral moddalar yetishmasligi kabi salbiy
omillarga barham beriladi.
Qizilongachning tiqilishi (Obturacio oesophagi) och
holdagi tovuqlarning quruq konsentratlar bilan oziqlantirilishi,
ratsionda shirali oziqalar, suv, vitaminli va mineralli moddalar
yetishmasligi qizilongach tiqilishining asosiy sabablari hisoblanadi.
Klinik belgilari. Bezovtalanish, hansirash, boyinni chozish,
ogizni ochib nafas olish, boshashish va gandiraklab yurish belgilari
kuzatiladi. Qizilongach qattiq va xamirsimon kengaygan boladi.
Davolash. 3050 ml osimlik yogi ichirilib, qizilongach
oldinga qaratib uqalanadi (ovqat tashqariga chiqquncha). Ogir
hollarda jarrohlik amaliyoti qollaniladi.
Kutikulit (Kutikulitis) muskulli oshqozon ichki qavatining
eroziyali, yarali va nekrotik yalliglanishlari bilan otadigan
kasallik. Asosan, tuxumdan yangi chiqqan jojalar kasallanadi.
Sabablari. Polietiologik kasallik bolib, ona tovuqlar ratsionida
A, E va D vitaminlarining yetishmasligi, tuxumdan chiqqan
jojalarni oziqlantirish qoidalarining buzilishlari kutikulitning
asosiy sabablari hisoblanadi.
Klinik belgilari. Holsizlanish, patning hurpayishi, ishtahaning
pasayishi yoki yoqolishi, bazan ich ketishi, osish va rivojlanish-
dan qolishi kuzatilib, ogir hollarda gastroenterit va sepsis oqiba-
tida kasal parranda halok boladi. Gavda yorib korilganda kutiku-
lada qon quyilishlar, eroziya, yara va nekroz ochoqlari qayd
etiladi. Òravmatik kutikulitda katta yoshdagi parrandalar oshqozo-
nida otkir yot jismlar topiladi.
Davolash. Guruh usulida davolash uchun 710 kun davomida
0,02 % li furatsillin yoki 0,1 % li furazolidon eritmasi erkin
holda beriladi.
Dispepsiya (Dicpepsia) oshqozon va ichaklardagi motor,
sekretor, hazmlash va sorilish jarayonlarining buzilishi bilan
otadigan kasallik. Asosan, 1 oylikkacha bolgan jojalar
kasallanadi.
Sabablari. Jojalarni juda yoshligidan dagal va qiyin hazm-
lanuvchi oziqalar bilan boqish, ularga buzilgan, achigan va
369
mogorlangan oziqalar, sifatsiz va turib qolgan suv berilishi,
uzoq vaqt och qoldirib, keyin oziqlantirilishi kabi omillar
dispepsiyaning asosiy sabablari hisoblanadi. Ikkilamchi dispepsiya
omillari inkubatsiya texnologiyasining buzilishi, tuxum sifatining
pastligi, uning tarkibida A vitamini, karotinoidlar va B guruh
vitaminlarining meyoridan kam bolishi va harorat rejimining
buzilishlari oqibatida kelib chiqadi.
Rivojlanishi. Etiologik omillar tasirida oshqozon va ichaklar
motorikasi, sekret ishlab chiqarish va oziq moddalarning sorilish
jarayonlari izdan chiqadi. Oshqozon shirasi kislotaliligi va uning
tarkibidagi pepsin miqdori pasayadi. Ichak shirasi tarkibida triðsin,
amilaza va liðazalar yetishmaydi, jigarning ot ishlab chiqarishi
pasayadi. Hazm kanalida chala hazmlangan va toksik moddalar
toplanib, chirituvchi mikroflora rivojlanadi. Intoksikatsiya
oqibatida toksik dispepsiya rivojlanadi.
Klinik belgilari. Holsizlanish, befarqlik, ishtahaning pasayishi
yoki yoqolishi kuzatiladi. Kozi yumilgan, boyni esa chozilgan
holda boladi. Suyuq, sargish-kokish, oqchil yoki jigarrangdagi
kopikli, shilimshiqli va hazmlanmagan oziqalar aralashgan holda
ich ketadi. Kloaka atrofi ifloslanadi. Laborator va patoanatomik
tekshirishlar yordamida yuqumli kasalliklardan (pulloroz, salmo-
nelloz, eymerioz va boshq.) farqlanadi.
Davolash. Hamma jojalarga 23 kun davomida kuchsiz dezin-
feksiyalovchi kaliy permanganat, 0,01 % li shaklin, 0,02 % li ichim-
lik sodasi, 0,2 % li temir sulfat kabi eritmalar ichiriladi. Moy-
chechak, dalachoy, zira va eman ildizi eritmalari yaxshi samara
beradi. Antibiotiklar, sulfanilamidlar va nitrofuranlar qollaniladi.
Antibiotiklar (oziqa bilan) 1 boshga 510 m, sulfanilamidlar
1000 boshga 1040 gramm va furazolidon 1 bosh jojaga ortacha
25 mg miqdorida beriladi.
Oldini olish. Asosiy etibor ona parrandalar guruhi va yosh
jojalarni oziqlantirish texnologiyasiga qaratilishi lozim. Yosh
jojalar bir kunda 56 martagacha maxsus tayyorlangan omixta
yem bilan oziqlantiriladi. Ratsionga yengil hazmlanuvchi oziqalar
(sok, oqlangan arpa, chakki, qatiq, asidofilli sut zardobi)
kiritiladi.
Yosh jojalar ratsionida bor, tuxum pochogi, chiganoq kabi
aralashmalarning bolishiga yol qoymaslik lozim. Davolash va
370
oldini olish maqsadlarida har bir bosh jojaga 12 ml.dan 35
kun davomida propionli-asidofilli bulyon kulturasi va asidofilli
bulyon kulturasidan (PABK, ABK) yuboriladi.
Gastroenterit (Hastroenteritis) oshqozon va ichak shilliq
pardasining yalliglanishi bilan kechadigan kasallik. Kopincha
kataral gastroenterit bilan katta yoshdagi jojalar va tovuqlar
kasallanadi.
Sabablari. Buzilgan, achigan, mogorlagan oziqalar va turib
qolgan suv berilishi, oziqaga mineral ogitlarning tushishi kasallik-
ning asosiy sabablari hisoblanadi. Ikkilamchi gastroenteritlar
jigildon yalliglanishi, kutikulit yoki ayrim yuqumli kasalliklar
(olat, vabo, pulloroz, eymerioz va boshq.)ning asorati sifatida
kelib chiqadi.
