Z h e k is t o n r e s p u b L ik a s I

Jism on iy  m ashqlar g ig iy e n ik  ta ’sirin ing  fizio lo g ik   asoslari

Jismoniy  tarbiya  ishlari  bevosita  ko ‘ndalang  va  qator-qator 

joylashgan  muskullar  orqali  bajariladi.  So‘ng  hu jay ra  darajasida 

(m uskullar  hujayrasida),  b ir  m arta  zo‘r   beriladigan  jism on iy   yuklam a 

ta ’siri  ostida  hujayralardagi  ichki  tuzilishlar deform atsiyasi  sodir  b o iib , 

yuklam a tugagach,  superkom pensatsiya eiem entlarining yordam ida yana

---

qaytadan  tiklanadi 

hamda  hujayralarning  funksional 

rezervlarini 

oshirishni  ta  m inlovchi  funksional  v a  luzilishning  o ‘zgarishlari  sodir 

bo‘lishi  uchun  bir stimul  hisoblanadi.

Jism oniy  yuklam asining  k o ‘p  marta  takrorlanishi  hamda  ko ‘p 

m ashqiam ing  natijasida  hosil  qilinadigan kumulyativ (jam langan)  effekt 

b ar  safargi  yuklam adan  keyin  zudlik  bilan  hosil  bo'Iadigan  mashq 

effektlarining  qaror  topishi  hujayralarning  funksional  imkoniyatlarini 

o  stirísh  uchun  zarur  shart  hisoblanadi.  Buning  natijasida  hujayralar 

ichki  tuzilishid a  tegishli  o ‘zgarishlar  hosil  bo*lishiga  erishm oq  uchun 

tobora  intensiv  ravishda o ‘sib  boradigan yuklam a  talab  qilinadi.  B u  esa 

hujayralarning  jism oniy  ishga  adaptatsiyasi  o ‘sganligini,  m ashq  qilish 

natijasida uning funksional rezervlari  ortganligini ko‘rsatadi.

Jism oniy  m ashqlarning  ta ’siri  ostida  kapilyar  to ‘qim alar  bilan 

hujayralar  o ‘rtasidagi  aloqa  yaxshilanadi,  muskul  to‘qÍmaIari  qondagi 

kislorodni  yan a  ham  sam araliroq  tarzda  ajratib  chiqaradi,  o ‘zláshtiradi 

va  foydalanadi.  Venadagi  qonning  tarkibida  kislorod  m iqdorining 

kam ayib  ketishi  tufayli  kislorod  b o ‘yicha  arteriya-vena  qon  tomirlari 

o  rtasidagi 

farq 

kattalashib 

ketadi. 

Yoshi 

kattaroq 

kishilarda, 

shuningdek,  kam   harakatli  turm ush  tarzi  bilan  yashaydigan  shaxslarda 

to ‘qim alar,  ayniqsa  muskul  to ‘qim aIari  kislorod  o ‘tkazish  qobiliyatini 

y o ‘qotadí, 

jism oniy 

m ashqlar 

esa 

mana 

shunday 

qobiliyat 

y o 'q o tilish in in g  oldini  olib to‘xtatib qolishi mumkin.

M uskullar  m ustahkam langan joylarning harakatga  kelishi  va  o ‘sha 

a ’zolarda  qon  ta ’minotining  faollashtirish  paytlaming,  b o ‘g ‘in  ko‘mir- 

chaklam ing  rivojlanishiga  yordam   beradi,  suyak  o'zidagi  pardalarning 

suyak  hosil  qilish  funksiyasini  oshiradi.  Bu  esa  o ‘z  navbatida, 

suyaklam ing  eniga  qarab  kengayishiga  hamda  skelet  suyaklari  relyefi- 

ning shakllanishiga ta ’sir ko‘rsatadi.

