‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

24-chizma.  Bolalar jam oasining rivojlanish  bosqichlari
Jam oanin g  shakllanish  bosqichlarini  belgilash  shartli  hisoblanadi, 
zero, jam oaning shakllanishi  muayyan  chegara yoki  oraliqqa ega emas. 
S h u n g a   q a ra m a y   o ‘q i tu v c h il i k   n u q t a y i   n a z a r i d a n   j a m o a n i n g  
shakllanishini  muayyan  bosqichlarga  ajratish  ju d a   m uhim dir.  Bolalar 
jamoasini  m a ’lum  rivojlanish  bosqichlarga  ajratish  alohida  ahamiyat 
kasb  etadi.  Bolalar  jamoasi  rivojlanishining  har  bir  bosqichi  ja m o a  
a ’zolariga  nisbatan  samarali  o ‘qituvchiik  t a ’sir  k o ‘rsatishning  maqbul 
shakl  va  metodlarini  tanlash  imkonini  beradi.
Ja m o a   rivojlanishining  birinchi  bosqichi.  M azkur  bosqichda  talab 
faqat  o ‘qituvchilar  tom on idan   q o ‘yiladi.  Bu  ja m o a   rivojlanishining 
boshlang'ich nuqtasidir.  Ushbu  davrdagi jam oa  hali tarbiyalovchi ja m o a  
bo ‘lmay,  balki  «tashkil  etuvchi  birlik»  (sinf yoki  guruh)  hisoblanadi. 
U sh bu  bosqichda  o ‘q uvchilar  o ‘qituvchi  t o m o n i d a n   ta la b la rn in g  
q o ‘yilishiga  e ’tiborsiz  qaraydilar.  Jam o a  a ’zolarining  uzluksiz  ijodiy 
faoliyatini  tashkil  qilish  va  ularni  muayyan  (yagona)  m aqsad  atrofida 
birlashtirishga erishish  orqaligina ja m o a  qaror topadi. 
0
‘quvchilarning 
jamoa faoliyatida ishtirok etishi tufayli asta-sekin boyib boradigan tajriba, 
faoliyat  natijasini  birgalikda  m u h o k a m a   qilish,  qilinajak  ishlarni 
rejalashtirish jamoa  a ’zolarida  m a s ’uliyat, javobgarlik,  faoliyat  birligi, 
shuningdek,  ishchanlik  m unosabatining  paydo  boMishi,  shuningdek, 
o ‘quvchilarda jamoa faoliyatiga  nisbatan  qiziqishning paydo boMishiga 
olib keladi.  Bolalarning jam oa faoliyatini tashkil etish  borasidagi tajribaga