Klinik belgilari. Kasallik otkir va surunkali kechadi. Holsiz-
lanish, ishtahaning pasayishi, toj va sirgalarning kokarishi,
muskulli oshqozon atoniyasi va uning pastga osilib turishi,
jigildonning kataral yalliglanishi, ich ketish, tezakning qolansa
hidli va sargish-kokish rangda bolishi, surunkali kechganda
esa, anemiya, ichaklar atoniyasi, ichaklar metiorizmi va kuchli
oriqlash kuzatiladi.
Davolash. Har bir bosh parrandaga 0,050,1 g miqdorida
sulfanilamid preparatlari, 0,010,05 g miqdorida furazolidon
berishga asoslangan 35 kunli guruhli davolash otkaziladi.
Oldini olish. Parrandalarni oziqlantirish ularning yoshi va
fiziologik holatini hisobga olgan holda tashkil etiladi. Yangi
keltirilgan oziqalarni qayta tekshiruvdan otkazish lozim.
371
3-bob. MODDALAR ALMASHINUVI KASALLIKLARI
Modda almashinuvining buzilishlari parrandalar orasida keng
tarqalgan bolib, ularning kasallanishi va olimi ortacha 50
60 % ni tashkil etadi. Ayniqsa, vitaminlar va mineral moddalar
yetishmasligi keng tarqalgan bolib, ular asosan, bir vaqtning
ozida bir necha vitamin yoki mineral moddalarning yetishmasligi
oqibatida kelib chiqadigan aralash patologiya holida qayd etiladi.
A giðovitaminoz (retinol yetishmasligi). Kopincha tuxumdan
chiqqan yosh jojalar va broylerlarda uchraydi.
Sabablari. 2 oylikkacha bolgan jojalarda, asosan, tuxum
tarkibidagi retinol (10 mkg/g.dan kam bolishi) va karotinoid-
larning (20 mkg/g.dan kam bolishi) yetishmasligi oqibatida
kelib chiqadi. Katta yoshdagi parrandalarda esa ratsion tarkibida
retinolning yetishmasligi kasallikning asosiy sababi hisoblanadi.
Rivojlanishi. Parrandalarda retinol zaxirasi jigarda toplanadi.
Ichki azolarda retinolning yetishmasligi oqsillar, yoglar va fosfor
almashinuvining buzilishlariga sabab boladi. Retinol yosh ichki
azolarda osish va rivojlanishni, katta yoshdagilarda kopayish
faoliyati va mahsuldorlikni taminlaydi. Uning tanqisligi oqibatida
shilliq pardalarning shox modda bilan qoplanishi, ovqat hazm
qilish va nafas tizimi kasalliklariga nisbatan moyillikning ortishi,
suyak va asab toqimalari rivojlanishining buzilishlari, koz
kasalliklarining kelib chiqishi va ichki azolarning immunobiologik
qobiliyati izdan chiqishi kuzatiladi.
Klinik belgilari. Kasallik belgilari asta-sekinlik bilan rivojlanib
boradi. Avvaliga toj va sirgalarning oqarishi va keyinchalik,
ularning kokarishi, umumiy holsizlanish, ishtahaning pasayishi,
osishdan qolish, oriqlash, terining yupqalashishi, konyunktivit,
patlarning hurpayishi, nafas va ovqat hazm qilish tizimlarining
kasallanishlari (burundan zardobli kataral suyuqlik oqishi,
laringotraxeit, jigildon, oshqozon, ichak va kloaka yalligla-
372
nishlari) kuzatiladi. Òil va tomoqning sargish-oqchil postloq
bilan qoplanishi, nerv faoliyatining buzilishi belgilari (boyin-
ning buralib qolishi, falajlanishi), tovuqlarda tuxum berish tarki-
bidagi retinol va kortinoidlar miqdorlari keskin kamayishi
kuzatiladi.
Òashxisi. Anamnez malumotlari, kasallik belgilari va labora-
toriya tekshiruvi naijalari etiborga olinadi. Nafas yollari va
konyunktivaning yalliglanishlari bilan otadigan yuqumli kasallik-
lardan farqlanadi.
Davolash. Kasallik sabablari bartaraf etilib, ratsionga yashil
oziqalar, ot uni va retinol saqlovchi preparatlar (trivit, tetravit,
A vitaminining yogli konsentrati, retinol asetat) kiritiladi. Bun-
day preparatlarning davolovchi miqdorlari oldini olish maqsa-
dida 35 marta kop bolib, davolash kursi 23 hafta davom
etadi.
Oldini olish. Parrandalar ratsioni retinol va karotinoidlar
bilan boyitiladi. Inkubatsiyaga qoyishda tuxum tarkibidagi A vitamini
miqdori etiborga olinadi. Parrandalar uchun karotinning asosiy
manbayi ot unlari hisoblanadi va ularning ratsion strukturasidagi
ulushi ortacha 78 % ni tashkil etishi lozim. Parrandalarning
retinolga bolgan sutkalik ehtiyoji katta tovuqlarda 23, 1-oygacha
bolgan jojalarda 0,3, 12 oylik jojalarda 0,8, 25 oylik jojalarda
1,5, ordaklarda 3,5 XBni tashkil etadi.
D giðovitaminoz (raxit). Kalsiy-fosfor almashinuvi va suyak
toqimasi osishining buzilishi bilan otadigan kasallik. Asosan,
35 oylik jojalar kasallanadi.
Sabablari. Ratsion tarkibida kalsiferolning yetishmasligi. Kalsiy
va fosfor tanqisligi, ularning nisbati buzilishi, ultrabinafsha nurlar
yetishmasligi va antisanitariya holati kasallikka sabab boluvchi
omillar hisoblanadi.
Rivojlanishi. Kalsiferol ham A vitamini singari osish omili
hisoblanadi va shu bilan bir qatorda uglevod, oqsil va yoglar
almashinuvida ishtirok etadi, kalsiy va fosfor almashinuvini bosh-
qaradi. D vitamini yetishmasligida suyak toqimasining osishi
buziladi, bogin va muskullar har xil patologik ozgarishlarga
uchraydi. Kalsiy almashinuvining buzilishlari, oz navbatida,
parrandaning asab faoliyati va qalqonsimon bez funksiyalarining
buzilishlariga olib keladi. Yosh jojalarda bir vaqtning ozida,
373
ham D vitamini, ham kalsiy va fosfor yetishmasligi kuzatilgan
paytlarda ogir raxit holati vujudga kelishi mumkin.
