Reja: Yog` kislotalarining elementar tarkibi, lipidlar tarkibidagi yog` kislotalari

2-rasm. Normal tuzilishdagi to`yingan yog` kislotalari uglevodorod radikalida uglerod atomlarining bir-biriga nisbatan joylashuvi



3-rasm. Stearin kislotasi molekulasining modeli

Bunda C – C bog`lari uzunligi 0,154 nm. C – C – C burchagi kattaligi esa 116⁰ ni tashkil etadi.

Ushbu struktura sxemasiga qarab, shuni payqash mumkinki kislota molekulasidagi uglerod soni birtaga oshganda, molekula 0,13 nm ga uzayadi. Uglerod atomlari soni odatda juft bo`lgan va gomologik qatorda bir-biriga yaqin turadigan to`yingan yog` kislotalari uzunligi esa bir-biridan 0,26 nm ga farq qiladi.
Shunga asosan, to`yingan yog` kislotalarining ikkita assotsiatsiyalangan (qo`shilgan) molekulasi uzunligi (nm) quyidagi formula orqali tasvirlanishi mumkin:
L = [(n-1) ^. 0,13+0,1] ^. 2+0,27;
bunda n – kislota molekulasidagi uglerod atomlari soni;
0,13 nm – uglerod atomi soni birtaga oshganda molekula uzunligining o`zgarishi;
0,1nm – metil guruhlari hisobidan molekula uzunligining o`zgarishi.
0,27nm – molekulalar assotsiatsiyasini hosil qiluvchi O-H….O guruhlari uzunligi.

Shu formulaga asosan ko`pgina to`yingan yog` kislotalarining uzunligi hisoblangan, masalan, pal’mitin kislotasi – 2,195 nm, stearin kislotasi – 2,455 nm, araxin kislotasi – 2,715 nm va h.k.

Yog` kislotalarida izomerlanish
To`yinmagan yog` kislotalari uglevodorod radikali tuzilishini o`rganishda uni xayolan ikki qismga – to`yingan va to`yinmagan qismlarga bo`lib o`rganish oson. Chunki ularning to`yingan qismi strukturasi xuddi to`yingan yog` kislotalarinikiday va molekulaning bu qismi xuddi 3-rasmda ko`rsatilganday to`g`ri chiziqli (pryamolineynaya molekula). Qo`shbog` (yoki uchbog`) joyida esa ma`lum bir farqlar kuzatiladi. Olefin kislotalarda to`yinmagan uglerod atomlari orasidagi bog`lanish uzunligi 0,134 nm ni tashkil etadi. Bu to`yingan uglerodlar orasidagi bog`lanish masofasidan (0,154 nm) kichik. C –C = C orasidagi burchak 120⁰ ni tashkil etadi, C – C – C uchun esa bu burchak 116⁰ C ga teng edi.
Shu bilan birga shuni ham nazarda tutish kerakki, tsis-izomer kislotalarda qo`shbog`ga nisbatan bir tomonga joylashgan molekulaning ikkala qismi bu qo`shbog`ga nisbatan ma`lum burchak ostida qayrilgan holda joylashadi (4- va 5 -rasmlar):
Tsis-izomer to`yinmagan yog` kislotalarining har bir qo`shbogi joyida bunday qayrilish holati kuzatiladi, shu sababli tsis-izomer holatida kislotalarning to`yinmaganlik darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, ularning molekulasidagi uglevodorod radikali strukturasining qayrilish (egilish) darajasi ham shunchalik katta bo`ladi (6- rasm):
Lekin trans-izomer holatida strukturaning bunday qayrilishi kuzatilmaydi va to`yingan yog` kislotalari strukturasidan juda kam farq qiladi (7-, 8- va 9- rasmlar):