---

ega emasliklari  bois so‘z yuritilayotgan bosqichda o ‘qituvchining asosiy 
maqsadi jam o a   a ’zolarini  oddiy tarzda  uyiishtirishdan  iborat  boMadi.
Ushbu  bosqichda  o ‘qituvchining  talabchanligi,  jam o anin g  barcha 
a ’zolariga  birday  talabni  q o ‘ya  olishi,  u  to m onidan  q o ‘yilayotgan 
tala b n in g   q a t ’iyligi,  izchilligi  h a m d a   murosasizligi  m u h im   omil 
hisoblanadi.  Bu  vaziyatda  o'qituvchining  «hukmdorlik»  davri  uzoq 
davom  etishi  mumkin  emasligi,  bir  qarashda  intizomning  vujudga 
kelganligi  inaMum boMsada,  ayni  vaqtda guruh a ’zolarining faolliklarini 
rivojlantirish  uchu n  zarur  boMuvchi  sharoitning  hali  mavjud  boMa 
olmaganligini  hisobga  olish  zarur.
Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faolining paydo boMishi 
ushbu  davr  uchun  xarakterli  hodisadir.  Jam o a  faoli  (aktivi)  muayyan 
guruhning shunday a ’zolaridirki,  ular jamoa  manfaatiga  muvofiq tarzda 
harakat  qiladilar,  o ‘qituvchi  faoliyati  va  talabiga  nisbatan  xayrixohlik 
b ila n   m u n o s a b a t d a   boM adilar.  F a o l la r   o ‘q i tu v c h in i n g   yaqin 
yordamchilari  sifatida  ish  olib  boradilar.
Jam oa  rivojlanishining  ikkinchi  bosqichi.  Ushbu  bosqich  jamoa 
faolining  o ‘qituvchi  talabini  qoMlab-quvvatlash  hamda  o ‘z  navbatida 
uning  o ‘zi  bu  talablarni  jam o a   a ’zolari  zimmasiga  q o ‘yishi  bilan 
tavsiflanadi.  Endilikda  o ‘qituvchi  jam oada  paydo  boMgan  va  u  bilan 
bogMiq  m u am m o ,  masalalarni  yolgMz  o ‘zi  hal  qilinaydi.  Jam oa  faoli 
bilan  maxsus  tarbiyaviy  ish  olib  borish  orqali  bu  ishga  uni  jalb  etadi. 
Ushbu  bosqichda jam oa  hayotini  tashkil  qilish  usuli  murakkablashib 
boradi,  y a ’ni, jam oa  o ‘z - o ‘zini  boshqarishga  o ‘tadi.
0
‘quvchilar  amaliy  faoliyatining  doimiy  ravishda  murakkablashib 
borishi  mazkur davrning  muhim xususiyati sanaladi.  Ikkinchi bosqichda 
j a m o a n i n g   m u h im   ish la rin i  o ‘q u v c h ila r   t o m o n i d a n   m ustaqil 
rejalashtirilishi, tadbirlarni o ‘tkazishga tayyorgarlik,  uni o ‘tkazish hamda 
faoliyat  natijalarini  muhokama qilish jamoa faoliyatining ijodiy xususiyat 
kasb  etishini  k o ‘rsatuvchi  omillar sanaladi.
Jam oaning ijobiy rivojlanishi  uning a ’zolarida motiv (rag‘bat)larning 
paydo  boMishi,  ijodiy  hamkorlik  va  o ‘zaro  yordam  munosabatlarining 
tez  sur’atlar bilan  rivojlanishiga  olib  keladi.
J a m o a d a   mustaqil  faoliyatning  yuzaga  kelishida  jam o a   faolining 
roli  beqiyosdir.  A m m o jam oa  faolining jam oa  a ’zolari  orasida  hurmat 
q ozona  olishi,  ularga  nam una  boMishi,  o ‘z  burchlarini  aniq  va  puxta 
bajarishi  ham d a  o ‘z  mavqelaridan  n o o ‘rin  foydalanmasliklari  juda 
m uhim dir.  Bu  o ‘rinda  A.S.M akarenkoning  jam oa  faoliga  nisbatan

