Xix аср-x X аср бошларида лотин америкаси мамлакатлари



Download 32,08 Kb.
Sana25.02.2022
Hajmi32,08 Kb.
#464622
Bog'liq
Lotin amerikasi


XIX АСР-X X АСР БОШЛАРИДА ЛОТИН
АМЕРИКАСИ МАМЛАКАТЛАРИ
Лотин Америкасидамустацил давлатларнинг ташкил то пи­
ши.XIX аср бошларига келиб Лотин Америкаси1 халкдари китъада
мустакил давлат куриш назарияси ва амапиёти билан танишган,
Узларининг мустакцлликка булган хукукдари тугрисидаги назария-
ни исботловчи гоялар мажмуига хам эга булишганди. Бунга сиёсий
ва иктисодий сабаблар хам кушилди. Европада тухтовсиз давом
этаётган урушлар уларнинг Лотин Америкаси билан шаклланган
алокдларини бузиб, мустамлакалар и к д и со д и га катта путур етказ-
ди. Трафальгар жангида деярли бутун испан флоти йук килингандан
кейин Европа билан Лотин Америкаси уртасидаги алокалар деярли
тухтаб холди. Масалан, 1802 йили Мексиканинг энг йирик порти
Веракрусга 148 та испан кемаси келган булса, 1806 йили фахат 8
та кема келди, холос. Мустамлакачилар энди уз такдирлари хахида
уйлай бошладилар. Мустакиллик учун куролли курашнинг бош-1 Лотин Америкаси мамлакатларига Жанубий Америкада ва Шимолий
Американинг жанубий кисмида жойлашган давлатлар, шунингдек, Кариб денги-зидаги ороллар киради. Бу ном европаликлар боскинидан кейин бу ерда лотин-чадан келиб чикдан испан, португал, француз тилларида сузлаша бопшаганлари
учун берилган. Аввал «Ибероамерика», «Индоамерика», «Испан Америкаси» тер-минлари х,ам к^лланилган. Бугун БМТнинг х,ужжатларида бу х,уцуд «Лотин Аме­
рикаси ва Кариб мамлакатлари» деб юритилади.
308
ланишига охирги туртки Испаниядаги вокеалар булди. 1808 йили
французлар Испанияга бостириб кириб, тахтга Наполеоннинг ука-
си Жозеф Наполеонни утказдилар. Америкадаги испан мустамла­
калари огир муаммо олдида колдилар: аввалгидек эски киролга
буйсунишми ёки янги хокимиятни к^ллаш лозимми, ёинки учинчи
йул - уз такдирини уз кулига олиш учун курашни бошлаш керак-
ми? Бу муаммолар олдида Лотин Америкаси жамиятида ажралиш
юз берди.
Мустамлакачиларнинг муътадил кисми испанларнинг фран-
цузларга карши курашига бошчилик килаётган Хунта уларнинг
хукукларини кенгайтиради, уз-узини бошкариш хукукини беради
деб хцсоблаб, уларни кУллаб-кувватлашни маъкул курдилар. Бирок
уларнинг умидлари пучга чикди. Хунта Испаниянинг мустакиллиги
учун курашиб, мустамлакаларга бирон-бир енгиллик беришни
режалаштирмаётган эди. Хунтанинг харакатлари мустамлакалар
мустакиллиги учун курашаётган гурухцинг позицияеини кучайтир-
ди. 1810 йили Лотин Америкасидаги испан мустамлакаларининг
йирик марказларида кузголонлар бошланиб кетди. Одатда бу
кУзголонларни Лотин Америкасида мустакиллик учун курашнинг
бошланиши деб хисоблашади. Кузголон жуда катта хупудни - Те-
хасдан Оловли Ергача камраб олганлиги учун хар бир худудда
Узига хос хусусиятга эга булди. Одатда учта минтака ажратилиб
курсатилади: 1) Мексика; 2) Венесуэла ва Янги Гренада (хозирги
Колумбия); 3) Лотин Америкасининг жануби.
Шу тарща бошланган мустакиллик учун кураш 20 йилдан
зиёд вакт давом этди. Унга помешчик-креоллар бошчилик килди.
Мустакиллик учун курашнинг энг машхур кахрамонлари Симон
Боливар-Халоскор (1783-1830), Мигель Идальго (1753-1811), Хосе
де Сан-Мартин (1778-1850), Хосе Антонио Сукре (1795-1830),
Августин де Итурбиде (1783-1824) ва Франческо Миранда (1750—
1816)булди.
Дастлаб мустакиллик учун курашнинг маркази Венесуэла булди.
Айнан Венесуэлада 1811 йил 5 май куни Миллий конгресс йигилиб,
мамлакат мустакиллигини эълон килди. Миллий мустакиллик учун
кураш рахбарлари орасида Симон Боливар-Халоскор ажралиб
турарди. У бой креол оиласидан чиккан булиб, Европада таълим
олган ва у ерда француз шщилобининг гувохи булган эди. Ин­
килоб гоялари унда чукур хавас уйготади ва у юртига хакикий
309
инкилобчи б^либ кдйтади. Шу сабабли Боливар-Халоскор аввал
бошданок мустамлакачиларга карши курашга фаол киришди.
