Xristian dininiń payda bolıw sharayatları reje

Xristian dininiń payda bolıw sharayatları
REJE:
1. Xristian dininiń payda bolıwı hám tiykarǵı baǵdarları.
2. Ózbekstanda xristian dininiń rawajlanıw tariyxı hám házirgi zaman.
Ádebiyatlar

Xristianliqtың payda bolıwı
Xristianliqning payda bolıwı. Xristianliq dini buddaviylik hám islam dinleri qatarında jáhán dini esaplanadı. Bul dinge sıyınıw ózine ıqtıqat etiwshilerdiń sanı tárepinen jáhán dinleri arasında eń yirigi esaplanadı. Oǵan ıqtıqat etiwshilerdiń sanı 1 mlrd. 600 mln. bolıp, bul san dúnya xalqınıń derlik úshten birine tuwrı keledi.
Xristianliq tiykarınan Evropa, Arqa hám Qubla Amerika, Avstraliya kontinentlerinde hám de bólekan Afrika kontinentiniń qubla bóleginde hám Aziya kontinentiniń Arqa bóleginde tarqalǵan.
Xristianliq eramızdıń basında Rim imperiyasining Arqa bóleginde Palestina jerlerinde payda boldı. Iso Masih (Iisus Xristos) Bibliyaning xabar beriwine kóre, xristianlik táliymatınıń tiykarlawshisi bolıp, ol Rim imperiyasi shólkemleskeniniń 747-jılı Palestinanıń Názeret awılında pák qız qız Maryamdan Xudoning amri menen dúnyaǵa keldi. Jańa eraning baslanıwı da Iso Masihning dúnyaǵa keliwi menen baylanıslı.
Eramızdıń baslarında evreyler hákimiyattıń úsh siyasiy gruppası menen baylanıslı salmaqli tushkunlikni basdan keshirar edi. Bir tárepden Rim imperatori jáne onıń orınlardaǵı járdemshileri, ekinshi tárepden Palestina patshahi Irod Antipa, úshinshi tárepden bolsa ruxaniylar xalqni túrli salıqlar hám minnetlemeler menen ko'mib taslaǵan edi. Tap sol dáwirde evreyler ortasında kutilayotgan qutqarıwshınıń keliwi jaqınlasıp qalǵanlıǵı haqqında xabar taratıwshılar payda boldı. Olar xalqni kutilayotgan qutqarıwshı keliwine tayarlaw ushın shıqqan edi. Sonda Iso Masih evreylikti reformalaw jáne onı túrli ırımlardan tazalaw ideyası menen shıǵıp, xristian dinine tiykar salındı. Evreyler onı jáne onıń isin dawamlawshıların Palestinadan quwǵın etdiler. Isoning 33 jasında pitnechilikda ayblab qatl etiwge húkim etdiler.
Isoning tariyxıylıǵı jóninde diniy hám diniy bolmaǵan derekler arasında kelispewshilik ámeldegi: xristianlik dárekleri Isoning ózi quday bóle turıp, insaniyattıń gúnálerin ózine alıw ushın adam túsinde tuwılganini, onıń tariyxıy shaxs ekenin aytıp, onıń turmıs tárizin, insanlar menen baylanısi haqqındaǵı keń maǵlıwmatlardı bersada, diniy bolmaǵan dereklerde Isoning atı uchramaganligini názerde tutıp, ol tariyxıy emes, bálki tań qalǵanday shaxs bolıp tabıladı deguvchilar da bar.
Iso atına qosılıwshı Masih sózi áyyemgi evrey tili - ivritdagi «moshiax» sózinen alınǵan bolıp, «silangan» yamasa «siylangan» mánislerin beredi. Grekshede bul sóz «xristos» («christos») formasına iye. Bul dinning «xristianlik» yamasa «masihiylik» dep atalıwı da sol sózler menen baylanıslı. Bunnan tısqarı xristianlik Iso Masihning tuwılǵan awılı - «Názeret»menen baylanıstırıp, nazroniyya dep da atalǵan. Keyinirek bul at nasroniyya, nasroniylik formasın alǵan.
Iso Masih óz táliymatın óziniń 12 oqıwisi Apostollar - Hawariylarga uyretdi. Olar bolsa Isoning opatınan keyin ustazlarınıń táliymatların hár birleri bólek-bólek tárzde kitap formasına keltirdilar. Bul kitaplar Bibliyaning «Jańa ahd» bólegin quraydı.
Xristianliqning táliymatı. Derekler xabar beriwine qaraǵanda, xristianlik evrey ortalıǵında júzege kelgen. Bul bolsa xristianlikning evreylikten kóp tárepten tásirleniwine sebep boldı. Xristianliqning tiykarǵı ideyası - Isoning adamzattıń qutqarıwshıı «messiya» ekenligi evreylikte ámeldegi bolıp, aqıretke jaqın keliwi kutilayotgan qutqarıwshı haqqındaǵı táliymattan kelip shıqqan bolıp tabıladı.
