X bob. Keyns va keynschilik ta‟limoti

10.4. Postkeynschilik iqtisodiyoti 

Makroiqtisodiyot  sohasini  tushunib  borganimiz  sayin  biz  bozor 

iqtisodiyotiga  asoslangan  makroiqtisodiyot  Keynsning  kitoblari  orqali 

topilgan  ma‘lum  bir  qonuniyatlarga  asoslanishini  ko‗rib  boramiz.  Bu 

holat  Keyns  makroiqtisodiyot  to‗g‗risida  aynan  nima  demoqchiligini 

ifodalagan  yakdillikka  ega  bo‗lishda  iqtisodchilarning  umumiy 

qobiliyatsizligidan paydo  bo‗ldi. 1970-yillarga  kelib,  Sidney  Veyntraub 

va  Pol  Davidson  tomonidan  Atlantika  okeani  bo‗yida  va  iqtisodiy 

maktab sifatida dunyoga tanilishiga imkon bergan asosiy neokeynschilik 

modeli  tanqidini  aniq  va  ravon  ifodalashda  Angliya  birlashgan 

kuchlarini  o‗z  ichiga  olgan  Jon  Robinson  va  Jon  eatvell  tomonidan  bir 

iqtisodiy  guruh  shakllandi.  Ular  o‗zlarini  postkeynschilar,  deb  atadilar, 

1974-yilda  o‗zlarining  tashkiliy  majlisini  o‗tkazishdi  hamda  Journal  of 

Post-Keynesian  Economics  (JPKE)  (Postkeynschlik  iqtisodiyoti  jurnali) 

nashrdan  chiqarildi.  Ushbu  jurnalning  dastlabki  nashrida  turli  xil 

asoschilar  va  qo‗llab-quvvatlovchilar  postkeynschilik  iqtisodiyoti  asli 

nimani  anglatishi  haqida  so‗z  olib  bordilar.  Jon  Robinson  bu 

iqtisodiyotni  ―kelajak  va  o‗tmish  o‗rtasidagi  farqli  tomonlarni  hisoblab 

beruvchi  tahlil  metodi‖  deb  atadi.  J.  K.  Gelbreyt  uni  ―sanoatlashgan 

jamiyat  uzluksiz  va  organik  o‗zgarishlar  jarayonida  bo‗lib,  davlat 

siyosati  bu  kabi  o‗zgarishlarga  moslashib  boradi  va  shunday  davlat 

                                                             

45

 History of Economic Thought. Harry Landreth, David C. Colander. Fourth edition Houghton Mifflin Company 

Boston Toronto. P 440-444 

---

230 

 

siyosatini yo‗lga qo‗yish bilan tizim yaxshilanadi‖ deya ifodalab o‗tadi. 

Boshqa iqtisodchilar esa turlicha masalalarga e‘tibor qaratishadi, ammo 

ularning  barchasi  neoklassik  va  neokeynschilik  iqtisodiyoti  o‗zini 

oqlamaganini  e‘tirof  etadilar.  Ular  o‗zlaricha  qarashlarni  amalga 

oshirdilar  va  shuning  uchun  bozor  makroiqtisodiyotini  ―begona 

keynschilik‖  deya  nomlab,  Keyns  yo‗nalishiga  sodiqlikning  haqiqiy 

namoyondalari sifatida maydonga chiqdilar.  