M ashqlar  bo‘g ‘im laming,  b o ‘g ‘im  to ‘qim alarining  funksional 

holatini  yaxshilaydi.  Bunga  ular qon  bilan  ta ’minlashning  yaxshilanishi 

ham da  b o ‘g ‘im lar  bo‘shlig‘ida  sinovial  suyuqlik  ajralib  chiqishi  ham 

sabab  bo  ladi.  Bu esa  bo‘g ‘Ím  k o ‘m irchaklarining  oziqlanishiga  yordam 

qiladi  v a  shu  y o ‘l  bilan  hozirgi  v aqtda  keng  tarqalgan  osteoxondroz- 

to g 'a y   o 'sm a si,  skeletlarning  deform atsiyasi,  artroz  kasalliklarining 

oldini  olishga yordam   beradi.

F unksional 

va 

tuzilishining 

o ‘zgarishIari 

natijasida 

skelet 

m uskullarí  yurak-tom ir  tizim iga  y an a  ham  samaraliroq  m ashq  ta ’siri 

k o ‘rsatish  qobiliyatiga  ega  b o ‘ladi.  Jismoniy  yuklam alar  bilan  bogMiq 

qon  aylanishining  tezlashuvi  yurak  muskullarining  mustahkam lanishiga

---

va yurak  orqali  ko‘proq  qon o ‘tishiga olib  keladi.  Tinch holatda 50-60m l 

hajmga  ega  b o ‘lgan  yurak  zarbi  unga  yuklam a  berilishi  natijasid a 

mashhur sportchilarda 200  mi  darajaga yetishi  m umkin.  Salomatligi ju d a  

yaxshi  bo'lgan  yigit-qizlarda  jism oniy  yuklanishdan  keyin  bu   h ajm  

taxminan  ikki  hissa  ortib  ketishi  m um kin.  Salom atligi  uncha  y ax sh i 

bo ‘lmagan  kishilarda esa zarb hajmi ju d a   o z m iqdorda ortadi  yoki  h atto, 

kamayib  ketishi  ham   mumkin.  Bunday  k ishilarda  yurak  hajm ining  b ir 

daqiqalik  kattalashuvi,  asosan,  yurak  qisqarishlari  tezligining  o ‘sishi 

hisobiga sodir b o ‘ladi  va shuning  uchun  nisbatan  kichik  bo'ladi.  M ashq 

qilib yurgan kishilarda bir xil  kattalikdagi jism o niy  yuklanishlar v aq tid a 

yurak  m uskullarning  qisqarish  tezligi  xuddi  shunday  yuklam a  berilib, 

mashq  qilm agan  kishilarning  yurak  qisqarish tezligiga  nisbatan  k am ro q 

boMadi,  bunday  tezlik barobar kelgan  hollarda  esa  ish quvvati  yu qoriroq 

boMadi.

Uzoq  m asofaga  yuguruvchilar,  chan g‘ichilar,  katta  k o ‘ch a la r 

bo ‘y!ab 

o ‘tkaziladigan 

poygalarda 

qatnashuvchi 

velosipedchilar, 

oriyentirchilar  yurakning  eng  yuqori  ish  qobiliyati  (70%   ga  qadar) 

darajasiga  erishadilar.  Ratsional  ravishda  m ashq  qilgan  vaqtda  eng  

kuchli  sportchi  yuragining  massasi  kam dan-kam   hollarda  va  ju d a   oz 

miqdorda 500  g.  kattalikdagi  kritik holatdan sal  ortiq  bo‘ladi.  Y urakning 

maksimal  m assasiga 30 va 35 yoshlarga borganda erishiladi.  B unda chap 

qorincha  pardalari  10  mm  dan  13  mm  g a  qadar  kattalashishi  m um kin, 

yurakning  barcha  boiim laridagi  kattalashish  garm onik  tarzda  so d ir 

bo‘ladi.  B unda  gipertrofiya  belgilari  m o ‘’tadil  holda  ifodalagandir. 

Sportchi  yuragida  qon  aylanishi  ancha  yaxshilanadi:  koronar  tizim i  har 

daqiqada (yurakning bir daqiqalik  um um iy  hajm i  401 b o ‘lgan holatda)  11 

gacha qon o ‘tkaza olishga qodir b o‘lib qoladi.