Keyinirek bul táliymat Xudoning sáwlelengenleniwi yamasa Isoning eki mánisi - adam mánisi, quday mánisi haqqında «gunohni juwıw», yaǵnıy Isoning ózin qálegen tárzde jábirleniwshi etiwi rasındaǵı táliymat menen bekkemlenedi. Xristianliq múqaddes ruxlanıw áke-quday, ul-quday hám múqaddes ruxlanıw - úsh júzlıq quday tuwrısındaǵı táliymat, jánnet hám dozaq, aqırette go'yo dúnyanıń aqırına barıw, Isoning qaytıwı haqqında hám basqa isenimlerdi óz ishine aladı.
Xristian komandasınıń qáliplesiwi, onıń isenimlerin tártipke solinishi, shirkew munasábetleriniń islep shıǵilıwı, diniy siyasiy gruppalar basqarıw princpısınıń payda bolıwı eramızdıń Iv ásir baslarında 324-jılı xristianlik Rim imperiyasida mámleket dini dep daǵaza etilgeninen keyin ámelge asdı.
325-jılı tariyxda birinshi ret Rim imperatori Lisiniya imperiya aymaǵındaǵı xristian jámáátlerin óz-ara keliwtiriw hám tártipke salıw maqsetinde Nikey qalasında I Pútkil Álem Xristian Soborini shaqırdı. 381-jılı Konstantinopolda II Pútkil Álem Xristian Sobori bolıp ótti. Bul soborlarda xristianlik táliymatınıń tiykarları qabıllandı jáne bul tiykarlar 12 bólekte ańlatpalandi.
Birinshi bólekte álemdi jaratqan Quday haqqında sóz júritiledi.
Ekinshi bólekte Xudoning balası Isus Xristosga isenim keltiriw haqqında sóz baradı.
Úshinshi bólekte ilohiy sáwlelengenlashuv haqqında sóz júrgizilip, oǵan kóre, Iso Quday bóle turıp, pák qız Bibi Maryamdan tuwılǵan hám insan túsine kirgen.
Tórtinshi bólekte Isoning azap-aqıretleri hám ólimi haqqında sóz ketedi. Bul gúnálerdiń keshiriliwi haqqındaǵı isenim bolıp tabıladı. Bunda Isoning tartǵan azapları hám ólimi sebepli Quday tárepinen insaniyattıń barlıq gúnáleri keshiriledi dep ıqtıqat etiledi.
Besinshi bólekte Isoning xochga mixlanganidan keyin úsh kún ótip qayta tirilganligi haqqındaǵı isenim keledi.
Altınshı bólekte Isoning meroji haqqında sóz júritiledi.
Jetinshi bólekte Isoning nuzuli (ekinshi márte jerge qaytıwı ) haqqında sóz júritiledi.
Sakkinchi bólim Múqaddes Ruhga isenim keltirmoq boyınsha bolıp tabıladı.
Toǵızınshı bólim shirkewge munasábet haqqında.
On birinshi bólim ólgenlerdiń ǵalabalıq tiriliwi haqqında.
On ekinshi bólekte máńgi turmıs haqqında sóz júritiledi.
Xristianliqning endigidengi filosofiyalıq hám teoriyalıq rawajlanıwında áwliye Avgustinning táliymatı úlken rol oynadı. Besinshi ásir bosaǵasında ol dinning bilimnen ábzal ekenligin targ'ib ete basladı. Onıń táliymatına kóre, bolmıs insan aqli biliwge panasızlıq etetuǵın hádiyse bolıp tabıladı, sebebi onıń artında ullı hám qúdiretli Jaratıwshınıń shıdamlılıǵı jasırınǵan.
Avgustinning táǵdir haqqındaǵı táliymatında aytılınıwına qaraganda, Xudoga isenim alıp kelgen hár bir kisi najot tapqanlar safidan orın iyelewi múmkin. Sebebi isenim táǵdir talapsı bolıp tabıladı.
4. 4. Xristianliqdagi tiykarǵı aǵıslar. Xristian shirkewiniń Katolik hám Pravoslav shirkewlerine ajralıp ketiwi Rim papasi hám Istanbul Patriarxining xristian áleminde etakchilik ushın alıp barǵan básekii áqibetinde payda boldı. Ajırasıw procesi Rim imperiyasining batıs hám arqa ayırmashılıqları ósip tereńlesip baratırǵan ásirlerdayoq baslanǵan edi. 867-jıllar arasında Papa Nikolay hám Istanbul patriarxi Fetiy arasında úzil-kesil ajırasıw júz berdi jáne bul ajırasıw 1054-jılı rásmiy tán alındı.
XvI ásir baslarında katolisizmdan bir neshe Evropa shirkewleri ajralıp shıǵıwı nátiyjesinde xristianlikda protestantlik háreketleri payda boldı. Bunıń sheńberinde lyuteranlik, baptizm, anglikanlik hám kalvinizm shirkewleri qáliplesti. Bular bir shirkewdiń tiykarǵı dástúrleri tárepinen ózlerine tán bolǵan táreplerge ıyelew menen bir qatarda, bular da óz gezeginde bir neshe jónelisler, islamdaǵı mektepler hám aǵıslarǵa bolındı.