Klinik belgilari. Kasallik kopincha surunkali kechadi. Dastlab
holsizlanish, patlarning hurpayishi, qanotlarning tushishi,
ishtahaning pasayishi va boshqa ozgarishlar kuzatiladi. Ayrim
hollarda jigildon shishadi, muskulli oshqozon atoniyaga uchraydi
va ich ketishi qayd etiladi.
Keyinchalik oyoqlarning zaiflashuvi, oqsash, harakat muvo-
zanatining buzilishi va otirib qolish belgilari kuzatiladi. Oyoq-
larning qiyshayishi kasallikning asosiy belgisi hisoblanadi. Òovuq-
lar ratsionida D vitamini va mineral moddalar yetishmasligi
quyosh nuri yetishmasligi bilan birgalikda kuzatilgan paytlarda
osteomalatsiya rivojlanadi. Òuxumning yupqa pochoqli va bazan
pochoqsiz bolishi, tuxum berishning keskin kamayishi, ovqat
hazm qilish tizimining buzilishi, keyinchalik, suyaklarning yum-
shashi va tez sinuvchan bolib qolishi osteomalatsiyaning asosiy
belgilari hisoblanadi.
Oldini olish. Yil fasllariga qarab parrandalarning D vitaminiga
bolgan ehtiyoji ham turlicha boladi. D
2
vitaminiga (ergokal-
siferol) nisbatan D
3
vitamini (kalsiferol) 30 marta kuchliroq
antiraxitik tasir kuchiga ega bolgan vosita hisoblanadi. Xususan,
parrandalarning kalsiferolga nisbatan bir kunlik talabi (1 boshga)
mkg hisobida: kurkalar uchun 35, gozlar uchun 510, tovuq-
lar uchun 12, bir oylik jojalar uchun 0,050,1 mkg.ni tashkil
etadi.
374
6-bolim. MOYNALI HAYVONLAR KASALLIKLARI
1-bob. HAZM AZOLARI KASALLIKLARI
Suniy yaratilgan sharoitda, tutqinlikda saqlanayotgan va
kopaytiriladigan moynali hayvonlarning ichki yuqumsiz kasal-
liklaridan katta yoshdagilarda modda almashinuvining buzilishi
kasalliklari; yoshlarida hazm azolari kasalliklari kop uchraydi.
Moynali hayvonlarning kasalliklarini davolash ancha qiyin
bolganligi sababli, kasalliklarning oldini olishga katta etibor
beriladi. Bu turdagi hayvonlarning kasalliklarini davolash va oldini
olish maqsadida dori-darmonlar oziqalariga qoshib beriladi.
Oshqozonning otkir kengayishi. Moynali yirtqich hayvonlarda
bu kasallik qaynatilib tayyorlangan goshtli ovqatlarni kop
istemol qilish va sifatsiz (achish va bijgish jarayonlari kuzatila-
digan) oziqalarni qabul qilish natijasida kelib chiqadi. Ayrim
paytlarda oziqalarni tez, shoshib yeganda; 23 ta kuchukchaga
bitta idishda ovqat berilganda ham bu kasallik rivojlanadi.
Kasallikning rivojlanishi. Oziqalarning oshqozonda achishi,
bijgishi natijasida kop miqdorda gazlar ajralib chiqadi va natijada
oshqozon hajmi kattalashib, qorin boshligidagi azolar va
diafragmaning qisilishiga olib keladi. Qisilish, birinchi navbatda,
opka va yurakni fiziologik meyordagi ishini buzilishiga sababchi
boladi.
Klinik belgilari. Kasallik juda tez rivojlanadi. Avval kasal hayvon
bezovtalanadi, keyin qorin kattalashib, kamharakat boladi.
Qorin boshligining chap tomonidan oshqozon sohasi perkus-
siya qilinganda kuchli nogorasimon tovush eshitiladi. Asfiksiya
yoki bogilish natijasida hayvon nobud boladi.
Òashxis kasallikning oziga xos belgilariga asoslangan holda
qoyiladi.
375
Davolash. Oshqozonda achish va bijgish jarayonlarining avj
olishini toxtatadigan dorivor moddalar beriladi. Zond orqali
medadagi gazlar chiqarilib, natriy gidrokarbonat va kaliy perman-
ganatning kuchsiz eritmalari bilan meda yuviladi. Oshqozon
qisqarishi va harakatini tiklash maqsadida karboxolin qollash
mumkin. Ogir holatlarda oshqozonga igna sanchib, gazlar
chiqariladi.
Oldini olish. Kasallik sabablarining oldi olinadi: achigan,
bijgigan oziqalar berilmaydi, kuchukchalar iloji boricha alohida-
alohida ovqatlantiriladi. Veterinariya xodimlari doimiy ravishda,
hayvonlarni oziqlantirgandan 23 soat otgach, kozdan kechi-
rishlari lozim. Moynali yovvoyi hayvonlarda, ayniqsa, suvsar
(sobol)larda bu kasallikning kelib chiqish sabablari aniqlanmagan.
Suvsarning ratsionida meva, sabzavot va kokatlarning taqchilligi,
bir tomonlama oziqlantirish kasallikning rivojlanishiga olib keladi.
Ratsionda butasimon osimliklar mevasi (qulupnay, malina,
maymunjon), kokatlar va vitaminlarning kam bolishi oshqozon-
ichaklar harakatining buzilishiga olib keladi. Erkin yashaganda
suvsarlar oziqasining 50 % ini qulupnay, maymunjon, malina va
yongoq tashkil etadi. Suvsarlarning qafaslardagi harakati chegara-
langanligi ham kasallik kelib chiqishida muhim oringa ega.
Kasallikning rivojlanishi. Medaning harakat va sekretor funk-
siyalarining buzilishi oziqalarning medada toplanib qolishiga
olib keladi. Buning natijasida bijgish va chirish jarayonlari
kuchayib, medada zaharli moddalar va gaz kop miqdorda hosil
boladi va toplanadi. Bu moddalarning interoretseptorlarga tasiri
natijasida medaning qizilongach va ingichka ichak bilan
birlashgan joyidagi sfinktrlar qisilib qoladi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Oshqozonning otkir kenga-
yishidan olgan hayvon yorib korilganda, oshqozon oziqaga tolgan
bolsa, ichaklarda oziqa umuman bolmaydi, meda kattalashgan,
opka shishgan, yurak qonga tolgan boladi.