У инкилобий армия ва янги давлатнинг шаклланишига хам кат­
та хисса к;ушди. Тугри, янги давлатни куриш учун аввал муста-
килликка эришиш лозим эди. Метрополия тарафдорлари бир оз
эсанкирашдан сунг хужумга утдилар ва жиддий мувафаккиятларга
хам эришдилар. 1812 йили испанлар ва уларнинг тарафдорлари
кУзголончиларни енгиб, Янги Гренадага сикиб чикдрдилар. Ушбу
мустамлакада хам кузголон кутарилиб, Янги Гренада Конфеде-
рацияси ёки Бирлашган Провинцияларини тузишга карор ки­
линди. Бу ердан кУзголон-чиларнинг Симон Боливар-Халоскор
бошчилигидаги янги хужуми бошланиб, у 1813 йили Венесуэла
Республикасини тиклаш билан якунланди. Бирок муваффакиятни
мустахкамлашнинг имкони булмади. Асосий муаммо ёш рес-
публикага маблаг етишмаслигида ёки армиянинг яхши курол-
ланмаганлиги ва аскарларнинг харбий ишга Ургатилмаганлигида
эмас, янги хокимиятнинг мамлакат ахолисини жипслаштира ол-
маётганида эди. Мустакиллик учун курашни бошлаб берган ва унга
бошчилик килган креоллар элитаси ахолининг асосий кисмини
ташкил килган бошка катламларга - х,индулар, метислар, негр-
ларга ишонмасди, улар эса узларининг эзувчилари сифатида ис-
панларни эмас, айнан креолларни курарди.
Инкилоб йулбошчилари ахолининг бу катламини мустакиллик-
дан сунг хаёт яхшиланишига ишонтира олмадилар. Бундан фой-
даланган испанлар тарафдорлари дехконларни уз томонларига
огдириб, мустакиллик тарафдорларини енгиб чикдилар. Мамла-
катнинг катта кисми яна улар кул остита утди. Мустакиллик та­
рафдорлари факат бориш кийин булган худудлардагина партизан-
лик курашини давом эттирдилар. Бундай огир холат мустакиллик
харакати йулбошчиларини узларининг дастурий максадларига
маълум узгартириш киритишга, мамлакат ахолисининг купчилиги
орзу-умидларини хам хдсобга олишга мажбур килди. Булар икки­
та муаммода мужассамлашган эди: кулликнинг бекор килиниши ва
дехдонларга ер берилиши.
Озодлик харакатининг янги дастури 1815 йили Симон Боли­
вар-Халоскор томонидан шакллантирилган булиб, унинг машхур
«Ямайкадан хатлар»ида эълон килингандан сунг купчиликнинг
эътиборига тушди. Янги хукумат галаба козонган такдирда кулликни
310
бекор килади ва озодлик харакати армияеининг аекарларига ер
беради дея эълон килиниши, бу армияга куплаб дехконларни жалб
килди. 1816 йили испанларга карши курашнинг янги боскичи бош­
ланди. Венесуэлада испанларни тор-мор килган Боливар-Халоскор
армияси Янги Гренада томон юриш килди. 1821 йили бу худудлар
хам испанлардан озод килинди. Шу йили бу икки худудий, шунинг-
дек, хозирги Панама ва Эквадор худудларини дабдабали ном билан
Буюк Колумбия деб аталган ягона давлатга бирлаштиришга карор
килинди.
Худди шу даврда Лотин Америкасининг жанубий кисмида,
хозирги Чили, Аргентина, Уругвай ва Перу худуцларида хам ис-
панлар хукмронлигига карши кураш бошланади. Бу ерда умумий
душман - испан мустамлакачиларига карши кураш шу билан му-
раккаблашадики, озодлик харакатида иккита йуналиш: Буэнос-
Айрес зодагонларига таянган унитаристлар ва пойтахтликларнинг
имтиёзли холатидан норози булган чекка улкалар зодагонларини
бирлаиггирган федералистлар бир-бирига карши турарди. Лотин
Америкасининг бу кисмида озодлик харакатининг маркази Мендо­
са провинцияси булиб, у ерда Сан-Мартин бошчилигида инкилобий
армия тузилади. Сан-Мартин 1818 йили Чилининг озод булишига
олиб келган машхур юришини шу ердан бошлаган эди. Кейин
у шимолга караб харакатланиб, 1821 йили Перу хуцудида Боли­
вар кушинлари билан бирлашди. Бу ер испанларнинг Лотин Аме-
рикасидаги асосий таянч нуктаси булиб колаётган эди.