1. Pravoslav aǵımı. Pravoslav aǵımı xristianlikning úsh tiykarǵı baǵdarınan biri bolıp esaplanıw, tariyxan onıń arqa shahapshası retinde ámelge asdı hám qáliplesti. Bul aǵıs tiykarınan Arqa Evropa, Jaqın Shıǵıs hám Bolqon mámleketlerinde tarqalǵan. Pravoslav termini grekshe ortodoksiya sózinen alınǵan bolıp, dáslepki dáwir xristian jazıwshıları dóretpelerinde ushraydı. Pravoslaviening kitapiy tiykarları vizantiyada qáliplesti, sebebi bul jónelis ondaǵı húkimran dinge sıyınıw edi.
Múqaddes kitap bolǵan Ínjıl hám múqaddes o'gitlar Iv-vIII ásirler degi jeti butxona Soborlarining qararları, sonıń menen birge Afanasiy Aleksandriyskiy, vasiliy velikiy, Grigoriy Bogoslov, Ioann Damasskiy, Ioann Zlatoust sıyaqlı iri shirkew xızmetkerleriniń dóretpeleri bul aǵıs táliymatınıń hasası dep tán alınǵan.
Xristianliqning Arqa tarmaǵı bolǵan pravoslaviyaning rawajlanıwı processinde 14 ǵárezsiz (avtokefal) shirkewleri: Konstantinopol, Aleksandriya, Antioxiya, Quddus, Orıs, Gruziya, Serb, Rumin, Bolgar, Kipr, Ellada, Albaniya, Polsha, Chexoslovakiya, Amerika shirkewleri qáliplesken.
Pravoslav aǵımında sırlı úrp-ádetler zárúrli orın iyeleydi. Shirkew táliymatına kóre, bunday payıtlarda Quday tárepinen dindorlarga bólek savoblar nozil boladı.
Cho'qintirish - sırlı hádiysesi. Bunda dindor óz denesin úsh ret suwǵa batırıwı Quday-otani, Ulni hám Múqaddes ruhni shaqırıw menen psixik tuwılıwdı kásip etedi.
Denege eleyni surkash da sırlı bolıp, bunda dindorga Múqaddes ruhning psixik turmısqa qaytarıwshı hám chiniqtiruvchi ehsonlari jalǵawıladi.
Poklanishning sırlılıǵı. Ol jaǵdayda dindor nan hám vino kórinisinde óz deneinde Iso qanın máńgi turmısqa tayarlaydı.
Nadomatning sırlılıǵı sonda, dindor óz gúnálerin dinge sıyınıw peshvosi aldında tán aladı, dinge sıyınıw peshvosi bolsa onıń gúnálerin Iso atınan keshiredi.
Ruxaniylıqtıń sırlılıǵı ol yamasa bul shaxstı ruwxanıy dárejesine kóteriw ushın episkopning qolın sol shaxs deneine tegizishi (yamasa qoyıwı ) arqalı ámelge asıriladı.
Deneni eley menen jaǵıw sirida Xudoning psixik hám fizikalıq hálsizliklerdi dúzetuvchi húrmet kórsetiw-ol marhamatidan úmit etiledi.
Pravoslav shirkewi bayramlar hám diniy dástúrlerge bólek áhmiyet beredi. Post diniy dástúri ádetde, úlken shirkew bayramlarınan aldın ótkeriledi. Postning mánisi insan ruhini tazalaw hám jańalaw, diniy turmıstıń áhmiyetlisi waqıyalarına tayarlıqtan ibarat.
Orıs Pravoslaviyasining kóp kúnlik postlari tórtew: Pasxa aldından, Pyotr hám Pavel kúni aldından, Bogorodisa uyqusidan aldın hám Iso tuwılǵan kúnden aldın.
Ullı bayram ishinde Pasxa birinshi orında turadı. Pasxa Isoning ólgeninen keyin qayta tirilganini bayramlab ótkeriletuǵın bayram. Ol jıldıń 22-aprelidan may ayınıń birinshi ekshembige shekem ótkeriletuǵın bayram. Ol «Otsovskiy den»den aldın ótkeriledi. Pasxaning tariyxı evreyliktegi pesax bayramı menen baylanıslı bolıp, ol evreylerdiń Egipetten qashıp shıǵıwı hám azatlıqqa jetiwin bayramlanishi bolıp tabıladı. Xristianliq evreylikten tolıq ajralıp chiqqach pasxa jańasha tús alǵan.
Pasxadan keyin pravoslav dininiń on eki kúnlik on eki zárúrli bayramı baslanadı. Olar: Iso tuwılıwı, Sretenie, Isoni cho'qintirish, Preobrajenie, Quddusqa kirisiw, Isoning aspanǵa eliriwi, Troisa Múqaddes butning aspanǵa eliriwi, Blagoveùanie (Ínjıldıń nozil bolıwı ), Rojdestvo Bogorodisû (Isoning xochga asılıwı ) hám hakozo.
2. Katolik aǵımı. Xristianliqning iri baǵdarlarınan biri katoliklar bolıp tabıladı. Ol Evropa, Aziya, Afrika hám Lotin Amerikası mámleketlerinde tarqalǵan bolıp, ıshqıpazları shama menen 800 mln. kisin quraydı.
Katolisizm ulıwma, dúnyalıq degen mánislerdi ańlatadı. Onıń dáregi - onsha úlken bolmaǵan Rim Xristian jámááti bolıp, ráwiyatilarga kóre onıń birinshi Episkopi apostol Petr bolǵan.
