Тагмаъно ва пресуппозиция

Баҳор ҳам келди гапидан нутқий вазиятда олдиндан тузилган сулҳ 
асосида бошқача тагмаъно ҳам англашилиши мумкин. Тагмаънонинг 
ўзгаришига «олдиндан тузилган сулҳ»нинг мазмуни таъсир этади. Сўзловчи 
ўзи бирор нарсани баҳорда бериши кераклиги ҳақида сулҳ тузган бўлса-ю, 
тингловчилар орасида бирор киши ундан хабардор бўлса, тагмаъно шу икки 
кишигагина тушунарли бўлади ва «берадиган вақт келганлиги, қайтариш 
учун тайѐрланаѐтганлиги, ўша кишига айтиб кўнглини тинчитиб қўйиши» 
ҳақидаги яширин ахборот етиб боради. Лекин пресуппозиция ўзгармайди. 
Бундан шу нарса аниқ бўладики, тагмаънонинг ўзгаришига «олдиндан 
тузилган сулҳ» таъсир этяпти. Лекин гапнинг ифода планида айтилиши керак 
бўлган ахборот ҳам англашиляпти. Сўзловчи билан тингловчи ўртасидаги 
«олдиндан тузилган сулҳ»-«олдинги матндан, воқеалардан хабардорлик 
имконияти» мулоқотда қатнашаѐтганларнинг барчаси учун аниқ бўлиши 
мумкин. Лекин пресуппозиция барчага тушунарли бўлади. 
Олдинги воқеаларнинг умумий мазмуни тагмаънонинг турлича 
бўлишига таъсир этади. Юқоридаги гапларда «бирор нарсанинг берилиши» 
ҳақидаги тагмаънонинг англашиши ҳақидаги ҳолатни кўриб ўтдик. Агар
сўзловчи ва тингловчи ўртасида бирор-бир маросим ўтказиш ҳақидаги 
шартнома тузилган бўлса, «Баҳор ҳам келди» гапидан, «Маросим ўтказишга 
тайѐргарлик кўрилаѐтгани» тўғрисида тагмаъно англашилади. Лекин 

---

пресуппозиция ўзгармай қолади. Шуни унутмаслик керакки, матндаги 
«долзарб ахборот»-«интеграл маъно» сўзловчи ва «олдинги воқеалардан 
хабардорлик имконияти» бўлган тингловчи учун тушунарли бўлади, 
қолганлар учун эса гапнинг зоҳирий бирликлари орқали ифодаланган 
ахборот ва пресуппозиция «долзарб маъно» сифатида англашилади. Агар биз 
юқоридаги ҳолатларни муайян символ-белгиларда ифодалайдиган бўлсак, 
яна ҳам ойдинлашади: А-сўзловчи; Б
1
-тингловчи; Б
2
-тингловчи; Б
п
-
тингловчида. 
Пресуппозицияни 
тушунади 
Тагмаънони 
тушунади 
Зоҳирий узвлар 
орқали 
А- 
Б
1
- 
Б
2
- 
Б
п
- 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
- 
+ 
+ 
+ 
+ 
 
Агар биз пресуппозицияни-П, тагмаънони-Т, зоҳирий бирликлар 
орқали ифодаланаѐтган ошкора ахборотни-З деб белгиласак, қуйидагича 
ҳолат юзага келади: ПқА(Б
1
+Б
2
+Б
п
);ЗқА(Б
1
+Б
2
+Б
п
); ТқА.Б
1
-(Б
2
+Б
п
). Бундан 
ташқари, юқоридаги гапда умумий (синтактик, пропозитив, семантик, 
прагматик) тузилишидан англашилмаѐтган мазмун тизими (ошкора ахборот, 
пресуппозиция, тагмаъно)нинг англашилиши учун ишора воситалари ҳам 
мавжуд. Тагмаъно билан пресуппозиция ишора воситаларининг ҳар хиллиги 
билан ҳам фарқланади. «Баҳор ҳам келди» гапида пресуппозицияга «ҳам» 
юкламаси олдиндан маълум бўлган объектив реалликдаги воқеалар, нутқий 
вазият ишора қилган..Тагмаъно эса «олдинги воқеалардан хабардорлик 
имконияти», нутқий вазият орқали тушунилган. Агар биз «ҳам» 
юкламасини-Ю, олдиндан маълум бўлган объектив реалликдаги воқеликни-
В, нутқий вазиятни-Н, олдинги воқеалардан хабардорлик имкониятини-И деб 
белгиласак, қуйидагича ҳолат юзага келади: ПқА(Б
1
+Б
2
+Б
п
)+(Ю+В+Н); 
ТқАБ
1
+(И+Н)-Б
2
+Б
п
). 
Тагмаънонинг юзага келишига «контекст» (олдиндан маълум бўлган 
матн) асос бўляпти. Пресуппозиция эса «ҳам» юкламаси орқали 
англашиляпти. Шунинг учун тагмаънони грамматик тагмаъно деб, 
пресуппозицияни эса лингвистик пресуппозиция деб аташ мумкин.
Лингвистик пресуппозиция ишора воситалар турига қараб, фонетик, 
морфемик, деривацион, лексик, морфологик, синтактик каби турларга 
ажралади. Юқоридаги пресуппозицияни лингвистик пресуппозициянинг
морфологик пресуппозиция деб аташ мумкин. Чунки унинг юзага келишига 
морфологик восита асос бўляпти. П
м
қА(Б
1
+Б
2
+Б
п
)+Ю
м
(Б
э
+Н
э
-П
м
-морфлогик 
пресуппозиция, Ю
м
-морфлогик восита, В
э
-экстралингвистик восита. Н
э
-
экстралингвистик восита. Агар асосий ишора қилувчи восита ўзгарса, 
пресуппозиция ҳам ўзгаради. Масалан: «Аҳмаднинг катта ўғли келди» 
гапидан «Аҳмаднинг кичик ўғли ҳам бор» деган пресуппозиция 

---

англашилади. Бу пресуппозициянинг англашилишига асосий ишора восита 
бўлиб, лексик ҳодиса-антонимия иштирок этяпти ва антонимик муносабат 
орқали пресуппозиция тушуниляпти. Шунинг учун бу пресуппозицияни
лексик пресуппозиция деб аташ мумкин. Лекин ушбу гапда қўшимча нутқий 
вазият, объектив воқелик кабилар иккиламчи восита сифатида иштирок 
этган.
Пресуппозиция: 1. Аҳмаднинг ҳам кичик ўғли бор.