Гап шундаки, айнан шу ерда олтин ва кумуш казиб чикарадиган
конлар жойлашган булиб, махаллий креоллар бундан анча катта
фойда олардилар. Табиийки улар метрополия билан шаклланган
муносабатларини узгартиришга эхтиёж еезмаётган эдилар. Бунинг
усгига хиндуларнинг кУзголонлари хам хали унутилмаган эди ва
испанлар кетиши билан бу кУзголонларнинг яна бошланишидан
креоллар хакли равишда хавотирга тушаётган эдилар. Ушбу ха-
вотирлар ва махаллий зодагонларнинг каршилигига карамасдан
озодлик харакати бу ерларга хам етиб келди.
1821 йили Сан-Мартин кУшинлари Лима шахрини эгалладилар
ва янги давлат - Перу мустакиллиги эълон килинди. Бирок испан­
лар таслим булмадилар. Уларнинг каршилиги 1824 йилгача давом
этди ва факат Симон Боливар-Халоскор кушинларининг ёрдамигина
мустамлакачиларнинг тор-мор килинишига олиб келди. Энг огир
311
жанглар Мексика мустакиллиги учун булиб Утди. Бу ерда мус­
такиллик х,аракати аввалбошданок махаллий рухоний Мигель
Идальго бошчилигидаги оммавий дехконлар кузголонига айланиб
кетди. Чунки Мексикада миллий-озодлик харакати дехконларнинг
ижтимоий норозилиги билан кУшилиб кетган эди. Кузголончилар
пойтахт остоналарида тор-мор килинди. М. Идальго асир олиниб,
отиб улдирилди. Аммо кураш шу билан якунланмади. Энди унга
Идальгодан хам ашаддийрок курашчи Хосе Морелос бошчилик
килди. 1813 йили Мексиканинг мустакиллиги эълон килинди. Бирок
испанлар карши хужумга Утиб, 1815 йили Морелос кУшинларини
тор-мор килдилар. Морелос хам Идальго сингари катл килинди.
Испанлар вактинча булсада уз хукмронлигини тиклаб, ахволни
баркарорлаштиришг-а муваффак булдилар. Бирок баркарорликка
ижтимоий-иктисодий муаммоларни хал килиш эмас, репрессия-
ни кучайтириш хисобига эришилди. Бундай баркарорлик узокка
чузилмаслиги барчага маълум эди.
Жамиятда кучларнинг кайта булиниш жараёни кетаётган
эди. Испаниянинг узидаги бекарорлик холати, Мексикада янада
дахшатлирок ижтимоий портлаш хавфи мавжудлиги креоллар
йулбошчиларини мустакиллик муаммосига Уз муносабатлари-
ни кайта куриб чикишга мажбур килди. Улар орасида яхшиси
мустакиллик учун курашга бошчилик килиш ва уни Узларига
фойдали йуналишга буриш тарафдорлари купайиб борди. Бу
гурухнинг йулбошчиси полковник де Итурбиде булди. Армия­
нинг юкори мансабли офицерларига таяниб Итурбиде 1821 йили
узини император деб эълон килди. Бирок янги империя узок
яшамади. Мамлакат иктисоди тулик издан чиккан, хатто офицер-
ларга маош тулашга хам пул етишмасди. Асосий ижтимоий-ик­
тисодий муаммолар хал килинмай колаётган эди. Дехконлар ер
талаб килаётган ва унинг учун кУлларига курол олиб курашга
хам тайёр эдилар. Уларнинг купчилиги Морелоснинг сафдошла-
ри бошчилик килаётган партизанлар отрядларига кушилиб кет-
дилар. Армияда хам норозилик кучайиб бораётган эди. Итурбиде
режими уз таянчидан айрилиб борарди. 1822 йилиёк бутун мам­
лакат буйлаб янги диктаторга карши кураш бошланиб кетди. Ку­
раш шиддат билан ривожланиб, 1824 йилга келиб диктаторлик
тугатилди. Мексикада мустакил федератив республика тузуми
Урнатилди.
312
XIX аср 20-йиллари урталарига келиб испан мустамлакалари-
даги кураш мустакиллик тарафдорларининг галабаси билан якун-
ланди. Испания к$л остида факат Куба ва Пуэрто-Рико колган эди.
Испаниянинг олдинги мустамлакалари урнида мустакил республи-
калар: Мексика, Марказий Америка КУшма Штатлари (кейинчалик
парчаланиб кетди), Буюк Колумбия, Боливия, Аргентина, Чили,
Перу, Парагвай ташкил топди. Бу Лотин Америкаси халкдарига улар
ривожланишини кийинлаштириб турган куплаб чекловларни олиб
ташлаш имконини берди. Айникса, сиёсий сохддаги узгаришлар
катта эди: республика тузуми Урнатилди, куллик (Колумбияда -1819
йил, Кубада - 1878 йил, Бразилияда - 1888 йил), табакавий ва иркий
тенгсизлик бекор килинди, инквизиция фаолияти такикданди, уша
даврнинг энг илгор тамойиллари давлат тузилишининг асослари
килиб олинди. Буларнинг барчаси ижтимоий тараккиёт учун яхши
имкониятлар яратди. Лотин Америкаси халкдарининг миллий онги
усиб, улар узларининг маълум бир миллатга хослигини ва мустакил
миллий давлат тузиш хукукига эга эканликларини англаб етдилар.