---

«jamoa  vijdoni»  deya  bergan  t a ’rifini  eslab  o ‘tish  joizdir.  Ja m o a   faoli 
b irm u n c h a   imtiyozlar  (huquqlar)ga  ega  boMsada,  ayni  paytda  uning 
o ‘ziga  ham   oshirilgan  talablarning  q o ‘yilishi  maqsadga  muvofiqdir.
Jam o a n in g  rivojlanishi bu bosqichda to ‘xtab qolishi  m um kin emas, 
chunki  faoliyat  ko ‘rsatayotgan  kuch  jam oaning  bir  qismigina  xolos. 
Bordi-yu,  jam oaning  rivojlanishi  ushbu  bosqichda  t o ‘xtatib  qolinsa, 
jam oa faolining guruhning boshqa a ’zolari  bilan  qaram a-qarshi q o ‘yish 
xavfi  tu g ‘ilishi  mumkin.  Bu  bosqichda jam oaning  barcha  a ’zolarining 
alohida  faollik  ko‘rsatishga  erishishlari  zarur sanaladi.
J a m o a   rivojlanishining  uchinchi  bosqichi.  Ja m oa   faoliyatida  bu 
b o s q ic h   a n c h a g in a   se rm a h su l  h is o b la n a d i.  A . S .M a k a r e n k o n i n g  
aniqlashiga  k o ‘ra,  bu  davrda  butun  jam o a   «ayrim  o 'zini  chetga  olib 
qochuvchi,  injiq  shaxs»larga  talab  q o ‘ya  boshlaydi.
J a m o a   ishiga  ushbu  bosqichda  faqat  faolgina  emas,  balki  uning 
butun  a ’zolari  qiziqadi.  Jam oa  hayotidagi  uchinchi  bosqich,  ijtimoiy 
fikr  mavjudligi  bilan  ifodalanadi. 
0
‘qituvchi  m az k u r  y o ‘n alishda 
maqsadga  muvofiq va  izchil ish  olib borgan sharoitdagina  ijtimoiy fikrni 
shakllantirishga  erishishi  m umkin.  Shu  maqsadda  u  yoki  bu  tadb ir 
rejasi, jam oan ing  birgalikdagi  faoliyati  va  uning a ’zolari  xatti-harakati 
ja m o a   b o ‘lib  m uho k am a  q ilinadi,  turli  m a v z u lard a   s u h b a tla r   va 
m a ’ruzalaruyushtiriladi,  o ‘q u vch ilaro ‘rtasida samarali axborot  vositalari 
y o rd am id a   ijtimoiy-g‘oyaviy,  axloqiy,  estetik,  ekologik,  huquqiy, 
iqtisodiy  va  hokazo  bilimlarning  targ‘iboti  tashkil  etiladi. 
0
‘qituvchi 
jam oa  a ’zolarining  birgalikdagi  faoliyatini  tashkil  etar  ekan,  ja m o a  
a ’zolarining ijodiy tajribasiga  hissa qo'shish  imkonini  beradigan  o ‘zaro 
m u n o s a b a t l a r i n i   s h a k lla n tiris h g a   t a ’sir  k o ‘r s a t a d ig a n   s h a k l  va 
m etodlardan  foydalanadi.
Jam oaning h a r b i r a ’zosida,  ijtimoiy ahamiyatli  faoliyatni  maqsadga 
muvofiq  ravishda  tashkil  etish  ko ‘nikmasini  hosil  qila  olishi  ja m o a  
a ’zolari  orasida  barqaror  insoniy  m unosabatlarning  tarkib  topishiga 
yordam   beradi.
J a m o a d a   barqaror  insoniy  m unosabatlarning  yuzaga  kelishining 
sababi  —  uning  a ’zolarini  iiobiv.  m a d a n iv -m a ’rifiv  m az m un ga   ega 
b o ‘lgan  ishlarni  tashkil  etishda  faol  ishtirok  etishlaridir.
J a m o a   rivojlanishining  u c h in c h i  b o sqichida  k o ‘rsatib  o ‘tilgan 
xususiyatlarshundan  dalolat  beradiki,  ushbu  bosqichda ja m o a  faoligina 
emas,  balki  jam oaning  har  bir  a ’zosi  bir-birlariga  nisbatan  axloqiy 
m azm undagi  talablarni  qo ‘ya  boshlaydilar.

---

Jamoa  rivojlanishining t o ‘rtinchi bosqichi.  Bu  bosqich  uning barcha 
a ’zolari  jam o a   oldida  turgan  vazifalar  asosida  o ‘z - o ‘zlariga  talablar 
q o ‘ya  olishlari  bilan  tavsiflanadi.  Shuni  aytish  joizki,  har  bir  bosqich 
jam oa  a ’zolarining  o ‘ziga  nisbatan  muayyan  talab  q o ‘yishi  bilan 
tavsiflanadi, am m o qo ‘yilgan  har bir talab o ‘ziga xos yo‘nalishi  (masalan, 
o ‘yindan  umuminsoniyat  baxti  yo‘lida  kurashishga  intilish  o ‘rtasidagi 
farq)  bilan  ajralib  turadi.
T o ‘rtinchi bosqich jamoa a ’zolarining o ‘ziga nisbatan yuksak axloqiy 
talablar q o ‘ya olishlari bilan ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va faoliyati 
m azm uni jam o a  a ’zolarining har biri  uchun  shaxsiy ehtiyojga aylanadi. 
Jamoadagi  tarbiya jarayoni  o ‘z - o ‘zini  tarbiyalash jarayoniga  aylanadi. 
Biroq  bu  holat  jam oaning  muayyan  shaxsni  yanada  rivojlantirishdagi 
roli va o ‘mini  pasaytirmaydi. T o ‘rtinchi bosqichda amalga  oshiriladigan 
vazifalar ancha  murakkab  va  mas’uliyatlidir.  Mazkur bosqichda jamoa 
oldiga  istiqbolli,  yuksak va  murakkab talablarni qo'yish  uchun  mutlaqo 
qulay  sharoit  yaratiladi.
Bugungi kunda o'qituvchi-olimlar (L.l.Nikova va boshqalar)  bolalar 
jamoasining  rivojlanish  jarayonining  mohiyatini  tahlil  qilar  ekanlar, 
uni  quyidagi  uch  bosqichga  bo'ladilar:
a) jam oan i  dastlabki jipslashtirish;
b)  jam oan i  shakllantirish  asosida  uning  har bir  a ’zosini  individual 
rivojlantirish;
e) jam oanin g  umumiy  faoliyatini  yo‘lga  qo ‘yish.
J a m o a   hayotida  muhim  o ‘rin  tutuvchi  har  bir  bosqichni  ajratib 
k o ‘rsatish  yuqorida  bayon  etilgan  fikrlarga  zid  emas,  balki  shaxsning 
rivojlanishida jam oaning  yetakchi  ahamiyatini  t a ’kidlaydi.
A.S.Makarenko jamoa  a’zolari  o ‘rtasida  yuzaga  keluvchi  munosabat- 
larining  ichki xususiyatlariga  katta ahamiyat  beigan  edi.  Pedagog jamoada 
shakllangan  eng  muhim  quyidagi belgilarni  ajratib  ko‘rsatgan  edi:
1
)  major  —  doimiy  tetiklik,  o'quvchilarning  faoliyat  (harakat)ga 
tayyorliklari;
2
)  o ‘z jam oasining qadriyatlari  mohiyatini tushunish,  uning uchun 
g ‘ururlanish  asosida  o ‘z  qadr-qimm atini  anglash;
3) ja m o a   a ’zolari  o ‘rtasidagi  d o ‘stona  birlik;
4) jam o a n in g   har bir a ’zosida  qaror topgan  d o ‘stona  birlik;
5)  tarbiyali,  ishchan  harakatga  yo‘llovchi  faollik;
6
)  hissiyotni  boshqara  olish  hamda  muloqot  odobiga  amal  qilish 
ko ‘nikmasi.