Yurak  m uskullarining  mashq  qilishi  uchun  (uzoq  m uddatli) 

aerobik  yuklam alam ing  shunday  bir  shiddatligi  eng  samarali  d eb  

sanaladiki,  bunda yurakning  zarb  hajm i  en g   so 'n g g i  kattaligiga erish gan  

bo‘ladi,  bunda  yurak  urishi  tezligi:  bolalard a  bir  daqiqa  ichida  170-180 

zarb,  yigit-qizlarda  daqiqa  davom ida  150-160  zarb,  katta  yoshli 

kishilarda bir daqiqa davom ida  130-140  zarb b o ‘lishiga erishiladi.

Skelet-suyak  muskullarining  ham da  yurak  m ushaklarining  ish 

qobiliyati  yuksalishi  bilan  birga,  qon  alm ashuvi  va  m uskullardagi  lim fa 

almashuvi  apparatining  uni  barcha  zvenolari  -   arteriyalar,  kapillyar, 

vénula  va  venalar,  limfatik  tom irlarning  funksional  im koniyatlari  o rtib 

boradi.  Tom irlarning  va  ayníqsa,  kapillyarlam ing  muskul  m assasi 

birligiga  nisbatan  b o ‘lgan  miqdori  k o ‘payad¡  ham da  ulam ing  hajm i

---

kattalashib  boradi.  B unday  o ‘zgarishlar yurak  m usbaklari  uchun  ayniqsa 

muhim  aham iyatga  ega  boMadi,  y a’ni  koronalar  qon  aylanish  apparati 

funksional  rezervlarning  ortib  borishi  keng  tarqalgan  kasalliklarning 

oldini  olishga  -   yurakning  ishemik  kasalligi  (koronar  kasallik),  uning 

dahshatli  darajada  keskinlashib  ketgan  shakfi  —  miokard  infarktining 

oldini olishga yordam   beradi.

Suyak  m uskullardagi  qon  tomirlar,  ayniqsa,  silliq  muskuilarning 

k o ‘pgina  qismdagi  arterial  tom irlar  funksional  holatining  yaxshilanishi 

ularning  rangini  o ‘zgartirish  imkonini  beradi  ham da  shu  y o i   bilan 

arterial  tarm oqlam ing  um um iy  qarshiligiga  ta’sir  ko'rsatadi,  binobarin, 

bu  arterial  bosim ga  ham   ta’sir  qiladi,  eng  ko ‘p  tarqalgan  kasalliklardan 

biri  -   gipertoniya  kasalligining  oldini  olish  va  davolashda  muhim 

ahamiyatga  ega  b o 'lad i.  Jism oniy  yuklanish  berilgan  vaqtda  arterialfar 

kengayadi,  qon yurishiga  k o ‘rsatiladigan qarshilik  ham da arteriyalardagi 

bosim pasayadi,  bunda  m arkaziy  va periferik  m exanizm lar orqali  refleks 

tarzida  o ‘tadigan  asoratlar  kamayadi,  ya’ni  gipertonik  kasalliklarning 

rivojlanish  m exanizm ida  (patogenezida)  asosiy  zveno  hisoblangan 

arterial spazm alariga b o ‘lgan m oyillik ham kam ayadi.

Suyak 

m uskullarining 

mustahkamlanishi 

uning 

“M ushaklar 

nasosi”  sifatidagi  funksiyasini  kuchaytirib,  venadagi  qon  va  limfalami 

harakatga solishga yordam  beradi va shu kabilar.

B oshiangich s in f  o ‘qu v c h ila rin in g  psixologik xususivatlari

Jismoniy 

tarbiya 

o ‘qituvchisi  jism oniy 

tarbiya  jarayonida 

o ‘quvchi-yoshlar  va  bolaning  yosh  xususiyatlari  va  psixik  jarayonlari, 

shaxs  xususiyatlarining  rivojlanishini  farqlash, 

psixik  jarayonlar 

(diqqat,  nutq,  sezgilar, 

idrok,  xayol, 

xotira,  tafakkur,  hissiyot  va 

boshqalar), psixik holatlar (emotsiyalar,  hayratlanish,  ishonchlilik,  ijodiy 

ruhlanish,  e ’tiqodlilik,  apatiya,  qiziquvchanlik,  bardam lilik,  tetiklik)  va 

shaxs  xususiyatlarini  (tem peram ent,  qobiliyat,  iqtidor,  m as’uliyat 

xarakter)  jism oniy  tarb iy a  va  sport  bilan  bogMay  olish  lozim.  Mash- 

g ‘ulot jarayoni,  uning  ta ’siri,  m usobaqa  davrida,  m usobaqadan  so ‘nggi, 

davr,  jam o a  orasidagi  m unosabat  holatlarining  shakllanishi  ahamiyatini 

bilishi lozim.