Сиёсий сохадаги мувафаккиятларга карамасдан, ижтимоий-
иктисодий муаммоларнинг купчилиги хал килинмасдан колди.
Аввало аграр сохада ахвол жуда аянчли эди. Масалан, Венесуэла-
да хужаликнинг асосий сохаси булган чорвачиликда йирик шохли
моллар сони 95% га камайиб кетди. Лотин Америкасида йирик ла-
тифундиялар дахлсиз колаётган эди. Мустакиллик учун уруш йил­
лари кишлокларда янги зодагонлар шаклланиб, улар жамиятнинг
асосий консерватив кучига айланди. Уруш йиллари ахолининг сони
хам кескин камайиб кетди - факат Колумбия ахолиси 1800 ва 1840
йиллари 200 минг кишига камайди. Ижтимоий-иктисодий муам-
молар йигилиб, жамият тараккиётининг кейинги ривожланишига
тусик булиб колди. Янги мустакил давлатларнинг такдири жуда
огир булди. Улар мустакиллик берган кенг имкониятлардан фойда-
ланиш даражасига етиб келгунча куплаб кийинчиликларни енгиб
утишига тугри келди.
Каудилъо1 асри. Мустакиллик учун урушдан сунг ёш давлат­
ларнинг сиёсий хаётида тинчлик Урнатилмади. Улар каттарок
худуцларга эга булиш учун бир-бирлари билан уруш олиб бордилар.
Бу хол хар бир давлатнинг узида хокимият учун кечган дахшатли
1 Каудилъо- бошлик, й^лбошни, «каудильизм» - хукмрон синфнинг бир гурух;
вакиллари томонидан урнатилган золимона диктаторлик х.окимияти.
313
кураш билан кушиб олиб борилди. Одатда хокимият харбийлар ёки
мустакиллик учун уруш йилларида обру орттирган йулбошчилар
кулига угарди. ХаР иккаласи хам харбий кучга таяниб хокимиятга
келарди.
Лотин Америкаси цивилизациясига анъанавий жамиятнинг
куплаб белгилари хос булиб, айникса уруг-аймокчилик1 алокалари
яккол кузга ташланади. Бу алокалар синфий ёки миллий алокалар-
дан хам устун эди.
Бу ходисанинг мохдяти шунда эдики, «кучли» шахе атрофида
унинг ёрдами билан уз муаммоларини хал килиш умидида булган
бир гурух шахслар бирлашадилар. Сиёсий курашда йулбошчининг
шахсий хислатлари - омманинг ишончини козониш ва уни бошкара
олиш асосий роль уйнайди. Бундай шароитда йулбошчи билан
дустона муносабат конундан кура мухимрок хисобланади ва
«Дустлар учун хамма нарса, душманлар учун - конун» тамойили-
да уз ифодасини топади. Купчилик холларда оломоннинг «севим-
ли йулбошчиси» никоби остида шухратпараст, луттивоз ва гирром
шахе яширинган булиб, унинг бу хислатлари одатда у хокимиятдан
кетгандан кейин ёки улгандан сунг «фош килинар», «англанар» эди.
Кумушли республика каудильоси. 1826 йил 24 декабрда собик
Ла-Плата вице-кироллигига кирувчи провинциялар конституция
кабул килиб, узларининг давлат иттифокига бирлашганликлари-
ни тасдикладилар. Ёш давлат Аргентина деган чиройли ном олиб,
у «Кумушли» деган маънони англатади. Аммо бу чиройли номга
карамасдан Аргентинанинг бутун XIX аердаги тарихи кУнши дав­
латлар - Бразилия, Боливия, Парагвай, шунингдек, Англия ва Фран­
ция билан хамда хиндуларга карши киргинбарот урушлар даври
булди.
Провинцияларнинг ягона давлатга бирлашиш жараёнига 1829
йилдан 1852 йилгача хокимиятда булган Хуан Мануэль де Росас
бошчилик килди. Росас йирик латифундиячи булиб, Буэнос-Айрес
провинциясида жуда катта худудлар унга тегишли эди. У уз харбий
кучларига эга булиб, армия асосан унга карам булган пеонлар, га-
учо2 ва собик негр куллардан ташкил топган. Росас хакикий «кау-
дильо» - бу ерлар ва унда яшайдиган одамларнинг хужайини эди.
1 Уруг-аймокчилик бу ерда асосан хдмфикр кишиларнинг узвий богликлигида
намоён булади.
2 Гаучо- Лотин Америкасида чупонлар шундай аталган.