---

J a m o a n i  shakllantirishda jam o a   a ’zolari  va  ularning  faoliyatlariga 
q o ‘yiladigan  yagona  talablar  m uhim   ahamiyat  kasb  etadi.
Yagona  talab  o'quvchilarning  dars jarayonidagi,  tanaffus,  sinfdan 
tashqari  ishlar  vaqtidagi,  shuningdek,  jam oat  joylari  ha m d a   oiladagi 
xulq -atvo r qoidalarni  o ‘z  ichiga  oladi.
Puxta  o ‘ylab  q o ‘yilgan  tala b la r  tizim ining  m u n ta z a m   am alga 
oshirilishi  m aktabda  muayyan  tartibning  o ‘rnatilishini  t a ’minlaydi.
0
‘qituvchilar  tomonidan  q o ‘yilgan  talablar  quyidagi  sharoitlarda 
ijobiy  natija  beradi:
1.  Q o ‘yilayotgan  talablar  o ‘quvchi  shaxsini  hurm at  qilish  tuyg‘usi 
bilan  uyg‘unlashgan  boMishi  kerak.
2.  Talablar muayyan  maktab yoki sinfdagi  mavjud sharoitni  hisobga 
olgan  holda  q o ‘yilishi  lozim.
3.  Jam oaga  nisbatan  qo‘yilayotgan  talablar  aniq  boMishi  lozim.
4.  0 ‘quvchilarning  tashqi  qiyofasi,  kiyinishi,  yurish-turishi  ham d a 
m u o m a la s ig a   nisbatan  q o ‘y ila y o tg a n   ta la b la r,  u l a r d a   m a ’nav iy  
m adaniyatni  shakllantirishga  xizmat  qilishi  shart.
0
‘quvchi qo ‘yilayotgan talablar hajmi va tizimini bilibgina qolmasdan, 
talab  q o ‘yish  metodikasini  ham  o'zlashtira  olgan  boMishi  kerak.
0
‘q u v c h ila r  jamoasiga  nisbatan  talablarni  q o ‘yish  m eto dik asi 
bolalarni talablar mazmuni  bilan  tanishtirish, talablarning aham iyatini 
tushuntirish,  tajriba  orttirish  ham d a  o ‘quvchilar  faoliyat,  shuningdek, 
q o ‘yilayotgan talablarning bajarilish  holatini  m untazam  suratda  nazorat 
qilib  turishdan  iborat.
0
‘q u v c h ila rn i  talab lar  b ilan  t a n is h t irish  k o ‘p i n c h a   u m u m i y  
majlislarda  amalga  oshiriladi,  bunda  t a ’lim  muassasasining  direktori 
yoki o ‘quv ishlari bo‘yicha direktor o ‘rinbosari  istiqbol  rejalari va  ularni 
amalga  oshirish  jarayonidagi  talablar  m azm uni  bilan  o ‘quvchilarni 
tanishtiradi.  Batafsil  tanishtirish  ayrim  hollarda  a m a ld a   ko'rsatish, 
keyinroq  sinflar  b o ‘yicha  sin f  majlislari  yoki  m axsus  s u h b a tla rn i 
uyushtirish  asosida  amalga  oshiriladi.
Xulq-atvorni tarkib toptirishga yo‘naltiriIgan talablar bilan tanishtirish 
mazkur talablar ustida mashq qildirish  bilan  q o ‘shib olib borilishi  kerak. 
Xulq-atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda ancha  murakkab 
ish. 
0
‘quvchilar  talablar  mohiyatini  yaxshi  anglashlari  m um kin ,  biroq 
aksariyat  hollarda  ularga rioya qilmaydilar.  Shu bois m un ta z am   ravishda 
mashq  qildirish  madaniy xulq-atvorni  odatga  aylantiradi.
Talablarning qo ‘yilishi jarayonida ularga o ‘quvchilarning amal qilishi