Katolisizmda Bibliyani túsindirme beriw huqıqı tek ǵana ruxaniylarǵa beriledi, sebebi olar úylenbeslik haqqındaǵı diniy talapǵa ámel etediler. Diniy sıyınıwlar dábdebeli hám jalǵanlastırılgan kóriniske iye, diniy oqıw, duwa, ótinishler lotin tilinde alıp barıladı.provslaviyadagi sıyaqlı katolisizmda da perishte, ikona, ilohiy kúsh, chirimaydigan marhum óliklerine sıyınıw ádetleri bar bolıp tabıladı.
Katolisizm xristianlikning baǵdarlarınan biri retinde onıń tiykarǵı isenim hám qaǵıydaların tán aladı, biraq diniy táliymat, sıyınıw hám shólkemlestirilgen máselelerde bir qatar ayrıqshalıqlar menen ajralıp turadı.
Katolik diniy táliymattıń tiykarın Múqaddes kitap hám Múqaddes jazıwlar quraydı. Biraq Pravoslav shirkewinen ayrıqsha bolıp esaplanıw katolik shirkewi Múqaddes jazıwlar dep tekǵana aldınǵı jeti Pútkil Álem Xristian Soborlarining qararların, bálki házirge shekem bolıp ótken barlıq Soborlar qararların, bunnan tısqarı Papaning xatları hám qararların da esaplaydı.
Katolik shirkewi shólkemi qatań oraylashuv menen ajralıp turadı. Rim papasi bul shirkewdiń baslıǵı. Ol diniy etika máselelerine tiyisli nızam -qaǵıydalardı belgileydi. Onıń hákimiyat dúnyalıq soborlar hákimiyatidan joqarı turadı.
Katolik shirkewiniń oraylashuvi atap aytqanda diniy táliymattı traditsiyaǵa tán bolmaǵan analiz qılıw (túsindirme beriw) huqıqında sawlelengen dogmatik rawajlanıw principin keltirip shıǵaradı. Mısalı, Pravoslav shirkewi tárepinen tán alınǵan diniy ramzda aytılıwına qaraǵanda, Múqaddes ruxlanıw áke xudodan kelip shıǵadı. Katolik isenimine kóre bolsa Múqaddes ruxlanıw áke xudodan hám ul xudodan kelip shıǵadı. Shirkewdiń najot boyınsha roli haqqında da ayriqsha bólek táliymat qáliplesken. Najotning hasası isenim hám iygilikli jumıslar esaplanadı. Shirkew, Katolik táliymatına kóre, iygilikli zárúrli jumıslar ǵáziynesine Iso tárepinen jaratılǵan «Iygilikli jumıslar rezerviga» iye.
Shirkew Iso, Bibi Maryam, Múqaddes Ruxlanıw atınan bul ǵáziyneni ıqtıyar qılıw, odan mútájlerge jalǵawısh, yaǵnıy gúnálerdi avf etiw, nadomat chekuvchilarga pul yamasa sıy ornına avf - keshirim sıy qılıw huqıqına iye. Pul ornına yamasa shirkew aldındaǵı xızmetlerin ushın gúnálerin keshirim - indulgensiya haqqındaǵı táliymat mine sonnan kelip shıqqan.
Ortalıq haqqındaǵı (dozaq hám jánnet aralıǵindaǵı jer) isenim tek katolik táliymatında bar. Gúnái úlken bolmaǵan gúnakárlardıń sezimi onda o'tda kuyadi (itimal bul hújdan hám nadomat azabınıń ramziy in'ikosi bolıp tabıladı), keyin jánnetke jol tabadı. Ruhning ortalıqta bolıw múddeti iygilikli jumıslar sebepli qısqartirilishi (sıyınıw hám shirkew paydasına qayır-ehson qılıw menen) múmkin. Bul sıyınıw hám qayır ehsonlar ólgenler yadına jaqınlar tárepinen etiledi.
Ortalıq haqqındaǵı táliymat I asirdeyoq payda bolǵan edi. Pravoslav hám Protestant shirkewleri ortalıq haqqındaǵı táliymattı biykarlaw etedi.
Bunnan tısqarı, pravoslav dini táliymatınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, katolik baǵdarında papaning biygúnalıǵı haqqındaǵı isenim de bar. Bul isenim 1870-jıldaǵı birinshi Vatikan soborida qabıl etilgen. Farb shirkewiniń Bogorodisaga salıstırǵanda bólek itibarı 1950-jılda papa Piy XII tárepinen kiritilgen, Bibi Maryamning meroji haqqındaǵı isenimde óz hákisin taptı. Katolik táliymatı pravoslav táliymatı sıyaqlı jeti sırlardı tán aladı, biraq bul sırlardı aytılıwınan qarawlar uyqas kelmeydi. Mısalı, pricheshenie (jeńil awqatlanıw ) qılıw qattı nan menen, (pravoslavieda bo'ktirilgan nan menen) dúnyalıq (miryane) larga nan hám vino menen sonıń menen birge tek nan menen ámelge asıriladı. Cho'qintirish sırın otaw waqtında suw sepiladi (cho'qintiriluvchiga), muz astındaǵı suwǵa cho'ktirilmaydi.