314
Росас берахм ва золим булган. У 1833 йили харбий куроллар-
даги устунлиги натижасида эркин хиндулар жамоасига тегишли
булган жуда катта худудларни эгаллаб олди ва бу ердаги хиндуларни
тулик кириб ташлади. Бу конли урушдан сунг албатта конли дикта­
тура Урнатилди. 1835 йил апрелда Утказилгаи плебисцит натижаси-
га кУра Росас губернатор лавозимини эгаллади ва чекланмаган вако-
латларга эга булди. Юкори мулкий чегара урнатилганлиги сабабли
плебисцитда факат 10 минг киши катнаша олди. Росас айникса гаучо
орасида жуда машхур эди. Улар Росас тимсолида узларининг харбий
бошликдарини, мохцр чавандозни, «пампа1 одамини» курардилар, у
эса чупонлар кийимини кийиб олиб, уларга таклид килар, хуллас
ролини жуда яхши уйнарди. Шу тарика мамлакат берахм ва золим
киши кУлига тушди.
Росас фаолиятини уз ракибларини жисмоний йук килишдан
бошлади. Минглаб одамлар курбон булди. Айни пайтда мамлакат­
да Ро.сас шахсига сигиниш жараёни авж олди. Октябрь ойи унинг
шарафига Росас деб кайта номланди, унинг тугилган куни миллий
байрам деб эълон килинди. Росас расман битга провинциянинг гу-
бернатори булиб колаётган булсада, у аста-секин уз хокимиятини
бутун мамлакатга ёйди. 1836 йили у иезуитлар хокимиятини тик-
лаб, мактабни уларга буйсундирди. Бундан тапщари полиция хам
макгабни назорат килиш хукукини олди. Мамлакатга иммиграция
тухтатилди. Шахсга сигиниш сиёсати Урнатилиб, Росас расман
«давлат асосчиси» деб атала бошланди (барча диктаторлик тузум-
ларида диктаторнинг расмий лавозимидан тапщари халк орасида
осон таркалувчи атамалар, масалан, «дохцй», «фюрер», «дуче»,
«йулбошчи», «каудильо», «халкдар отаси» ва шу кабилар жорий
килиниши одат булган).
Аслида «давлат асосчисининг» хокимияти латифундиячилар
хокимияти эди. Росас уларга давлат фондидан жуда катга ерлар­
ни булиб берди. Латифундиячилар эса уз ерларида «кичкина ка­
удильо» булиб, суд ва жазони амалга оширар эдилар. Каудильо-
нинг диктаторлик режими ахолининг тор доираси манфаатларини
химоя киларди. Гаучо узларини эркин деб хцсоблаб, узгалар ери-
да узганинг кУйларини бокаётганлигини ва узгалар манфаати учун
хиндулар билан уруш олиб бораётганлигини тушунмас эдилар.
1 Пампа- Жанубий Америкадаги субтропик чуллар шундай аталади.
315
Росас диктатураси даврида давлатнинг ташки сиёсати хам агрес-
сивлиги билан ажралиб туради. У Боливия ва Уругвай билан уруш­
лар олиб борди, бу эса Англия ва Франция билан можароларга олиб
келди.
Аргентинада каудильо сиёсати кенг халк норозилигини келтириб
чикарди ва унга карши харакат бошланди. 1851 йил ноябрда Брази­
лия ва Парагвай «золим Росас хукмронлигидан Аргентинани озод
килиш» мажбуриятини олдилар. Уларни Аргентина ахолиси к^ллаб-
кувватлади. 1852 йил Буэнос-Айрес ёнидаги жангда Росас тарафдор­
лари тор-мор килинди. Диктатор мамлакатдан кочиб кетди.
Аслида XIX аерда каудильизмни четлаб утиш Лотин Америкаси­
нинг бирорта хам мамлакатига насиб килмади. Бу хам янги цивили­
зация ривожланишининг узига хос конунияти булса керак.
XIX аср охири - XX аср бошларида Лотин Америкаси мам-лакатлари ижтимоий-ицтисодий ва сиёсий ривожланишининг
асосий йрналишлари.
Ун йиллар давом этган узаро урушлар Лотин Америкаси мамла-
катлари иктисодиётига халокатли таъсир курсатди. Улар хужалиги
кишлок хужалик махсулотларини хдмда казилма бойликлар - мис ва
кумушни четга чикаришга йуналтирилган эди. Шунга карамасдан,
XIX аср урталарига келиб катор мамлакатлар жахон бозорига тор-
тилди.
1832 йили Чилида бой кумуш конлари очилиб, уларга Европа­
да талаб ошиб бораётган эди; Калифорния АКД1 томонидан бо­
сиб олингандан сунг у ерга Чилидан куплаб микдорда дон келти-
ра бошланди. XIX аср охирига келиб Чилида селитра казиб олиш
узлаштирилиб, уни жахон бозорига етказиб бериш бошланди.
