Тушунчалар билан олиб бориладиган мантиқий амаллар Режа

Генетик таърифда аниқланувчи тушунчанинг мазмуни у ифодалаган предметнинг келиб чиқишини кўрсатиш орқали очиб берилади. Масалан, «Оксид металларнинг кислород билан реакцияга кириши натижасида хосил бўлган кимёвий бирикмадир», деган таъриф генетик таърифга мисолдир. Бу таърифнинг мантиқий структураси яқин жинси ва тур белгисини кўрсатиш орқали таърифлаш билан бир хилдир.
Таърифлаш маълум қоидаларга риоя қилишни талаб этади. Улар қуйидагилардан иборат:
а) таъриф тенг хажмли бўлиши керак, яъни аниқланувчи тушунча хажми билан аниқловчи тушунчалар хажмлари йиғиндиси тенг бўлиши керак. Бу қоида бузилса, таъриф ё хаддан ташқари кенг, ё хаддан ташқари тор бўлиб қолади. Масалан, «Мантиқ, тафаккурни ўрганувчи фандир» – хаддан ташқари кенг, «Мантиқ исботлаш структурасини ўрганувчи фандир» – хаддан ташқари тор таърифдир.
б) Таъриф аниқ бўлиши керак. Бунинг учун образли иборалар, мазмуни ноаниқ сўзлар ишлатилмаслиги лозим. Масалан, «Хаёл – учқур от», «Давлат дунёвий рухнинг сиёсий жихатдан намоён бўлишидир» (Гегель) деган таърифларда бу қоида талаблари бузилган. Уларда чуқур маъно бўлса-да, тушунчанинг мазмуни аниқ очиб берилган эмас.
в) Таъриф айлана шаклида бўлиб қолмаслиги керак. Таъриф беришда аниқловчи тушунчанинг мазмунини аниқлаш учун аниқланувчи тушунчанинг ўзига мурожаат этилса, таърифда айлана хосил бўлади. Масалан, «Мантиқ тўғри фикрлаш хақидаги фандир» дейилганда таърифда айлана вужудга келади. Чунки, «Тўғри фикрлаш нима?», деган саволга, «У мантиқ қонун-қоидаларига риоя қилинган холда фикрлашдир», деб жавоб беришга тўғри келади, яъни «мантиқ» тушунчасига мурожаат қилинади.
Тавтология хам шу қоиданинг бузилиши натижасида содир бўлади. Бунда аниқланувчи тушунчадан унинг мазмунини очиш учун фойдаланилган бўлади. Масалан, «Таъмагир таъмагирлик қилувчи кишидир» десак, тавтологияга йўл қўйган бўламиз.
г) Таъриф иложи борича инкор шаклда бўлмаслиги керак. Акс холда предметга хос бўлган белги ўрнига унда йўқ бўлган белги кўрсатилади. Масалан, «Онг моддий эмас» деган таъриф «онг» тушунчасининг мазмунини тўлиқ очиб бера олмайди.
Билиш жараёнида таърифлашга ўхшаш усуллар хам ишлатилади. Улардан тушунчани таърифлашнинг юқорида биз кўриб чиққан турларини қўллаш мумкин бўлмай қолганда ёки унга зарурият бўлмаганда фойдаланилади.
а) Таърифлашга ўхшаш усуллардан бири тушунчани унга қарама-қарши бўлган тушунча орқали таърифлашдир. Бу усул билан одатда категорияларнинг мазмуни очиб берилади. Масалан, «Онг материянинг миямиздаги инъикосидир».
в) Тасвирлашда тушунчанинг мазмуни у акс эттирувчи предметнинг баъзи ташқи белгиларини кўрсатиш орқали аниқланади. Бадиий асарларда табиат манзараларини, персонажларнинг портретларини чизиш, содир бўлган бирорта воқеанинг баён этилиши тасвирлашга мисол бўлади.
с) Тавсифлаш ёрдамида предметнинг баъзи бир муносабатдаги мухим тур белгилари кўрсатилади. Бунга мисол қилиб бирорта шахсга берилган тавсифномани кўрсатиш мумкин.
Тафовутлаш, остенсив таърифлаш каби усуллар хам мавжуддир. Таърифлаш билишда катта ахамиятга эгадир. У қисқа холда предмет хақида яхлит фикр, тасаввур хосил қилишга имкон беради. Лекин, предмет хақида фикр юритганда у билан чекланиб қолиш мумкин эмас. У албатта билиш жараёнида бошқа билимлар ёрдамида конкретлаштирилиши, чуқурлаштирилиши зарур. Ана шундагина тушунча ифода этувчи предмет хақидаги тасаввур аниқ, тўлароқ бўлади.
4. Синфлар устида амаллар. Тушунчанинг хажмида маълум бир умумий белигига эга бўлган предметлар тўплами-синф акс этади. Синфлар устида бир қанча мантиқий амалларни ўтказиш, хусусан уларни қўшиш (бирлаштириш), кўпайтириш (кесиштириш) хамда берилган синфга тўлдирувчи хосил қилиш (синфни инкор этиш) мумкин. Бу амалларни бажариш янги синфлар ва, демак, янги тушунчалар хосил қилишга олиб келади. Уларни символик тарзда ифода қилиш учун қуйидаги белгилардан фойдаланамиз:
А, В, С, Д,... – лар ихтиёрий синфлар;
I – универсал синф;
0 – бўш синф;
 - синфларни қўшиш белгиси;
 - синфларни кўпайтириш белгиси;
А¹ (А эмас) – А синфини тўлдирувчи (инкор этувчи).
Шунингдек, амалларни схематик тарзда ифодалашда универсал синфни тўғри тўртбўрчак, бошқа синфларни-доиралар билан белгилаймиз.