Britaniya  postkeynschiligi  (ba‘zida  neorikardochilar,  deb  ham 

yuritiladi)  eng  to‗g‗ri  yo‗nalish Rikardoning  ishlab  chiqarish  nazariyasi 

va  uni  Kaleskining  iqtisodiy  davrlarga  oid  sinfiylik  nazariyasi  bilan 

to‗ldirish,  deb  hisoblashgan.  Piyero  Srafaning  Production  of 

Commodities  by  Means  of  Commodities:  Prelude  to  a  Critique  of 

Economic  Theory  (1960)  (Tovarlar  vositasida  aynan  tovarlar  ishlab 

chiqarishni yo‗lga qo‗yish: Iqtisodiyot nazariyasi tanqidiga kirish) nomli 

izlanishidan  so‗ng  ular  foydaning  ish  haqi  va  foyda  o‗rtasida 

taqsimlanishi aniq emasligini hamda jami ishlab chiqarilgan mahsulotga 

bog‗liq  bo‗lmasligini  ta‘kidlab  o‗tdilar.  Shundan  kelib  chiqib, 

daromadlarning  taqsimlanishi  marjinal  samaradorlik  bilan  emas,  balki 

tabiatdagi  makroiqtisodiy  kuchlar  yordamida  aniqlanishini  sezish  qiyin 

emas  edi.  Bu  iqtisodiy  qarashda  ular  Maykl  Kaleskining  1933-yilda 

―ishchilar  o‗zlari  topganini  sarflasalar,  kapitalistlar  sarflaganini 

topadilar‖  deb  o‗z  mulohazalariga  xulosa  yasagan  modeli  asosida  ish 

ko‗radilar.

46

  

Kaleski  o‗z  modelida  uchta  markaziy  farazlarni  keltirib  o‗tdi. 

Birinchidan  u  firmalar  narxlashtirishning  kost-plus  (xarajatlar-plus 

doimiy  daromadlar)  metodini  qo‗llashlarini  faraz  qildi.  Kapitalistlar 

foyda  va  ish  haqi  darajalarini  aniqlaydilar,  ammo  umumiy  foyda  yoki 

maoshning  umumiy  hajmini  aniqlamaydilar,  chunki  ular  ishlab 

chiqarilgan 

mahsulotning 

umumiy 

darajasi 

orqali 

aniqlanadi. 

Ikkinchidan, hech qanday jamg‗arma xarajatga yo‗naltirilmaydi, shuning 

uchun  ishlab  chiqarilgan  mahsulotning  umumiy  darajasi  Keynsning 

multiplikatsion modeli asosida umumiy talab darajasi orqali aniqlanadi. 

Uchinchidan,  ishchilar  o‗z  daromadlarining  100%  ini  sarflaydilar, 

shuning uchun iste‘molga cheklangan moyillik ham 100% chiqadi.  

 

Kapitalistlarning investitsiyaviy xarajatlari vaqtinchalik xarakterda 

bo‗lib,  foyda  darajasiga  (jamg‗armalarni  ifoda  etuvchi)  bog‗liq 

                                                             

46

 

Michal Kalecki, ―An Essay on the Theory of the Business Cycle‖ [1933], translated in his Studies in the 

Theory of Business Cycles: 1933-1939 (London: Basil Blackwell, 1966).

 

---

231 

 

bo‗lmaydi.  Agarda  ular  barcha  topgan  daromadlarini  sarflab  yuborsa, 

talab  barcha  ishlab  chiqarilgan  mahsulotni  sotib  olishga  yetarli  bo‗ladi 

va  jami  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  va  daromad  yuqoriligicha  qoladi. 

Agar  kapitalistlar  pessimistik  xarakterda  bo‗lib,  o‗z  daromadlarini 

sarflamasdan,  balki  jamg‗arsalar,  yalpi  talab  va  umumiy  ishlab 

chiqarilgan  mahsulot  darajasi  past  bo‗lib,  daromadlar  ham  kamayib 

boradi  (foyda  normasi  bir  xil  darajada  saqlanib  qolsada)  va  ishsizlik 

vujudga  keladi.  Shundan  kelib  chiqib  aytishimiz  mumkinki, 

daromadlarning  foyda  va  ish  haqi  darajalari  o‗rtasida  taqsimlanishi 

marjinal samaradorlik bilan emas, balki makroiqtisodiy kuchlar ta‘sirida 

aniqlanadi.  Ushbu  oddiy  modeldagi  ko‗plab  farazlar  faoliyatning 

makroiqtisodiy  darajasi  daromadlar  taqsimlanishi  orqali  aniqlanishini 

ifodalovchi umumiy iqtisodiy qarashning qonuniy kuchini yo‗qotmagan 

holda kelib chiquvchi natijalarni ikki ma‘noli bo‗lib qolishini ko‗rsatib, 

o‗zgarib borishi ham mumkin.