Jismoniy  tarbiya  o ‘qituvchisining  faoliyat  turidan  q at’iy  nazar 

faoliyat  tarkibiy  qism i,  odatda,  bir  xil  his  etish  va  idrok  qilishlar  bilan 

bog'liq  boMgan  perseptiv  (m asalan  o'quvchilam i  kuzatish),  m a’Iumotni 

eslab qolish va qayta tiklash  bilan bog‘liq.

---

BoMgan  mnemik,  faoliyat jarayonida yuzaga keladigan vazifani  hal 

etish  bilan  bogMiq  b o ‘lgan  fikrlovchi,  tasavvur  qiiish,  yangi  m ashqlarni 

o ‘ylab  o ‘quvchi  faoliyatiga  ta ’sir  qiiish  alohida  o ‘rinni  egallaydigan 

harakatlantiruvchi  tarkibiy  qism larga ajratiladi.

Faoliyat  bir  qancha  bosqichlarda  am alga  oshiriladi,  tayyorlanish 

bosqichi,  rejani  bajarish  (asosiy  bosqich)  bosqich  va  erishilganlikni 

baholash bosqichi (yakunlovchi  bosqich).

Birinchi  bosqichdajism oniy  tarbiya o'qituvchisi ju d a  katta  h ajm da 

ish  bajaradi.  R eja bo‘yicha konspekt tuzadi,  ularga tayyorlanadi, jo y la m i 

(zalni,  suv  havzasini,  sport  m aydonini,  stadionni)  tayyorlaydi.  D arsga 

oid  boMgan  barcha  sport  anjom larini,  qurollarini  tayyorlaydi.  Bu 

bosqichga  faoliyatni  yanada  m uvaffaqiyatii  am alga  oshirish  uchun 

o ‘quvchilarga  qulay  bo'lgan  sharoitlarni  yaratish  va  jism oniy  tarbiy a 

o ‘qituvchisining psixologik tayyorlanganligi  kiradi.

Ikkinchi  bosqichda  o ‘quvchilam i  (shug‘ullanuvchilam i)  nazorat 

qiiish,  ulam i  tarbiyalash  (axloqiy,  aqliy,  estetik,  m ehnat  vazifalarini 

tarbiyalash jihatidan),  tartib  saqlash,  ulam i  jarohatlanishdan  saq lash   va 

hokazolar  kiradi.  Belgilangan  ishlarni  am aliy  tatbiq  qiiish,  o ‘q u vch ilar 

harakatlari,  intizomini  nazorat  qiiish,  dars  boshida  yuzaga  keladigan 

qiyinchiliklarni  bartaraf  etish,  vaziyat  o ‘zgarishiga  k o‘ra  dars  rejasini 

to ‘g‘rilash  bilan  bogMiq.  Bu  bosqichda  chetda  qolgan  o ‘q u v ch ilar 

o ‘rtasidagi  e ’tibom i  doimo  taqsim lash  va  olib  o ‘tish 

jism o n iy  

jarohatlanishga  olib  keladigan  vaziyatlam ing  oldini  olishga  k o ‘ra 

o ‘qituvchining  sergakügi 

bilan 

shartlanadigan  o ‘qituvchi 

psixik 

kuchlanishi  bilan  tavsiflanadi,  boshqacha  qilib  aytganda,  jism o n iy  

tarbiya  o*qutuvchisiga  nafaqat  psixik  jihatdan,  balki  jism oniy  jih a td a n  

ham jism oniy yuklanish tushadi.