Belgilari. Kasal parranda bezovtalanib, chanqoqligi oshadi,
qorin boshligi hajmi kattalashadi va natijada hayvonlar kam-
harakat bolib qoladi, qayt qilish va axlat chiqarish kuzatil-
maydi. Olim bogilish va yurak falajlanishi natijasida kelib chiqadi.
Òashxis. Klinik belgilariga asoslangan holda tashxis qoyish
mumkin.
376
Davolash. Kasallik tez kechganligi sababli davolash samara
bermaydi, asosiy etibor oldini olishga qaratiladi.
Oldini olish. Moynali hayvonlarga yil davomida mevalar,
kokatlar, sabzavotlar va vitaminlarni yetarli miqdorda berish
talab etiladi. Imkoniyati bolsa, yangi olingan jigar va ichki azo-
lardan berib turish kerak. Mineral tuzlarning meyorda berilishini
nazorat qilish lozim.
Gastroenterit. Moynali hayvonlarni oziqlantirish qoidalariga
amal qilmaslik natijasida meda-ichak kasalliklari rivojlanadi. Bu
paytda meda-ichaklarning sekretor, motor va evakuatsiya (shira
ishlab chiqarish, qisqarish va oziqalarni otkazish) funksiyalari
buziladi. Kechishiga kora, otkir va surunkali gastroenteritlar
farqlanadi, kasallik xususiyatiga qarab, kataral, qonli va yarali,
kelib chiqishiga qarab, birlamchi va ikkilamchi turlarga bolinadi.
Ikkilamchi gastroenterit kopgina yuqumli va invazion kasalliklarda
kuzatiladi.
Gastroenteritda meda-ichaklarning shilliq pardalarida ozga-
rishlar kelib chiqadi. Kop miqdorda toplangan shilliq va epiteliy
hujayralari oziqalarning hazm bolishiga tosqinlik qiladi. Buning
natijasida meda-ichaklardagi oziqa moddalarning hazm bolishi
buzilib, achish, bijgish va chirish jarayonlari kechadi, natijada
oraliq zaharli moddalar va gazlar kop miqdorda hosil boladi.
Bu moddalarning ichki azolarni zaharlashi natijasida meda-
ichaklarning oziqalarni bir tomondan ikkinchi tomonga otkazish
funksiyasi ham buziladi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Shilliq pardalarning yalligla-
nishi mahalliy yoki umumiy bolishi mumkin. Umumiy yalliglan-
ganda meda-ichaklarning hamma joyidagi shilliq pardalari
shishgan, yumshagan, qatlamlari qalinlashgan va zich bolib, qon
quyilishlar kuzatilishi mumkin.
Belgilari. Kasal hayvonning umumiy holati yomon bolib,
ishtahasi pasaygan yoki umuman bolmaydi, tana harorati 11,5
darajaga kotarilgan boladi. Òez-tez qayt qilish kuzatilib, shilliq
pardalar sargaygan, ogiz boshligi qurigan, ogizda solak top-
langan boladi. Òil ustida oq parda hosil boladi. Axlat oz-
ozdan,tez-tez chiqarilib, ichning qotishi kuzatilishi mumkin.
Lekin kopincha ich ketishi kuzatiladi. Òezak bilan kop miqdorda
hazm bolmagan oziq parchalari kuzatiladi. Meda-ichaklarni
377
paypaslab korilganda hayvon ogriq sezadi. Surunkali gastroen-
teritda junlari hurpaygan bolib, yaltiramaydi, shilliq pardalar
oqargan, ogizdan sassiq hid keladi, hayvon ozib ketadi, kozlari
ichkariga botgan holatda boladi.
Òashxis. Klinik belgilarga asoslangan holda tashxis qoyish
mumkin. Aniq tashxis qoyish uchun meda shirasi laboratoriyada
tekshiriladi.
Qiyosiy tashxis. Meda-ichak yalliglanishi bilan kechadigan
yuqumli kasalliklar bir-biridan farqlanishi lozim.
Davolash. Birinchi navbatda, kasallik sababi yoqotiladi. Kasal
hayvonlar parhezli oziqlantirishga otkaziladi, asidofilin pepsin
ichiriladi. Solyanaya kislotaning 0,5 % li eritmasidan 100 ml
olinib, 5 g pepsin qoshiladi va kuniga 2 marotaba 1020 ml.dan
ichiriladi. Chirish jarayonini toxtatish uchun meda 1 % li
natriy gidrokarbonat, rivanolning 1:1000 nisbatdagi eritmasi,
kaliy permanganatning 1:10000 nisbatdagi kuchsiz eritmalari
bilan yuviladi. Ishqorli-tuzli eritmalar bilan huqna qilish ham
yaxshi davolash samarasini beradi.
Yosh hayvonlarda gastroenterit keng tarqalgan, ayniqsa,
kuchukchalarni sutdan boshqa oziqalar bilan oziqlantirishga otgan
davrda kop uchraydi va koplab olim holatlariga sababchi boladi.
Sabablari. Kuchukchalar mustaqil oziqalanishga otganda
meda-ichakning hazm jarayoni buzilib, bu kasallikning rivojla-
nishiga olib keladi. Bunda xato tuzilgan ratsion, oziqlantirish
rejimining buzilishi, istemolga yaroqsiz va qiyin hazm boladigan
oziqalarning berilishi katta ahamiyatga ega. Bunda kuchukcha-
larning oshqozon shirasining kislotaliligi va hazmlantirish xusu-
siyati pasayib, oziqalarning hazmlanish jarayonlarining buzilishi-
ga olib keladi.
Bu paytlarda birdan kopchilik yoki hamma kuchukchalar
kasallanib, kataral gastroenterit rivojlanadi. Kuchukchalarning
uzoq vaqt mobaynida buzilgan, aynigan, hidlangan gosht yoki
baliq bilan oziqlantirish hamda ratsionda vitaminlar yetishmasligi
kuzatilganda, gemorragik yoki yarali gastroenteritlar kuzatiladi.
Uzoq vaqt davom etadigan gastroenteritlarda kasal hayvonlar
ozadi va anemiya rivojlanadi.
Patologoanatomik ozgarishlar. Shilliq pardalar anemiya
natijasida oqargan, gavda oriq, meda va ichak shilliq pardalarda
378
mayda qon quyilishlar mavjud, shilliq pardalar shishgan, shilim-
shiq bilan qoplangan boladi. Jigar qongirrangda, kesilganda
rangi turli tusga kiradi.