Miropomazanie (cho'qinuvchining mańlayına eley surkash) jeti-segiz jaslarda ámelge asıriladı, gódekliginde emes. Bunda óspirim (bala ) taǵı bir ismga iye boladı. Bunda ol sol áwliyediń qılmısları hám ideyaların maqset etip qóyadı. Sonday etip, bul markanıń atqarıw etiliwi isenim bekkemleniwine xizmet etiwi zárúr.
Pravoslavlarda nekesizlik markasın tek qara ruxaniylıq qabıl etedi. Katoliklarda bolsa nekesizlik (selibat) Papa Grigoriy vII tárepinen engizilgen qaǵıydaǵa kóre barlıq ruxaniylar ushın májburiy bolıp tabıladı.
Dinge sıyınıw orayı - haj saparına barǵanlardıń kiyimi bolıp tabıladı. Dinning zárúrli elementleri shirkewge reysshiler ómiriniń xojalıq tiykarların tártipke soluvchi bayramlar, sonıń menen birge postlar bolıp tabıladı.
Eramizǵa shekemiy post katoliklarda advent dep ataladı. Ol Áwliye Andrey kúninen keyingi birinshi ekshembinde - 30 -noyabrde baslanadı. Olar úsh sıyınıw menen: yarım tundagi, azandaki hám kúndizgi sıyınıw menen bayramlanıp, Bibi Maryam hámledar bolıwı, Isoning tuwılıwı hám dindorning kewilinde bolıwı sıyaqlı ramziy mánisti ańlatadı. Sol kúni tazim qılıw ushın haj saparına barǵanlardıń kiyimilerde gódek Isoning figurasi qoyılǵan yaslilar ornatıladı.
Katolik ierarxiyasida úsh dárejedegi ruxaniylar bar: diakon, ruwxanıy (kyure, pater, kendz) Episkop. Episkopni papa tayınlaydı. Papani kardinal kollegiya saylaydı. Bunda ulıwma dawıstıń úshten eki bólegi plyus 1-dawıs (jasırın dawıs beriw jolı menen) II Vatikan soborida (1962-1965-jıllar ) shirkew ómiriniń barlıq iskerlik tarawıların jańalaw, zamanagóylashtirish procesi baslandı. Birinshi náwbette sıyınıw dástúrlerinege tiyisli boldı. Mısalı, sıyınıwdı lotin tilinde aparıwdan waz keshildi.
3. Protestantizm aǵımı. Protestanizm tariyxı Martin Lyuterdan (1483-1546 ) baslanadı. Ol birinshi bolıp katolik shirkewi menen baylanıstı uzdi hám protestant shirkewiniń tiykarǵı qaǵıydaların islep shıqtı jáne onı qorǵaw etdi. Bul qaǵıydaǵa kóre, insannıń Quday menen tikkeley baylanısi múmkin. Lyuterning diniy hám dúnyalıq húkimetke qarsı shıǵıwları, katolik dindorlarning imonni hám hújdandı insan menen Quday ortasındaǵı dáldalshı retinde baqlaw haqqındaǵı oy-pikirlerge qarsı shıǵıwı jámiyetshilik tárepinen ayrıqsha dıqqat menen tıńlandi.
Protestantizmning mánisine kóre, ilohiy húrmet kórsetiw-ol marhamat insanlarǵa shirkewdiń quralısız, tikkeley sawǵa etiledi. Insan najot tabıwı onıń jeke ıqtıqatı hám Isoning quralı arqalı júz beredi. Ápiwayı puqaralar ruxaniylardan parıqlanbaydı, ruxaniylıq hámme dindorlarga birdeyde engiziledi.
Protestantlik diniy dástúrlerdiń kóbisin biykar etdi, tek ǵana lyuteranlikda nan hám vino menen cho'qintirish saqlanıp qaldı.
Ólgenlerge arnalǵan duwa oqıw, áziz-áwliyelerge sıyınıw, múqaddes óliklerge, butlarǵa tapinish biykar etildi. Sıyınıw úyleri artıqsha sánlerden, meshitte qubla tárepte turatuǵın tekshelerden, butlar, háykellerden tazalandı, ruxaniylardıń úylenbeslik shártleri biykar etildi. Bibliya milliy tillerge awdarma etildi, onı túsindirme beriw hár bir xudojo'yning eń zárúrli minneti bolıp qaldı.
Sırlardan tek shoqınıw hám tiyislilik (shirkewge) tán alıw etiledi. Sıyınıw waz-násiyxatlar, birgeliktegi sıyınıw hám súrelerdi jırlawdan ibarat boldı. Protestantlar Bogorodisa ózligin, ortalıqtı tán almaydılar.
M. Lyuter tárepinen dúzilgen reformasiya bas dástúrleri 95 tezis formasında jazıp bergen. Olar vittenbergning Nasriy shirkewiniń arqa qapılarına jazıp qoyılǵan. Mine sol tezislerden biri: Iso payǵambar : «Toba etiń, sebebi samoviy shohlik jaqınlasıp qaldı» dep jar salǵanında sonı aytıp otediki, isenim alıp kelgenler turmısı basdan -ayaq to'xtovsiz táwbe etiwden ibarat bo'lmog'i dárkar.