Uchinchi  bosqich (yakunlovchi  bosqich) unda o ‘tkazilgan  darsdagi 

yutuq  va  kam chiliklarga  baho  beriladi.  Brishilgan  natijalar  baholanadi, 

jism oniy  tarbiya o ‘qutuvchisini  faoliyati  funksiyasi jism oniy  tarb iy an ing  

maqsadi  va  vazifalarining  kelib  chiqishi  lozim.  Faoliyatni  qayta 

bajarishda  rejaga to ‘g ‘rilashlami  kiritish  bilan  bogMiq,  o ‘tilgan  darsn in g  

to ‘liq  tahlili,  b a’zi  bir noto‘g ‘ri  dalitlarni  umum lashtirish,  ilmiy  uslubiy 

adabiyotda  yuzaga  kelgan  savollrda  javob   qidirishni  talab  qiladi. 

Jismoniy  tarbiya  o ‘qituvchisining  asosiy  maqsadi  ulam ing  g arm o n ik  

shakllanishiga  va  jam iyatga  sadoqatli,  vatanparvar  b o ‘lib  y etish ish ig a 

yordam   berishdir.  Shuningdek  tarbiyaviy,  ilmiy,  tashkiliy,  rahb arlik, 

loyihalashtirish,  m a’m uriy-xo‘jalik   funksiyalarni  ham  bajarishga  t o ‘g ‘ri 

keladi.

---

0 ‘quvchilar  jism oniy  tarbiyasining  maqsadi  -   M ustaqil  Vatanga 

barkam ol  rivojlangan  va sodiq  b o ‘lgan  shaxsni  shakllantirishga yordam 

berish  b o'lib,  bu  m aqsadga 

o ‘quvchilar  ta ’lim -tarbiyasi  jarayonida 

erishiladi.  Umumiy  vazifalarda  ochib  beriladi  va  aniqlashtiriladi. 

Shuningdek,  ta ’limiy,  tarbiyaviy,  sog‘omlashtirish  vazifalari  qo ‘yiIad¡. 

B u  vazifalam i  hal  etishda  boshqalari  hisobiga  birini  ustun  q o ‘yishga 

y o ‘l  q o ‘ym aslik  kerak.  B a’zida  sport  y o ‘nalishiga  ega  bo‘lgan 

o ‘qituvchilar  tarbiyaviy  va  um um ta’lim  vazifalarini  unutib,  asosiy 

e ’tibom i  o ‘quvchilar  jism o n iy   rivojlanishiga  beradilar.  B oshqa  holda 

ikki tarbiyaviy va sogM omlashtirish vazifalari  aziyat chekadi.

A ytib  o ‘tilgan  uchta  vazifalam i  hal  etish  jism oniy 

tarbiya 

o ‘qituvchisi  bilan bajariladigan ishlar turliligi bilan shartlanadi.

Jism oniy tarbiya o ‘qituvchisining  foaliyati  shakllari  turli-tumandir. 

B u   avvalo  bor  sin f  va  sinfdan  tashqari  ishlardan  kelib  chiqadigan 

m aktabdagi  ishdan  iborat.  Sinfdagi  ish  bu jism oniy  m adaniyat  bo‘yicha 

darslarni  o ‘tkazish:  u  o ‘qituvchining  asosiy  o 'q u v   yuklam asini  tashkil 

qiladi. 

Sinfdan 

tashqari 

ish 

sport  tugaraklari 

va 

seksiyalari 

m ash g ‘ulotlarni  o ‘tkazish.  M aktab  ichidagi  sport  m usobaqalarini  tashkil 

qilish  va  o ‘tkazish,  sport  bayram tarini  o‘tkazish,  turistik,  safar,  harbiy 

sp o rt  o ‘yin]arini  o ‘tkazishni  o ‘z   ichiga  oladi.  Bu  erga jism oniy  tarbiya 

o ‘qituvchisining  kichik  s in f  o ‘qituvchilari,  tarbiyachilari  o ‘quvchilari, 

ota-onalari  bilan olib boradigan m a ’rifiy  ishi ham kiradi.