1880—1910-йиллари мамлакатда саноат ишлаб чикариши хажми йи­
лига 2% дан усиб борди.
XIX асрнинг иккинчи ярмида Аргентинада эркин савдо тараф­
дорлари кучаяди, чунки бунинг учун кулай шароит вужудга келган
эди. Европадаги саноат инкилоби у ерда озик-овкат махсулотлари
ва хомашёга булган талабнинг кескин ошишига олиб келди. Мам­
лакат ичкарисида хам ишлаб чикаришнинг усиши ва уни ишчи
кучи билан таъминлаётган иммигрантлар окими кундалик эхтиёж
махсулотларига булган талабни ошириб юборди.
XIX аср охирига келиб Аргентина иктисодиётининг иккита
ривожланган сохаси чорвачилик ва дехкончилик булиб колди. Чор-316
вачилик гушт етиштириш ва музлатилган гуштни экспорт килишга
мулжалланган булиб, унинг 2/3 кисми Лондонга жунатилар эди.
Бразилияда х,ам кулликнинг бекор килиниши ва иммигрантлар
окими капиталистик хужалик ривожланиши учун шароит ярат-
ди. XIX аср охирига келиб кофе, олтин, кумуш ва тропик мевалар
экспорта Бразилия давлат даромадининг асосий кисмини ташкил
киларди. Мексикадан хам олтин ва кумуш, Колумбиядан - кофе ва
индиго (буяш воситаси) экспорт килинар эди. Курилаётган саноат
корхоналари ва темир йуллар чет эл капитали кулида эди.
Лотин Америкаси минтакасидаги мамлакатлар XX аср бошла-
рига келиб капиталистик тараккиёт даражаси буйича куйидагича
холатда эди: Аргентина, Уругвай, Бразилия, Куба, Венесуэла ва
Чили нисбатан тараккий этган давлатлар гурухини; Боливия, Мек­
сика ва Перу кам тараккий этган давлатлар булиб, уларда куп сонли
ерсиз ва карам дехконлар гурухн сакданиб колаётган эди. Бу худудда
йирик ер эгалигининг (латифундия) хукмронлигига асосланган
мустамлака давридаги иктисодий тизим амалда сакланиб колаётган
булиб, хайдаладиган ерларнинг 80% га якини латифундиячиларга
тегишли эди. Бирок ягона жахон хужалик тизимига интеграцияла-
шув жараёни бу иктисодий тизимнинг хам трансформациялашувига
олиб келди.
XIX аср охири - XX аср бошларида минтака иктисодиётига
чет эл капиталининг кириб келиши кескин фаоллашади. Чет эллик
инвесторлар саноат ишлаб чикаришини ташкил килишнинг илгор
усулларини жорий килишга кумаклашдилар.
XIX асрда Лотин Америкаси мамлакатлари икгисодига киритил-
ган инвестиция микдори буйича Англия етакчилик килган булса,
аср охирига келиб Германия ва айникса АКДИ инвесторлари жуда
фаоллашадилар. КУшма Штатлар олдинрок Мексика ва Кариб
хавзасида муким Урнашиб олган эди. 1898 йилги испан-америка
урушидан сунг АКД1 Пуэрто-Рикони аннексия килди ва номига-
гина мустакил булиб колган Куба устидан уз назоратини Урнат-
ди. АКД1нинг минтакадаги режасида 1914 йили очилган Панама
каналига алохида эътибор каратилади. Зеро, каналнинг курилиши
минтакадаги хужалик алокаларининг кескин узгаришига олиб
келди.
АКД1 билан алохида муносабатлар натижасида вужуцга кел­
ган давлат шаклини тавсифлаш учун махсус ибора - «банан
317
республикаси»ни куллай бошладилар. Бунинг мохдяти шундаки,
хукукцй жихатдан мустакил хисобланган давлатлар иктисоди бу
ерда устириладиган тропик меваларнинг АКДИга килинадиган экс­
порт хажмига куп жихатдан боглик булганлиги сабабли аслида унга
карам эдилар. Панамериканизм гоясидан кенг фойдаланган АКД1
Узини бутун Янги Дунё халклари хохиш-иродасининг ифодачиси
килиб курса гишга уринарди.
Лотин Америкаси жамиятининг ривожланиши ва характе-
рига бу ердаги этник жараёнлар катта таъсир курсатди. Турли
халклар - хиндулар, негрлар, европаликлар маданияти ва анъа-
налари уртасидаги узаро таъсир бу мамлакатларда жуда хилма-хил
ва узига хос этнопсихологик жамоаларнинг шаклланишига олиб
келди. Бу эса, уз навбатида, сиёсий маданиятнинг, бутун сиёсий
жараёнларнинг характерини белгилаб берди. Жамиятдаги бекарор-
лик, узига хос сиёсий маданият ва куплаб ута чалкаш ижтимоий-
иктисодий муаммолар Лотин Америкаси мамлакатларидаги сиёсий
беркарорликка, тез-тез булиб турадиган давлат тунтаришларига,
кУзголонларга, инкилобларга, сиёсий курашнинг гирром усулла-
ридан кенг фойдаланишга олиб келди. Куплаб давлатларда уз фа-
олиятида армияга таянган авторитар режимлар Урнатилди. Сиёсий
курашда, оммавий халк харакатларида уларнинг катнашчилари
кандайдир дастурлар, шиорлар ёки талаблар асосида эмас, Уз йул-бошчилари - каудильо атрофида бирлашардилар.
