Xtmfmt va te bo’limiga qarashli umumta’lim maktabi o’qituvchisi ning

21-TEMA: BARKAMAL AWLÁD ARZIWI.


MUXAMAD IBN
MUSO XORAZMIY
(783-847)
Muhammad Ibn Muso Al-Xorezmiy jáhán mádeniyatı rawajlanıwına oǵada úlken úlesqosqan, 
pándıń bir neshe tarmaqlarına tiykar salǵan ullı qomusiy alım bolıp tabıladı. 
Al-Xorezmiy Algebra páninń tiykarlawshisi. Onıń “Al-kitap al qısqa fi esap al-jábir hám alqarsılıq kórsetiw” shıǵarmasındaǵı “al-jábir” sózi latınsha  transkripsiyada “Algebra” ni anglatib, Al-Xorezmiy tiykar salǵan jańa pándıń nomi bolıp tabıladı. Muhammad ibn Muso al-Xorezmiy (shama menen 783- 850-jıllar) tiykarı Xiva qalasınan bolip, matematika.
 astronomıya, geografiya hám basqa pánler salasında bereketlidóretiwshilik etdi hámde " aljabr" (algebra) páni hám " algoritm" túsinigine tiykar salındı. " Algebra” sóziniń ózi bolsa onıń " Kitab al-Jábir val-qarsılıq kórsetiw" (Qayta tiklew hám salıstırıwlaw kitapı) degen qollanbası atınan  alınǵan.
 Onıń arifmetikaga Tiyisli qollanbası hind nomerlerine tiykarlanǵan bo'Iip, házirgi kúnde biz paydalanatuǵın  onlıq  pozitsionesaplaw sisteması hám sol sistemadaǵı ámellerdiń  Evropada tarqalıwina sebep boldı. Olinining " al-Xorezmiy" nisbasi bolsa " algoritm" formasında pande máńgi ornalasip  qaldı.Onıń XII asirdeyoq lotin tiline awdarma etilgen *Zij" (Astronomık kesteler), " Esap al-Hind". " Quyash soati haqqındaǵı qollanba" hám basqa dóretpeleri Shıǵıs hám Batıs mámleketlerinde orta ásirler ilimiy oylawınıń rawajlanıwına nátiyjeli tásir kórsetdi.
Aliomaning eń belgili shıǵarması " Juldızlar ilmi hám samoviy háreketler haqqında jıynaq" !esaplanadı. Onıń bul kitapı Evropada Kopernikkacha bo'igan astronomıya páninde tiykarǵı qóllanba boIip xızmet etken. Ol sferik trigonometriya tiykarlawshilarınan biri esaplanadı Farg'oniy nisbasi latınshada " alfraganus" formasında jazılıp, sol at astında ol Movarounnahrdıń Ferǵana wálayatındaǵı áyyemgi Qubo (házirgi Quva) qalasında tuwılıw tapqan Ahrnad al-Farg'oniyning (798-865-jıllar) dóretiwshilik iskerligi  Bag'doddagi ilimiy oray (akademiya)menen baylanıslı bo'Iib, házirgi kúnde onıń 8 shıǵarması  bizge belgili pánge máńgi kirdi.
Ullı filosof, qomusiy alım Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma  al-Farobiy (873-950-jıllar) Sirdaryoqirg'og'idagi Farob degen orında tuwılıp, Farob, Tashkent, Buxoro hám Samar-qandda oqidi. Keyin Bag'dod hám  Damashqda jasap óz maǵlıwmatın arttırıp, umrim ilmge baǵıshlaw etdi. Ol pándıń barlıq tarawlarını qamragan 160 den artıq dóretpeler jazǵan hám ayırım maǵlıwmatlarǵa kóre 70 ten artıq tildi bilgen.