Táwbe etiw ruwxanıy (áwliye) aldındaǵı bir ǵana tazarrudan ibarat emes. Birinshi tórt tezisde, Lyuter aytıp otediki, haqıyqıy toba uzaq múddetli process bolıp tabıladı, bir ǵana minez-qulıq menen ámelge shıqpaydı.
Papa tek ózi belgilegen jazanı alıp taslawı múmkin. Shirkew hesh qaysı samoviy jazadan insandı azat ete almaydı. Táwbe etiw nızamları tiriler ushın engiziledi (belgilenedi). Bul jerde hám keyingi bir qansha tezislerde papaning ortalıq ústinen húkimranlıǵı biykarlaw etiledi.
«Ruxlanıwlar ushın indulgensiya alǵan shaxslarǵa tavbu-tazarru qılıw talap etińmaydi», degen táliymat Iso táliymatı emes. Shınlap toba etken kisilerdi Quday gúnálerin keshedi hám máńgi azaptan azat etedi. Gúnakár papa jarlıǵısız da bunday mag'firatdan úmitleniwi múmkin.
Lyuter bir neshe tezislerde aytıp otediki, shınlap toba etken, nadomat shetn xristian (nasoro) «samoviy jazaǵa asıqmaydı, yaǵnıy oǵan samoviy jaza engizilmaydi».
Shirkewdiń haqıyqıy ǵáziynesi múqaddes Ínjıl hám quday marhamati bolıp tabıladı. Lyuterning atap ótiwishe, «xayrli ámeller ǵáziynesi»dıń bar ekenligi jarlılar ushın emes baylar ushın paydalı bolıp tabıladı, bul ǵáziynelerge papa marhamati menen emes, óz ámelleri menen eriwuvi múmkin. Bul qıylı qurallar menen Xudoning miyirin erisiwdi Lyuter saǵım dep ataydi.
Haqıyqıy xristian Isoga eriw qálewi menen yonmog'i zárúr. Najot jolı ruxsatnama jarlıǵında emes, bálki shın júrekten nadomat chekiw hám táwbe etip atır bolıp tabıladı.
1517-jılı 31-oktyabrde jámiyetshilik hukmiga silteme etilgen tezisler sonnan ibarat. Keyinirek bul kún protestantlar bayramı bolıp qaldı.
Kalvinizm. Diniy reformanıń basqa bir iri ǵayratkeri Jan Kalvin (1509 -1564) edi. Onıń 1536 -jılda baspa etilgen «Xristian dinindegi kórsetpeler» degen bas shıǵarması, protestantizm táliymat retinde qálipleskeninen keyin jańa bir diniy jónelis - kalvinizmning hasası bolıp qaldı.
Dáslepki reforma ǵayratkerlerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, Kalvin ushın dıqqat orayı Ínjıl emes Tavrot bolıp qaladı. Kalvin absolyut táǵdir haqqındaǵı táliymattı islep shıqtı. Bul táliymatqa kóre, barlıq adamlar xudoning biz ushın belgisiz bolǵan shıdamlılıǵıge tiykarınan mag'firat qılınǵanlar hám mahkum etilgenler qatlamına bólinedi. Insan hám isenim, na «xayrli jumıslar»menen táǵdirge jazılǵandı o'gartira almaydı : mag'firat qılınǵanlar najotga mahkum, mag'firatdan juda bolǵanlar bolsa máńgi azapǵa mahkumdirlar. Táǵdir haqqındaǵı tálim sonday tıykarǵa qurılǵanki, Iso da biziń gúnálerimiz ushın azap-ol azap-aqıretlerge giriptar etilgen edi.
Protestant shirkewiniń kalvinistik baǵdardaǵı dawamshıları (kalvinistlar yamasa reformatorlar) Shotlandiya, Gollandiya, Arqa Germaniya, Fransiya, Angliyada keń abırayǵa hám tásirge iye edi.
Presviterianlar. Presviterianlik kalvinistik shirkewden kelip shıqqan bolıp, (grekshe eń eski) ortasha puritanlar bolıp tabıladı. 1592-jılı Shotlandiya parlamenti bul táliymattı tiykarǵı ideologiya dep esaplaw haqqında qarar qabıl etken. Bul jámáát basında onıń aǵzaları tárepinen saylaǵanı presviter turadı. Jámáátler jergilikli hám mámleket birlespelerine birlesedi. Diniy dástúr sıyınıw, presviterning mav'izasi, ayatlardı jırlawdan ibarat. Liturgiya biykar etken, na «din ramzi» hám na «otche nash» o'qilmaydi. Tek dem alıw kúnleri bayram kúni dep esaplanadı.
Anglikan shirkewi. Anglikan shirkewi - Angliyanıń mámleket shirkewi 1534- jılda jergilikli katolik shirkewi Rim patshası Genrix vIIIni shirkew baslıǵı dep járiyaladı, yaǵnıy shirkew patsha hákimiyatqa bo'ysundirildi. XvI ásir ortalarına kelip sıyınıwdı anglichan tilinde aparıw engizildi, postlar biykar etildi, pútin hám butlar alıp taslandı, ruxaniylar úylenbesligi májburiy bolmay qaldı. «Ortasha yo'l» táliymatı, yaǵnıy Rim katolisizmi hám protestanizm arasındaǵı ortasha jol qáliplesti. Anglikan diniy táliymatı «Ulıwma sıyınıwlar kitapi»de sáwlelendirilgen bolıp tabıladı.