Belgilari. Kasal hayvonlarda ishtaha pasaygan, tashqi tasirot-
larga befarq bolib qoladi. Ayrim paytlarda qayt qilish kuzatiladi,
tana harorati kotariladi, puls soni 150 taga yetadi. Shilliq pardalar
oqargan yoki sargaygan, qorin devori taranglashgan va ogriqli
boladi. Axlati suyuq, hidli, yashil rangda, kopikli bolib, kop
miqdorda hazm bolmagan oziqa parchalarini oz tarkibida saqlaydi.
Òashxis klinik belgilarga asoslanib qoyiladi.
Davolash va oldini olish. Birinchi navbatda, kasallikni keltirib
chiqargan sabablar bartaraf etiladi. Ratsionga ichki azolar,
asedofil, achitqili sut va suli kiseli kiritiladi, pepsin va oshqozon
shirasi ichiriladi. Dorilardan fenilsalitsilat, tanin, tanalbin,
vismut tuzlari, lizotsim, sulfanilamid va antibiotiklar qollaniladi.
Kasal hayvonning umumiy ahvolini yaxshilash uchun 20 % li
glukoza eritmasi teri ostiga yoki vena qon tomiriga yuboriladi.
Kasal hayvonning ishtahasini yaxshilash uchun tiamin va
nikotin kislotasi teri ostiga yuboriladi. Parhez taomlardan yangi
gosht, sut yoki qatiq beriladi. Kasallikning oldini olish uchun
ratsionga biomitsin va tetrasiklin (bir marta beriladigan ovqatiga
2 mg.dan biomitsin va tetrasiklin yoki 4 mg biovetin) qoshiladi.
Kuchukchalarning dispepsiyasi. Oshqozon-ichaklar funksiya-
sining buzilishi bolib, hazm jarayonlari va modda almashini-
shining buzilishi, tez oriqlash hamda darmonsizlanish bilan
xarakterlanadi.
Sabablari. Bu kasallik, asosan, kuchukchalar tugilganidan
keyin 510 kunlarda rivojlanadi, faqat sut bilan oziqlanadigan
davrda koproq kuzatiladi. Bu kasallikning asosiy sababi bogoz
va sut emizadigan moynali hayvonlarni notogri oziqlantirishdir.
Bu paytda ona hayvonlarda hech qanday kasallik alomatlari
kuzatilmaydi. Ona moynali hayvonlar medasining funksiyasi
buzilganda va sut bezlari kasalliklarida ham kuchukchalarda kasallik
rivojlanadi. Bogoz va sutemizuvchi moynali ona hayvonlar
ratsioni tuzilganda ovqatlar nisbatiga (gosht, baliq, sut, sabza-
votlar) etibor berilib, ratsionda sabzavot va sut mahsulotlarining
kamayishiga yol qoymaslik lozim.
379
Oziqalarning sifatliligiga ham katta ahamiyat berish talab etiladi.
Sut emizadigan moynali ona hayvonlar yetarli oziqlantirilmasa
yoki ularga sifatsiz oziqalar berilsa, kuchukchalar vitaminlari va
mineral moddalari kam bolgan uvuz suti yoki sutni qabul qiladi,
bu sutda keton tanachalari miqdori kopaygan boladi.
Patologoanotomik ozgarishlar. Anus atrofi sariq-yashil axlat
bilan ifloslangan, medada hazm bolmagan sutlar boladi. Sut
qoldiqlari uchraydi. Meda shilliq pardasi shishgan, ichaklarda
hech narsa yoq, jigar kattalashgan, yumshagan va sariq rangda,
ichak shilliq pardalari yupqalashan va oqargan boladi.
Belgilari. Kasal kuchukchalar kamharakat yoki bezovta
boladi, ingraydi, qorin shishgan, paypaslaganda taranglashgan,
ogriq sezadi, axlati suyuq suvsimon, gaz pufakchalari bilan
birgalikda. Òashxis klinik belgilari inobatga olingan holda va
ratsionni umumiy tahlili natijalariga asoslangan holda qoyiladi.
Davolash va oldini olish. Davolash muolajalari, asosan, ikki
yonalishda olib boriladi:
1. Moynali ona hayvonlarni oziqlantirishni ozgartirish.
2. Kasal kuchukchalarni davolash. Davolash maqsadida pepsin,
sut kislotasi, lizotsim, propomitselin va PABK qollaniladi.
Oldini olish uchun bogoz moynali hayvonlar toliq va
toyimli oziqalar bilan oziqlantirilishi talab etiladi, yani
hayvonlarni yangi gosht va baliq mahsulotlari bilan taminlash
lozim, buning iloji bolmagan taqdirda ratsionga qoshimcha sut,
vitaminlar va kokatlar kiritiladi.
Gepatit. Moynali hayvonlarda kop hollarda jigarning alimentar
distrofiyasi uchraydi. Bu ogir kechadigan kasallik bolib, asosan,
norkalarda rivojlanadi va moddalar almashinuvining buzilishi
hamda kopgina ichki azolarda, ayniqsa, jigar va buyraklarda,
chuqur tarkibiy ozgarishlarning rivojlanishi bilan xarakterlanadi.
Kasallikning asosiy sabablari. Kop miqdorda zaharli bak-
teriyalar, patogen zamburuglar bilan zararlangan oziqalarning
ratsionga kiritilishi, moy miqdorining oshib ketishi, E va B guruhi
vitaminlari va foliy kislotasining kamligi ham asosiy sabablardan
biri bolib hisoblanadi.
Belgilari. Kasallik otkir yoki surunkali kechishi mumkin.
Otkir kechganda gaz, qon, shilliq aralashgan boladi. Kok,
qongirrangda ich ketishi kuzatiladi. Kasal hayvonda chanqoqlik
380
7-bolim. DISPANSERIZATSIYA
Dispanserizatsiya sozi yunon. dispensio sozidan olingan
bolib, «bolib beraman» manosini bildiradi.
Dispanserizatsiya bu tizimli, rejali, tashkiliy, xojalik, diag-
nostik, davolash va profilaktik ishlar majmuyi bolib, subklinik va
klinik kasalliklarni oz vaqtida aniqlash, ularni davolash va oldini
olish yoli bilan soglom va rezistentligi yuqori, mol mahsulot
beradigan hayvonlar podasini tashkil qilishga qaratilgan tadbirdir.