---

ustidan  nazorat  o ‘rnatish  lozim.  Nazorat  qilib  borish  turli  shakllar 
yordamida amalga oshiriladi,  chunonchi,  xulq-atvor jurnalini yuritish, 
sinfdagi  navbatchilik  uchun  stendda  baholarni  qayd  etib  borish  va 
b oshq alar.  Q o ‘yilayotgan  talablarning  bajarilishi  y uz a sid a n   olib 
borilayotgan  nazorat  m un ta z am   ravishda,  izchil  olib  borilishi  va 
haqqoniy bo‘lishi zarur.  Olib borilgan  nazorat  natijalaridan o ‘quvchilarni 
ogoh  etib  borish  maqsadga  muvofiq  hisoblanadi.
Jam oani  uyushtirish va jipslashtirish  unda faol  (aktiv)ni tarbiyalash 
bilan chambarchas bog‘liq.  Har bir o ‘qituvchining jamoani shakllantirish 
borasidagi  harakati jamoaning tayanch yadrosini tanlashdan boshlanadi.
Jam oa faolini shakllantirish jamoaning u yoki bu  faoliyatiga nisbatan 
ehtiyoji  m azm unidan  kelib  chiqadi.
I s h o n c h li,  ish chan   j a m o a   faolini  yaratish  u c h u n   o ‘qituvchi 
o ‘quvchilar faoliyatini  ularning jamoa  ishlaridagi  ishtiroki,  xulq-atvorini 
kuzatib  borishi  har  bir  o ‘quvchining  ijtimoiy  faoliyatni  tashkil  etish 
layoqatini  aniqlashi  zarur.
Ja m o a   faolini shakllantirishda  o ‘quvchilarning jam oadagi obro‘sini 
ham   inobatga  olish  lozim.  Jam oa  faoli  tarkibini  bolalarning  o ‘zlari, 
albatta,  o ‘qituvchi  ishtirokida va rahbarligida tanlasa  maqsadga  muvofiq 
b o ‘ladi. 
0
‘qituvchi jam oa  faoli bilan  maslahat lash ish asosida tarbiyaviy 
faoliyatni  tashkil  etadi.
Jam o a faolining har bir a ’zosi zimmasiga muayyan  vazifani yuklash, 
ularning  m a ’lum  davrda  ana  shu  vazifalar  yuzasidan  hisobot  berib 
borishlariga  erishish  maqsadga  muvofiq. 
0
‘qituvchi  aynan  faolga 
oshirilgan  talab  q o ‘yadi. 
0
‘quvchilar jamoasida  faol  rahbarligida  o ‘z- 
o ‘zini  boshqarish  jam o a  a ’zolaridan  ayrimlarining  boshqasi  ustidan 
ustun  kelishiga  olib  kelmasligi  kerak.
Shu  bois  o ‘qituvchi  faolni  maqsadga  muvofiq  faoliyat  yuritishini 
nazorat  qilib  borishi  lozim.
0
‘quvchilarning o ‘z - o ‘zini boshqarishi bu  o ‘qituvchilar tomonidan 
t a s h k i l   q i li n a d i g a n   j a m o a   ishini  u y u sh tirish   va  b o s h q a ris h d a  
o ‘q u v ch ilarning  faol  ishtirok  etishidir. 
0
‘z - o ‘zini  boshqarishning 
shakllari  orasida  jam o a   a ’zolarining  yig‘ilishi,  konferensiyasi  hamda 
turli  komissiyalar (masalan,  o ‘quv  komissiyasi yoki tozalik  komissiyasi) 
faoliyati  m uhim   o ‘rin  tutadi.
0
‘quvchilar jamoasini shakllantirishda a n ’analar muhim o ‘rin tutadi. 
J a m o a   a n ’a n a la r i   j a m o a   a ’zo lari  t o m o n i d a n   b i r d e k   q o ‘llab- 
quvvatlanuvchi  barqarorlashgan  odatlar  b o ‘lib,  ularning  mazmunida