Агар бу вактга келиб Европа ва Шимолий Америкада фукаролик
жамиятининг асослари шаклланган булса, Лотин Америкасининг
илгор мамлакатлари хам хали бу жараёндан анча йирок эдилар.
Аслида формал равишда республика тузуми, купчилик холларда
АКД1даги шундай хужжатдан кучириб олинган конституция хам
мавжуд булса-да, Лотин Америкасидаги демократия хакида факат
бу давлатлардаги авторитар режимларни безаб турган ташки шакл,
безак сифатидагина гапириш мумкин.
XIX асрнинг охирларига келиб Лотин Америкасига социалис­
тик гоялар хам кириб кела бошлади. Бу худуддаги биринчи соци­
алистик партия 1896 йили Аргентинада ташкил топди. Кейин шу
типдаги партиялар Чили ва Уругвайда хам пайдо булди. Жанубий
Европадаги сингари бу ерда хам социалистлар билан анархистлар
ракобатлаша бошлайди, чунки анархистик гоялар Лотин Америкаси
жамиятининг куйи катламига тушунарли ва якин эди. Бу жараён-
нинг характерли жихати шундаки, айнан социалистик партиялар
318
вужудга келган мамлакатлар фукаролик жамияти ва демократик
сиёсий тузум шаклланиши жараёнида етакчилик килдилар. Бу жуда
зиддиятли жараён булиб, унда консерватив, либерал-реформистик
ва инкилобий анъаналар ажойиб бир тарзда уйгунлашиб кетганди.
Агар либерал-реформистик йуналиш Чили, Уругвай ва кисман Ар-
гентинанинг ривожланиш йулини белгилаб берган булса, консер­
ватив гоялар Марказий Америкадаги «бананли республикалар»,
Венесуэла ва Кариб хавзаси мамлакатларида хукмрон эди. Жамият
инкилобий ривожланишининг ёркин тимсоли Мексика булдики, бу
ерда 1910 йили Лотин Америкасида XX асрнинг биринчи ярмидаги
энг йирик ва чукур инкилобий харакат юз берди.
Мексика инцилоби (1910-1917). 1910 йилда бошланган инкилоб
Лотин Америкасининг энг йирик давлатларидан булган Мексика­
нинг кейинги тараккиётига жуда катта таъсир курсатди. Инкилоб
олдинги тузумдан сакланиб келаётган колок ижтимоий муносабат-
ларни бартараф этиб, Мексика жамиятининг гуркираб усишида,
ижтимоий-иктисодий ва сиёсий ривожланишда, минтакадаги етак-
чи давлатга айланишида хал килувчи роль уйнади.
1877 йилдан Мексикада П. Диас диктатураси Урнатилди. Даст­
лабки пайтда у жамиятда маълум мапщурликка эга эди. Сузсиз
кобилиятли ва катъиятли шахе булган Диас жамиятда тартиб
урнатди, ижтимоий-сиёсий сохада баркарорликка эришди, миллий
суверенитетни мустахкамлаш йулида харакат килишга ваъда берди.
Бирок унинг режими борган сари бойларнинг тор доирасига, кор-
рупцияга ботган амалдорлар аппаратига ва репрессив органларга
таянган очик диктатура куринишини олиб борди. Бундай пайтда
албатта жамиятда ижтимоий танглик ортиб, диктатура таянчи су-
сайди, мухолифат эса кучайиб борди. Дастлаб инкилобга Ф.Мадеро
рахбарлик килди. У 1905 йилдан нашр килган «Демократия» газе-
таси атрофида муътадил мухолифатчилар бирлашдилар. Мухоли-
фатчилик кайфиятининг усаётганлигини сезган Диас репрессияни
кучайтирди. Бундай шароитда Мадеро АКДПга кочади ва Диас
билан келишишнинг имкони йуклиги сабабли уни агдаришнинг
«Сан-Луис Потоси режаси»ни ишлаб чикди. Кузголон 1910 йил 20
ноябрга белгиланган эди, аммо полиция уни бир неча кун олдин
фош килди ва репрессия тулкини мамлакатни камраб олди. Нати­
жада кузголон тартибсиз бошланиб кетди.