Chorvachilikni intensiv rivojlantirishda hayvonlar ichki azo-
laridagi modda almashinuvi holatini aniqlash katta ahamiyatga
ega. Bu muhim ish hayvonlarda dispanserizatsiya otkazganda
amalga oshiriladi.
Dispanserizatsiya tadbirini tarkibiy qismlari birlamchi toliq
bolmagan shaklda qollanilgan. Dastlab, 19411945-yillarda,
urush davrida birinchi bolib otlarni tekshirishda foydalanilgan.
Dispanserizatsiya boyicha birinchi uslubiy qollanma 1959-yilda
professor X.G. Gizatulin tomonidan ishlab chiqilib, amaliyotga
joriy etilgan. Keyinchalik dispanserizatsiya usulini tashkillash va
amaliyotda keng qollash boyicha Moskva veterinariya akademiya-
sining professori I.G. Sharabrin ish olib borgan. Uning bu boradagi
ilmiy ishlari 1969, 1972, 1977, 1981, 1988-yillarda chop etilgan.
Hozirda bu usulni takomillashtirish borasida MVAning profes-
sori, terapiya kafedrasi mudiri I.P. Kondraxin tadqiqotlar olib
boryapti.
Ozbekiston sharoitida dotsent B.B. Bakirov rahbarligida kom-
pleks dispanserlash usullari takomillashtirilmoqda.
Dispanserizatsiya ikki xil boladi:
1. Asosiy dispanserizatsiya.
Yiliga bir yoki ikki marta otkaziladi. Bir marta otkazilsa,
yanvar, fevral oylarida, ikki marta esa, bizning sharoitimizda
oktabr, noyabr hamda aprel, may oylarida otkaziladi.
381
2. Oraliq dispanserizatsiya.
Bu har chorakda otkaziladi, yani yiliga tort marta.
Asosiy dispanserizatsiyada quyidagilar aniqlanadi:
1. Hayvonlar podasining sindromatikasi tahlil qilinadi.
2. Hamma hayvonlar umumiy korikdan otkaziladi.
3. Ayrim hayvonlar toliq klinik tekshirishdan otkaziladi.
4. Hayvonni oziqlantirish va saqlash sharoiti organiladi.
5. Qon, sut, siydik laboratoriyada tekshiriladi.
Oraliq dispanserizatsiyada dastlabki 1- va 2-bandlaridagi
korikdan otkazilmay qolgan hayvonlar tekshiriladi.
Dispanserizatsiya otkazilganda xojalik hayvonlaridan uch
bosqichli guruh tuziladi. Har bir guruh 710 bosh hayvondan
iborat boladi.
1. Birinchi bosqich guruhi sut berishiga 23 oy bolgan
sigirlar.
2. Ikkinchi bosqich guruhi sut berishiga 67 oy bolgan sigirlar.
3. Uchinchi bosqich guruhi 89 oylik bogoz sigir va
gunajinlar.
Mana shu bosqich guruhidagi hayvonlar toliq klinik tek-
shiruvdan otkazilib, qoni, suti, siydigi tekshiriladi. Tekshi-
rish natijalariga qarab, shifokor hayvonlarga umumiy baho
beradi.
Dispanserizatsiyani tuman veterinariya bolimining bosh
shifokori hokimning birinchi orinbosari buyrugi asosida tashkil
qiladi. Bosh shifokor dispanserizatsiya otkazish loyihasi rejasini
tuzib, kimlar ishtrok etishini qayd qiladi. Veterinariya qonun-
chiligiga asosan, dispanserizatsiya ishida osha xojalikning rahbari,
xojalikning bosh mutaxassislari agronom, zootexnik, quruv-
chi injener, elektrik hamda ferma mudiri, molboqarlar, veteri-
nariya xodimlari qatnashishi shart.
Dispanserizatsiya ishiga agrosanoat boshqarmasi boshligi,
chorvachilik boyicha orinbosari yoki tuman veterinariya bolimi
bosh shifokori rahbarlik qilishi kerak.
Dispanserizatsiyada quyidagilar aniqlanadi:
1. Poda sindromatikasini tahlil qilish. Bunga quyidagilar kiradi:
a) hayvonlarning soni va zoti;
b) hayvonlarning mahsuldorligi;
382
d) har 100 ona moldan olinadigan bola soni;
e) yosh mollarda uchraydigan kasalliklar va ularda uchray-
digan dispepsiya kasalligi;
f) katta mollarda majburiy soyish hollari;
g) olinadigan mahsulotlar uchun sarflanayotgan xarajatlar;
h) olinadigan buzoqlar yoki qozilarning tirik vazni, tugilgan
buzoq meyorda 3540 kg bolishi kerak.
2. Hayvonlarni oziqlantirish va saqlash sharoitlarini tahlil
qilish.
Bunda quyidagilar aniqlanadi:
a) ratsiondagi yem-xashaklar turi, hayvon turiga mosmi
yoki yoq;
b) ratsiondagi oziqalar tarkibi muvofiqlashtirilganmi yoki
yoqmi, hazm boluvchi oqsil (protein), aminokislotalar, ugle-
vodlar, moylar, makro-mikroelementlar, vitaminlar, oqsilning
uglevodga, qonda Ca: R nisbatlari.
d) oziqalar sifati aniqlanadi, ratsionda kamida 67 xil xashak
bolishi lozim.
Ratsion tahliliga qarab, oziqlantirish darajasi uch xil bolishi
mumkin:
1. Normal oziqlantirish.
2. Yuqori darajali oziqlantirish.
3. Past darajali oziqlantirish.
Oziqlantirish tiðiga qarab uch turga bolinadi:
1. Konsentrat tið. Bir litr sut hisobiga 400 g va undan yuqori
konsentrat bilan oziqlantirilsa.
2. Yarim konsentratli tið. Bir litr sut hisobiga 200300 g
konsentrat berilsa.
3. Kam konsentratli tið. Bir litr sut hisobiga 100 g.dan kam
konsentrat berilsa.
Bundan tashqari, hayvonlarda ratsion tarkibida 16 dan kop
zaharli ot saqlaydigan pichanlarni, mogorlagan, chirigan pichan,
silos, senajni berish mumkin emas. 89 oylik bogoz sigirlarga
silos, senaj hamda kop miqdorda qandlavlagi berishning oqibati
yomon.