---

m u n o s a b a tla r   xususiyati  h a m d a   j a m o a n in g   ijtim oiy  fikri  y o rq in  
ifodalanadi.
Ja m o a   a n ’analari  shartli  ravishda  ikkiga  b o ‘linadi:
a)  kundalik  faoliyat  a n ’analari;
b)  bayram  a n ’analari.
Kundalik faoliyat  a n ’analari o ‘quvchilarning o ‘quv faoliyati  (o ‘zaro 
yordam  turlari)  va  mehnat  faoliyati  (k o ‘chatlar  o ‘tqazish,  hasharlar 
uyushtirish  va  boshqalar)n'i  o ‘z  ichiga  oladi.
Bayram  a n ’analariga  ijtimoiy  ahamiyatga  ega  turli  voqea  h a m d a  
hodisalar bilan bog‘liq sanalar (xususan,  «Alifbe bayrami»,  «Mustaqillik 
bayrami»,  «Navro‘z bayrami», «Xotira va qadrlash  kuni» va boshqalar)ni 
nishonlash  maqsadida  tashkil  etilgan  faoliyat  kiradi.
A n ’anaviy  bayramlar  o ‘quv  muassasalarida  turlicha  o ‘tkaziladi. 
0
‘quvchilar  a n ’analar  mohiyatini  anglasalar,  ularga  nisbatan  ongli 
munosabatda  b o ‘lsalargina  uning  t a ’sir  kuchi  yuqori  b o ‘ladi.
A n ’a n a la m in g   yuzaga  kelishida  o ‘quvchilarning  unga  nisbatan 
munosabati  katta  ahamiyatga ega.  M aktab  rahbariyati  va  o ‘qituvchilar 
o ‘quvchilar  jamoasiga  muayyan  sanalarga  bag‘ishlab  h a d d a n   ziyod 
ortiqcha  tadbirni  uyushtirish  talabini  q o ‘ymasligi  zarur.
Tadbirlami  tashkil  etish  va  o ‘tkazishda  o ‘qituvchilar  jamoasi  yoki 
o ‘qituvchi tomonidan ushbu jarayonda o ‘quvchilar jamoasi bilan bi^galikda 
ish  olib  borish,  ularni  a n ’analami  davom  ettirishga  o ‘rgatish  masalasiga 
alohida e ’tibor qaratishlari  pedagogik jihatdan  ijobiy  natijalami  beradi.
Jam oa  va  uning  shaxsni  shakllanishidagi  o ‘rni  va  roli  m uam m osi 
yuzasidan  olib  borilgan  ilmiy  tad qiq o tlar  shaxs  va  ja m o a   o ‘rtasidagi 
munosabatlarning  rivojlanishi borasida quyidagi andozaning yaratilishini 
t a ’minlaydi:
0
‘auvchilar jamoasi ijtimoiy-foydali ahamiyat  kasb etuvchi  um um iy 
m aqsad  va  birgalikdagi  faoliyatga  asosan  jipslashgan  o ‘q u v c h ila r 
birlashmasi, guruhidir. 
0
‘quvchilar jamoasi (shuningdek, akademik litsey 
va  kasb -h un ar  kollejlari  o ‘quvchilari  jam oasi)ga  rasmiy  saylangan 
(tayinlangan)  o ‘quvchi  hamda o ‘qituvchilar yo ‘lboshchilik qiladi.  U la r 
sirasiga  guruh  rahbari,  guruh  faollari  (xususan,  g u ru h   yetakchisi 
(starosta),  «Kam olot»  tash k ilo tin in g   g u ru h   b o ‘limi  raisi,  to za lik  
komissiyasi  raisi,  devoriy gazeta  m uharriri  va  boshqalar).
B olalar  ja m o a la rid a   rasmiy  y e ta k c h ila r   bilan  birga  n o r a s m iy  
yoM boshchilarning  mavjudligi  k o ‘zga  ta s h la n a d i.  O d a t d a   rasm iy

---