Baptizm. Protestant táliymatınıń eń kóp sanlı dawamshıları baptistlar bolıp tabıladı. Baptizm (grekshe «suvga cho'ktirish») XvII ásir baslarında payda bolǵan bolıp, házirgi kúnde dúnyanıń 130 mámleketinde óz tárepdarlarına iye. Bul táliymat tárepdarları tek óspirimlarnigina cho'qintirishga júrgizediler. «Hesh kim, atap aytqanda, ata-analar da kisi ushın qandayda bir dinni tańlay almaydı. Kisi dinni sanalı túrde ózi ixtiyor qilmog'i zárúr», degen qaǵıyda baptistlar hám zabur xristianlarining tiykarǵı qaǵıydası bolıp tabıladı, olarda sıyınıw oǵada ápiwayılastırılgan bolıp, diniy qosıq, sıyınıw hám mav'izadan ibarat. Zabur xristianlari tórtew markanı saqlap qalǵanlar : cho'qintirish, (óspirimler ushın ) awqatlanıw, neke, qol menen silab qoyıw. Bul xristianlar ushın pútin sıylasıq ramzi emes.
Adventistlar háreketi. Adventistlar (latınsha - keliw) háreketi Amerikada XIX ásirdiń 30 -jılları salmaqli ekonomikalıq krizis (krizis), ulıwma jumıssızlıq dáwirinde payda boldı. Onıń tiykarlawshisi vilyam Miller (1782-1849 ). Adventistlar bir neshe ǵárezsiz shirkewlerge bólingen bolıp, olardıń eń úlkeni «Jetinshi kún adventistlari». Olardıń tiykarǵı ideyası Isoning ekinshi bar jerge túsiwi hám insaniyattı qutıltırıp, shaytan jáne onıń tárepdarların menen urısıp, olardı tolıq jeksen etiwi bolıp tabıladı. Olar kisilerdi Isoni kútip alıw ushın jaqsı etikalı bolıwǵa shaqıradı. Adventistlar dindorlardan óz qarjlarınan onnan birin shirkew esabına ótkeriwlerin hám tınbaytuǵınnan úgit-násiyatlaw jumısların aparıwların talap etedi. Iso payǵambardıń ekinshi márte jerge qaytıwı haqqındaǵı boljaw najot jolı dep esaplanadı.
Házirgi waqıtta Batıs hám de Arqa shirkewlerdiń basshıları kóp asrli kelispewshiliklerdiń xor-zar aqıbetlerin jónge salıw etiwge intilmoqdalar. Mısalı, 1964- jılı Rim Papasi Pavel vI hám Konstantinopol patriarxi Afinagor eki shirkew wákilleriniń XI asirde aytqan óz-ara antyodlarini tarqaqlıǵın jónge salıw qılıw ushın birinshi qádem qoyıldı.
Orta Aziya xalıqları tariyxında xristian dini. XI ásirdiń aqırında xristianlikning Shıǵısqa tárep háreketi hám tarqalıwı ǵalabalıq tús aldı. Bul dinni jergilikli xalıq arasında taratıwshılar Shıǵıstıń ayırım wálayatlarına ilgerilew kirip barǵanlar. 280- jıldayoq Talos (Marke) shirkewleri qurılıp bolǵan, Samarqandda (310 -jıldan ), Marvda (334-jıldan ), Hirotda (430 -jıldan ), Xorezmde, Marida hám Orta Aziyanıń basqa qalalarında episkopik, kafedra, missiyalar, keyinirek Samarqandda, Maroda (430 -jıllar ), Hirotda (658-jıllar ) episkoplikdan ibarat diniy aymaqlıq jámáátler, birlespeler bolǵan. Xurasanlıqlar hám sug'diyonaliklar zardushtiylar, monaviylar, buddaviylar, menen bir qatarda xristianlar da bolǵan.
Orta Aziya territoriyasida islamdıń tarqalıwı dáwirlerinde islam menen xristianlik ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar, kelispewshilikler keskinlasha basladı. Biraq, X asrgacha Samarqand, Xorezm, Tashkent wálayatlarında xristianlarning mákan-jayları bolǵan. Hátte Beruniy jasaǵan dáwirde de (973-1056 ) Marvda provoslav metropoliyasi bolǵan.
Áne sol dáwirde xristianlik Kavkazda da tarqala basladı. Armeniya (301- jıl ) hám Gruziyada (318-jılı ) mámleket dinine aylanadı. Azerbaydjan hám Qubla Dog'iston territoriyasida Iv-vII ásirlerde húkimran dinge sıyınıw esaplanǵan.
Bibliya. Bibliya, evreylik hám xristianlik dinleri táliymatına kóre, ol Quday tárepinen jiberilgen, tiykarǵı diniy isenim hám etika nızamların ózinde jıynaǵan múqaddes kitaplar kompleksi bolıp tabıladı.