Hayvonlarni saqlash sharoitini organganda molxonadagi
eshik va oynalar, hovlining holati, tezaklarni chiqarish, oqova
suv tarmogi, yoruglik bilan taminlanishi, namlik beruvchi
383
ventilatsion quvuralar soni, yelvizak, ammiak,CO
2
gazlari
miqdori, faol motsion-yayratish uchun maxsus joylar bor-
yoqligi aniqlanadi.
3. Hayvonlarni klinik tekshirish. Bu ikki bosqichda olib boriladi.
Birinchi bosqichda fermadagi hamma hayvonlar umumiy
korikdan otkazilib, ularning umumiy holati, semizligi, teri
qoplamasi, korinadigan shilliq pardalar holati aniqlanadi:
• agarda hayvonlarning umumiy holati yaxshi, semizligi orta-
cha, junlari yaltiroq, tekis, bir tomonga qaragan bolsa, bu
hayvonlarning holati yaxshiligidan dalolat beradi;
• agarda hayvonlar ozgin, junlari hurpaygan bolsa, hayvon-
larning umumiy holati yomonligidan dalolat beradi.
Ikkinchi bosqichda olib kelingan guruhdagi hayvonlar toliq
klinik tekshirishdan otkazilib, oxirgi dum umurtqalari rentgeno-
grafiyasi otkaziladi.
Olib kelingan guruhdagi hayvonlarning qoni, suti va siydikni
laboratoriyada tekshirish (korsatkichlar modda almashinuvining
buzilishini aniqlashdagi tekshirishdek).
Olingan malumotlarni tahlil qilish: bunda poda sindroma-
tikasi, ratsion strukturasi va toyimliligini, saqlash sharoitini,
klinik va biokimyoviy tekshirishlari qaytadan sinchiklab orga-
niladi. Meyorga taqqoslab koriladi va hamma hayvonlar uch
guruhga bolinadi.
Yuqoridagi ishlarning hammasi dispanserizatsiyaning diag-
nostik bosqichiga kiradi.
Ikkinchi bosqich. Davolash bosqichi hamma hayvonlar tek-
shirish natijasiga qarab uch guruhga bolinadi:
1. Sog hayvonlar guruhi.
2. Subklinik kasal hayvonlar guruhi. Bunda hayvonlarning
qoni, suti va siydigida ozgarishlar bolib, kasallikning klinik
belgilari bolmaydi.
3. Klinik kasal hayvonlar guruhi.
Davolash bosqichida subklinik kasal hayvonlar guruhi bilan
davolanadi.
Uchinchi bosqich. Profilaktik bosqich. Bunda agronomlar bilan
ekiladigan yerlar strukturasi organiladi va qanaqa makro-mikroele-
mentlar solinishi, ogitlarning miqdori organiladi. Molxonalar
holatiga etibor beriladi, yani:
384
1) yoruglik bilan taminlash lozim. Molxonalarning yoz
oylarida salqin, qish oylarida issiq bolishini taminlash kerak;
2) osish davrida vitaminlarga boy bolgan xashaklar, toza
silos va senaj, kok ot bilan taminlashni amalga oshirish kerak.
Hozirgi davrda kompleks (uygun) dispanserizatsiya otkazish
rejasi ishlab chiqilgan. Bunda yuqorida bayon etilgan ishlardan
tashqari, podadagi hayvonlarning veterinar-akusher, ginekolog
tomonidan ginekologik holati, qisir qolish sabablari organiladi.
Epizootolog shifokor xojalikning epizootik holatini organadi.
Emlash ishlari otkazish rejalari, diagnostik tekshirish rejala-
rining bajarilishi, qanday yuqumli kasalliklar bor-yoqligi orga-
niladi. Shuningdek, ektoparazitlar, kanalar bor-yoqligi, koz,
teri, bogin kasalliklari, travmatizm shikastlanishlar bor-
yoqligi aniqlanadi.
Dispanserizatsiya otkazilgandan keyin, bu togrida dalolat-
noma tuziladi. Dalolatnomada barcha tekshirish natijalari
korsatiladi. Kelajakda bajariladigan ishlar rejasi tuziladi.
Qishloq xojaligi, ayniqsa, chorvachilik asosiy soha hisob-
langan tumanlar hokimining birinchi orinbosari ishtrokida
dispanserizatsiya natijalari muhokama qilinib, bajarilayotgan
ishlarga javobgar shaxslar tayinlanadi.
385
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Õ.Z. Ibrohimov, D.À. Tovmasyan. Asosiy osimliklar toksikozlari.
Ò., «Oqituvchi», 1973.
2. Ø.À. Êóìñèåâ. Áîëåçíè îðãàíîâ ïèùåâàðåíèÿ æèâîòíûõ. Ì.,
«Êîëîñ», 1974.
3. Â.È. Ãåîðãèåâñêèé. Ïðàêòè÷åñêîå ðóêîâîäñòâî ïî ôèçèîëîãèè
ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûõ æèâîòíûõ. Ì., «Âûñøàÿ øêîëà», 1976.
4. Ä.Ê. ×åðâÿêîâ, Ï.Ä. Åâäîêèìîâ, À.Ñ. Âèøêåð. Ëåêàðñòâåííûå
ñðåäñòâà â âåòåðèíàðèè. Ì., «Êîëîñ», 1977.
5. À.Ì. Ñìèðíîâ, Ï.ß. Êîíîïåëüêî, Â.Ñ. Ïîñòíèêîâ è äð.
Êëèíè÷åñêàÿ äèàãíîñòèêà âíóòðåííèõ áîëåçíèé ñ/õ æèâîòíûõ. Ë.,
«Êîëîñ», 1981.
6. Ä.Ê. ×åðâÿêîâ, À.Í. Òåðåçîâà. Ôàðìîêîëîãèÿ ñ ðåöåïòóðîé. Ì.,
«Êîëîñ», 1981.
7. Â.Ï. Óðáàí, È.Ë. Íàéìàíîâ. Áîëåçíè ìîëîäíÿêà â
ïðîìûøëåííîì æèâîòíîâîäñòâå. Ì., «Êîëîñ», 1984.
8. Õ.Ä. Õàéäðèõ, È. Ãðóíåð. Áîëåçíè êðóïíîãî ðîãàòîãî ñêîòà.
Ì., «Àãðîïðîìèçäàò», 1985.
9. È.Ï. Êîíäðàõèí, Í.Â. Êóðèëîâ è äð. Êëèíè÷åñêàÿ ëàáîðàòîðèÿ,
äèàãíîñòèêà â âåòåðèíàðèè. Ì., «Àãðîïðîìèçäàò», 1985.