Мексиканинг шимолидаги чул худудларида Панчо Вилья ва жа-
нубдаги чангалзорларда Эмилиано Сапата бошчилигидаги партизан-319
лар отрядлари муваффакиятли харакат килдилар. 1911 йили Мадеро
Мексикага кайтиб келди. Шу йили 24 майда Мехикода кузголон бош­
ланди. Диас чет элга кочиб кетди, диктатура агдарилди. Мухолифат
вок,еаларга АКД1нинг аралашишидан ч^чиб, Муваккат хукуматни
бошкаришга Вашингтонда яхши алокаларга эга булган Мексиканинг
АКД1даги элчиси Ф. де ла Барруни таклиф килди. 1911 йили октяб­
рда булиб утган президентлик сайловларида Мадеро толиб чикди.
Аммо ижтимоий-икгисодий муаммоларни хал килишда хукуматнинг
катьиятсизлиги ва унга карши кучларнинг АКД1 томонидан к^ллаб-
кувватланиши Мадеро хукуматининг инкирозига олиб келди. 1913
йили февралда бошланган кузголон натижасида хокимиятга гене­
рал Уэрта келди. Мадеро камокка олиниб, отиб ташланди. Бу вокеа
фукаролар урушининг кайтадан авж олишига сабаб б^лди, чунки йи­
рик партизан бирлашмаларининг рахбарлари ва куплаб губернатор-
лар Уэрта хукуматини тан олмадилар.
Мамлакат шимолида Коауила пггати губернатори В. Карранс
атрофида бирлашган мухолифатчилар муваффакиятли харакат
килдилар. 1913 йилнинг кузига келиб мамлакатнинг шимоли улар
кулида эди. Радикал кучларнинг муваффакияти АКДГ хукуматини
безовта килиб к^йди, чунки улар хокимиятга келса, бу ерда АКШ
манфаатларига путур етиши аник булиб колган эди. Натижада АКД1
очик интервенцияга тайёрлана бошлади.
Ташки хавфга карамасдан фукаролар уруши авж олаверди.
1914 йилнинг ёзида Уэрта кушинлари тор-мор килинди, унинг узи
мамлакатдан кочиб кетди. Мексиканинг янги хукуматини Карранс
бошкарди. У м^ьтадиллар гурухининг йулбошчиси булса-да, Ви­
лья ва Сапата бошчилигидаги радикаллар позицияси билан хам
хнсоблашмасликнинг иложи й^к эди. Карранс хукумати жамиятдаги
барча кучларнинг манфаатларини хисобга олган эхтаёткорона ва
шошилмай сиёсат олиб борди ва барча ватанпарвар кучларни бир-
лаштаришга эришди.
1916 йили АКД1 хукумати чегарадаги тушунмовчиликни
бахона килиб Мексикага к^шин киритди. Ташки хавф олдида бар­
ча инкилобий кучлар бирлашди, хукумат Мексика худудидаги чет
элликлар, аввало америкаликлар мулкига нисбатан муносабатини
кескинлаштирди. Интервентлар билан кураш карийб бир йилга
чузилди ва 1917 йил февралда АКД1 кушинларининг Мексикадан
олиб чикилиши билан якунланди.
320
Узок тортишувлардан сунг 1917 йил февралда Мексиканинг
янги конституцияси кабул килинди. Бу том маънода янги авлод
конституцияси эди. Унда давлат курилиши масалаларидан ташкари
ижтимоий-иктисодий муаммоларга хам катта ахамият берилган эди.
1917 йилги Мексика конституцияси шу хилдагилар ичида сузси
энг демократик хужжат эди. У конетитуцион хукук ривожланишида
янги еахифа очди ва инкилоб таъсири остида Мексика жамиятида юз
берган чукур узгаришларнинг натижаеи булди. Конституция Мек-
сикани тубдан узгартирди, мамлакатнинг ижтимоий прогресс томон
ривожланишига тусик булаётган «эски тартиб» колдикларини йук
килди. Бу кескин узгаришлар мексикаликларга жуда кимматга туш­
ди, аммо бунинг эвазига улар мамлакатни Лотин Америкасидаги
энг ривожланган, демократик ва баркарор давлатлар каторига олиб
чикиш учун замин тайёрладилар.
* * *
Мустамлакачилик даврида яратилган хужалик аста-секин ка­
питалистик хужаликка айланиб борди. Бирок бу хужалик хали кул
мехнатига асосланган, хомашё экспорта ва чет эл инвестициясига
карам хужалик эди. Факат 1860 йилдан Лотин Америкаси мамла-
катларида иктисоднинг сезиларли усиши кузатилади. Европа дав­
латлари капитал, техника киритиб, инфраструктура ривожланишига
молия сарфлай бошлади. Ахоли асосан эмиграция хисобига жадал
усди. 1820 йилдан 1900 йилгача Лотин Америкаси мамлакатлари
ахолиси уч баробар купайди. Йирик шахарлар - саноат ва маданият
марказлари пайдо булди. Жамиятда индустриал цивилизация бел-
гилари яккол кУрина бошлади
Download 32,08 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish