Uliwma psixologiya kk

Haywannin` intelektual is-ha`reketi. Haywanat du`n`yasinin` joqari wa`killeri (qurg`aqliqta jasawshilarda-
adam ta`rizli maymillar, suwda jasawshilardan-del`finler) intellektual is-ha`reket dep ataw mu`mkin bolg`an 
quramali ha`reketlerdi orinlaydi.
Haywanat burin o`z ta`jriybesinde bolg`an qiliq formasin tabiwi tiyis. Bunday jag`daylarda joqari haywanlar 
(adam ta`rizli maymillar, del`fin) aqilg`a ug`ras qiliq dep atalg`an qiliqti islewge-oylaw xizmetinin` zatlardin` 
arasindag`i baylanislardi aniqlawg`a tiykarlang`an en` a`piwayi formalarin a`melge asiriwg`a uqipli boladi. 
Bul is-ha`reket formasinin` tiykari nede degen soraw payda boladi. Bul is-ha`reket qanday formada ko`rinedi, 
onin` shegaralari neden ibarat. 
Bu`gingi lektsiyani usi ma`selelerdi ko`rip shig`iwg`a bag`ishlawg`a ruxsat etin`. Haywanlardin` jeke is-ha`reket 
intellektual is-ha`reketnin` quramali formasinin` tiykarin ne quraydi. Intellektual is-ha`rekettin` tiykarin, sirtqi 
du`n`ya predmetleri arasindag`i quramali qatnas.
Bir neshe misallar keltiriwge ruxsat etin`. Nemets psixologi Keler tawiqlar menen o`tkergen sa`wleleniwdin` 
elementar formalarin analizlewden baslaymiz. 
Tawiqtin` aldina eki kvadrat qoyilg`an-birinshi kvadrat aqshil ku`lren`, ekinshisi toyg`in ku`lren` bolg`an. Eki 
kvadrattin` da ishinde da`nler bolip, olardin` birinshisindegi da`nler erkin, yag`niy shoqip aliw mu`mkin bolsa, 
ekinshi kvadrattag`i da`nler jelim menen tu`bine jabistirilip, shoqig`anda ilinbeytug`in bolg`an. Waqittin` o`tiwi 
menen tawiq ashiq ren`degi kvadrattan da`n jegen son` endi ol eki kvadrattin` tek g`ana ashiq ren`lisine 
baratug`in bolip u`yrengen. 
Usi jerde soraw kelip shig`adi, tawiq kvadrattin` ren`ine qaray bardi ma, yamasa ol ekinshisinen aqshilraq 
bolg`ani ushin sog`an qaray bardi ma. 
Bul sorawg`a juwap beriw ushin Keler tawiqqa basqa- alding`i ta`jiriybede da`nler astina jelimlengen ha`m 
onnanda toyg`in ren`degi eki kvadratti usindi. Alding`i toyg`in ku`lren` kvadrat endi bunda qasindag`isinan 
aqshilraq edi. Endi tawiq qaysi kvadratqa qaray bardi dep oylaysiz, a`lbette ol tazadan payda bolg`an kvadratqa 
qaramastan, burin keri bolg`an, yag`niy da`nler jelim menen jabistirip, shoqig`anda ilinbeytug`in bolg`an 
kvadratqa qaray ju`rdi. Demek ol absolyut ren`ge emes, al eki kvadrat arasindag`i qatnasqa ta`sirlendi. O`z 
shamalawlarin aniq tastiyiqlaw ushin Keler u`shinshi ta`jiriybeni o`tkerdi, ol birinshi ta`jiriybede on` 
(polojitel`niy) bolg`an aqshil ku`lren` kvadrattin` qasina onnanda aq bolg`an ja`ne bir kvadratti qoydi, tawiq 
sonsha waqittan berli o`zi da`n jegen kvadratqa qaramastan jan`adan payda bolg`an aqshil kvadratqa qaray 
ju`rdi.
Demek tawiq ren`ge emes, al ren`ler arasindag`i qatnasqa ta`sirlenedi.

---

15
Fiziolog-professor L.V.Krushinskiy a`melge asirg`an ha`m ekstrapolyatsion refleksi menen ta`jiriybe dep 
ataliwshi misaldi keltiremen.
Biz so`z etip otirg`an ta`jiriybede ko`rsetilip atirg`an apparat eki ishi ko`rinbeytug`in naysha dan ibarat. Olardin` 
birewine haywannin` ko`z aldinda jemtik-go`sh bo`legi yamasa da`ndi jip penen tartip saladi. Bul jemtik jabiq 
truba boylap tartip ju`rgiziledi. Haywan jemtiktin` trubag`a kirgizilgenin, ekinshi ta`repinen shiqqanin, az g`ana 
jer ashiq jerden tartip o`tilip ja`ne ekinshi trubag`a kirip ketkenin ko`redi. Haywan bunday jag`dayda o`zin qalay 
tutadi. Ta`jiriybelerdin` ko`rsetiwinshe, rawajlaniw da`rejesi ha`r qiyli bolg`an haywanlar birdey ha`reket 
etpeydi. Rawajlaniwdin` to`mengi da`rejesinde bolg`anlari (misali tawiqlar) jemtik qasinan o`tip ketkenine 
qaramastan, san`laq arqali o`tip atirg`an jemtikke taslanadi oni aliwg`a urinadi, yag`niy tek g`ana tikkeley 
ta`sirleniwge juwap qaytaradi. Olardan parqi bolg`an, joqari da`rejedegi turg`an haywanlar basqasha reaktsiya 
ko`rsetedi, olar san`laq arqali o`tip atirg`an jemtikke qaraydi ha`m trubanin` aqirina barip jemtiktin` trubanin` 
ashiq bolg`an aqirinda payda boliwin ku`tedi. 
Quslardin` ishinde, jabayilari, sonday-aq pishiq ha`m iyt usinday isleydi.