10. È.Ã. Øàðàáðèí, Â.À. Àëèêàåâ, Ë.Ã. Çàìàðèí è äð. Âíóòðåííèå
íåçàðàçíûå áîëåçíè ñ/õ æèâîòíûõ. Ì., «Àãðîïðîìèçäàò», 1985.
11. À.Ì. Ñìèðíîâ, È.Ì. Áåëÿêîâ. Ïðàêòèêóì ïî äèàãíîñòèêå
âíóòðåííûõ íåçàðàçíûõ áîëåçíåé ñ/õ æèâîòíûõ. Ì.,
«Àãðîïðîìèçäàò», 1985.
12. Â.Å. ×óìà÷åíêî, Ã.À. Õìåëüíèöêèé, Â.Ï. Ïîëèùóê.
Ïðîôèëàêòèêà è ëå÷åíèå íåçàðàçíûõ áîëåçíèé æèâîòíûõ â
ñïåöõîçàõ è êîìïëåêñàõ. Êèåâ, «Óðîæàé», 1986.
13. J.Sh. Shopolatov.Veterinariya spravochnigi. Ò., «Mehnat», 1989.
14. Â.Ì. Äàíèëåâñêèé, È.Ï. Êîíäðàõèí. Ïðàêòèêóì ïî âíóòðåííèì
íåçàðàçíûì áîëåçíÿì æèâîòíûõ. Ì., «Êîëîñ», 1992.
15. Õ.Ç. Èáðàãèìîâ, Á.Õ. Èáðàãèìîâ. Ñïðàâî÷íèê ïî âíóòðåííèì
íåçàðàçíûì çàáîëåâàíèåì ñ/õ æèâîòíûõ. Ò., «Ozbekiston», 1993.
16. V. Husainova, E. Toshpolatov. Qishloq xojaligi hayvonlari
fiziologiyasi. Ò., «Ozbekiston», 1994.
17. F. Ibodullayev. Qishloq xojaligi hayvonlarining patologik
anatomiyasi. Ò., «Ozbekiston», 2000.
18. Q.N. Norboyev, B.B. Bakirov, B.Ì. Eshboriyev. Hayvonlarning
ichki yuqumsiz kasalliklari. Ò., 2007.
386
MUNDARIJA
Kirish ......................................................................................... 3
1-bolim. QISHLOQ XOJALIGI HAYVONLARINING
ICHKI YUQUMSIZ KASALLIKLARINI ANIQLASH,
TASHXIS QOYISH UCHUN ULARNI
KLINIK TEKSHIRISH
1-bob. Hayvonlarni klinik tekshirish ........................................... 9
2-bob. Yurak-qon tomirlarini tekshirish ................................... 62
3-bob. Yuqori nafas olish yollarini tekshirish ......................... 94
4-bob. Hazm azolarini tekshirish.......................................... 115
5-bob. Siydik ayiruv azolarini tekshirish ............................... 137
6-bob. Qon tizimini tekshirish ............................................... 156
7-bob. Nerv tizimini tekshirish ............................................. 172
8-bob. Kasallik tarixi ............................................................... 180
2-bolim. ICHKI YUQUMSIZ KASALLIKLARNING
OLDINI OLISH VA DAVOLASH
1-bob. Ichki yuqumsiz kasalliklarni umumiy
oldini olish choralari................................................... 184
2-bob. Umumiy davolash asoslari .......................................... 191
3-bob. Fizioterapiya asoslari .................................................... 202
3-bolim. ICHKI YUQUMSIZ KASALLIKLAR
1-bob. Yurak-qon tomirlar tizimi kasalliklari ........................ 213
2-bob. Nafas olish azolari kasalliklari ................................... 233
3-bob. Hazm azolari kasalliklari ............................................ 252
4-bob. Buyrak va qovuq kasalliklari ......................................... 273
5-bob. Muolaja usullari ............................................................ 285
6-bob. Qon tizimi kasalliklari ................................................. 289
7-bob. Nerv tizimi kasalliklari .............................................. 300
387
4-bolim. YOSH HAYVONLAR KASALLIKLARI
1-bob. Jigar va hazm azolari kasalliklari ................................ 310
2-bob. Nafas va buyrak azolari kasalliklari ............................. 321
3-bob. Moddalar almashinuvi va oziq
toksikozlari kasalliklari ................................................ 336
5-bolim. PARRANDALAR KASALLIKLARI
1-bob. Nafas azolari kasalliklari ............................................ 364
2-bob. Jigar va hazm azolari kasalliklari ................................ 366
3-bob. Moddalar almashinuvi kasalliklari .............................. 371
6-bolim. MOYNALI HAYVONLAR KASALLIKLARI
1-bob. Hazm azolari kasalliklari ............................................ 374
2-bob. Moddalar almashinuvining buzilishidan
kelib chiqadigan kasalliklar ........................................ 382
7-bolim. DISPANSERIZATSIYA ...........................384
Foydalanilgan adabiyotlar ...........................................
389
M. SAFAROV, M. SAFAROV. Qishloq xojaligi
hayvonlarining ichki yuqumsiz kasalliklari (Kasb-
hunar kollejlari uchun oquv qollanma). T.: «ILM
ZIYO», 2013. 392 b.
UOK636.08:616
KBK 48.72
ISBN 978-9943-16-139-9
S14
MAVLON BOZOROVICH SAFAROV,
MURODJON MAVLONOVICH SAFAROV
QISHLOQ XOJALIGI HAYVONLARINING
ICHKI YUQUMSIZ KASALLIKLARI
Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma
Òoshkent «ILM ZIYO» 2013
Muharrir I. Usmonov
Badiiy muharrir Sh. Odilov
Texnik muharrir F. Samadov
Musahhih M. Ibrohimova
Noshirlik litsenziyasi AI ¹ 166, 23.12.2009-yil.
2013-yil 25-iyunda chop etishga ruxsat berildi. Bichimi 60x90
1
/
16
.
«Òayms» harfida terilib, ofset usulida chop etildi. Bosma tabogi 24,5.
Nashr tabogi 23,0. 886 nusxa. Buyurtma ¹ 40
«ILM ZIYO» nashriyot uyi, Òoshkent 100129, Navoiy kochasi, 30-uy.
Shartnoma ¹ 242013.
«PAPER MAX» xususiy korxonasida chop etildi.
Òoshkent, Navoiy kochasi, 30-uy.
Do'stlaringiz bilan baham: |