Onıń quramına kirgen evrey dinine tiyisli kitaplar «Áyyemgi ahd» dep, xristian táliymatına tiyisli kitaplar «Jańa ahd» dep ataladı. Evrey hám Xristian bibliyalari bir-birine uyqas kelmeydi. Evreylerdiń múqaddes kitapı Áyyemgi Izrail hám Áyyemgi Evreylerdiń diniy táliymat hám úrp-ádetleri tiykarında eramızdan avalgi XIII asirde jazılǵan bolsa, xristianlarning kitapı bolsa eramızdıń baslarında payda boldı. Evreyler xristianlarning kitapın múqaddes kitap retinde tán almaydılar. Xristianlar bolsa evreylerdiń kitapın múqaddes kitap retinde tán aladılar.
Bibliya sóziniń greksheden awdarması biblia - kitap, oram mánislerin ańlatadı. Házirgi Bibliya katolik baspalarında 72 kitaptan, protestant baspalarında bolsa 66 kitaptan ibarat. Evreylerdiń taǵı bir diniy deregi “Talmud” dıń xabar beriwine qaraǵanda “Áyyemgi ahd” de 24 kitap bolıwı kerek. Áyyemgi evrey tariyxchisi Iosif Flaviyning aytiwina qaraǵanda 22 kitap bolıwı kerek. Protestantlar hám evreyler, Trident Soboridan keyin (1545-1563) katoliklar da “Áyyemgi ahd” quramına 45 kitap kirgizedıler. Bul san menen joqarıda keltirilgen san ortasındaǵı ayırmashılıqtı keyinirek birpara kitaplar bir neshe ǵárezsiz kitaplarǵa bolınıp ketkenligi menen anıqlama beriw múmkin. Mısalı, «Musoning bes kitapi» aldın bir pútkil bolıp, keyinirek besew ǵárezsiz kitapǵa ajıratıp jiberilgen, «kichik payǵambarlar kitapi» 12 kitapǵa ajıratıp jiberilgen.
Evreyler “Áyyemgi ahd” ni 3 bólekke boladılar :
birinshisine «Musoning bes kitapi»- «Tora» («Tavrot»);
ekinshisine «Payǵambarlardıń aldınǵı hám keyingi kitapları (Netiim);
úshinshisine qalǵan kitaplar (Ketubim).
Xristianlar “Áyyemgi ahd” ni «Ráwiyatlar kitaplari», «Táliymatlarǵa kitaplari»ga, «Payǵambar kitaplari»ga bolıwadı. Olar “Jańa ahd”ning 27 kitapın da sonday klassifikaciya etediler. «Ráwiyatlar kitaplari»ga «Ínjıl» hám «Hawariylar iskerligi» kitapları kiredi. «Táliymatlar»ga «Hawariylar xatlari» kiredi, «Payǵambarlar kitaplari»ga «vahiy» kitapı kiredi.
Bibliyaning kitapları baplarǵa, baplar bolsa súrelerge bólinedi. Onıń házirgi qabıl etilgen bóliniwi Nenterberiya episkopi Stefan Langton (opatı 1228-y.) tárepinen kiritilgen. Ol 1214-jılı lotin tilindegi tekstti baplarǵa bolıp shıqtı jáne bul zat keyinirek evrey hám grek tillerindegi tekstlerge de engizildi. Súreler aldın Santes Panino (v. 1541-y.) keyinirek 1555-yilarda Robert Etenlar tárepinen nomerlandi.
Tavrot. Musoga tiyisli bolǵan, bes kitap «Tavrot» dep ataladı hám ol tómendegi kitaplarǵa bólinedi: 1) «Bolmıs» yamasa «Baslanıw»; 2) «Shıǵıw»; 3) «Levit»; 4) «Sanlar»; 5) «Ekinshi nızam».
Ínjıl. Ínjıl - súyinshi mánisin ańlatadı. “Jańa ahd” quramına kirgen Ínjıl 4 ke bólinedi. 1) Matvey ınjılı ; 2) Marko ınjılı ; 3) Luka ınjılı ; 4) Ioann ınjılı.

Ádebiyatlar :

1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası. T. «Ózbekstan», 2016.
2. «vijdon erkinshegi hám diniy shólkemler tuwrısında»gi Ózbekstan Respublikasınıń Nızamı (jańa redakciyası ) // Ózbekstannıń jańa nızamları, № 19. T., Ádalat, 1998.
3. Abdusamedov A. E. Dinler tariyxı. Tashkent: UzMU, 2004.-208 b.
4. Yuldoshxujaev X. Raximjonov D. Kámalov M. Dinshunoslik (lekciyalar teksti). Tashkent: ToshDSHI baspası, 2000.
5. Muminov A. hám boshq. Dinshunoslik (sabaqlıq ). Tashkent: «Miynet», 2004.
6. Ashıldıev A. hám basqalar. Dinshunoslik tiykarları (oqıw qóllanba ).- Tashkent: “Tashkent islam universiteti” baspa baspa birlespesi, 2013.
7. Xasanov A. hám basqalar. Islam tariyxı (sabaqlıq ). Tashkent: Tashkent islam universiteti baspa -baspa birlespesi, 2008.