M aktabdan  tashqarida jism o n iy   tarbiya  o ‘qituvchisining  ishi  dam 

o lish   lagerlari  va m ehnat orom gohlarida o ‘quvchilar jism oniy  tarbiyasini 

t a ’m inlash  bilan  bog‘liq.  Shuningdek,  turar  jo y   b o ‘yicha  o ‘quvchilar 

jism o n iy   tarbiyasi  ¡shini  ham   o ‘z   ichiga  oladi.  Hozirgi  paytda  o ‘sib 

kelayotgan  avlod  jism oniy  tarbiyasiga  katta  e ’tibor  berilm oqda.  Sport 

inshootlarí  va  jism oniy  m adaniyat  xodimlariga  eg a  b o ‘lgan  maktab 

o ‘quvchi-yoshlar 

ichida 

jism oniy 

madaniyatni 

om m alashtirgan, 

o ‘quvchilar  qiziqishlariga  k o ‘ra   im kon  boricha  k o‘pgina  o ‘quvchiiam i 

jism o n iy   tarbiya  bilan  m untazam  

shug‘uianishiga 

ja lb  

qilgan, 

jism o n iy   madaniyat  qonunbuzarliklarining  oldini  olish  va  tarbiyasi 

o g ‘ir  bolalam i  qayta  tarbiyalash  vositasi  sifatida  qoMlangan  holda 

b u   ishni  am alga  oshirishda  o ‘ziga  xos  Nizom   boMishi 

kerak.

Jismoniy tarbiya o ‘qituvchisi  faoliyati shakllari:

0 ‘quv  m uassasasidagi  ishlar:

a ) G uruh  ishi, darslarni o ‘tkazish;

b )   Darsdan  tashqari  ish,  seksiyalarda  mashg‘ulotlam ¡  o ‘tkazish,  sport 

bayram larini  o ‘tkazish,  o ‘q u v   muassasasida  m usobaqalar  o ‘tkazish,

---

o ‘quvchi  va ota-onalar bilan  m a ’rifiy  ishlarni  olib  borish, turistik sayrlar, 

harbiy vatanparvarlik ruhidagi  o ‘y in lar o ‘tkazish;

O   quv muassasasidan tashqarida olib  boriladigan  ishlar:

a )  O i l a   v a   m a h a l la l a r d a  o li b   b o r i l a d i g a n   is h la r;

b) Dam  olish  lagerlaridagi  ishlar;

v) Turnan  va shahar m usobaqalarida qatnashish.

Jism oniy  tarbiya  o‘qituvchisi  faoliyatining  sharoitlari:  Jism oniy 

ty b iy a   o ‘qituvchisi  faoliyati  boshqa  o'qituvchilar  faoüyatiga  nisbatan 

o  ziga  xos  sharoitlarda  kechadi.  B u  sharoitlam ing  uch  guruhini  ajratish 

mumkin.  Bular  psixik  kuchlanish,  jism oniy  yuklanish,  ochiq  havoda 

mashg  ulotlam i o'tkazish bilan  b o g ‘liq  bo‘lgan tashqi  m uhit om illari.

Jism oniy  tarbiya  o ‘qituvchisi  faoliyati  sharoitlari  xususiyati 

jism oniy  mashqlami  ko‘rsatish  va  jism oniy  m ashqlam i  bajarishda 

o ‘quvchilarning xavfsizligini  t a ’m inlash  hamda ochiq  havoda,  safarlarda 

o ‘tkaziladigan  mashg‘ulotlarda  o ‘quvchilar  o'quvchilar  bilan  birgalikda 

harakatlanish  zaruriyatidan  iborat.  Bu  kunda  bir  qancha  darslam ing 

m avjudligi jism oniy  tarbiya  o 'q itu v ch isi  uchun  katta jism o n iy   yuklam a- 

ni  yaratadi.  0 ‘qituvchi  butun  kun  davom ida  oyoqda  tik  turishi,  harakat- 

da  bo'Iishi  oyoq  va  qadni  rostlovchilarga  yuklam a  yaratishini  hisobga 

olish  kerak.  Yosh  o ‘tgan  sari  jism o n iy   konditsiyalar  yom onlashishini 

e  tiborga  oigan  holda  jism oniy  tarbiy a  darslarida  jism o niy 

tarbiya 

o ‘qituvchilari 

bilan 

sinaladigan 

jism oniy 

yuklam a 

pedagogik 

faoliyatining  amalga  oshirilishini 

qiyinlashtiradigan  om illaridan  biri 

boMishi  muqarrar,  Ayniqsa bu  erkak  o ‘qituvchilar jism oniy  qobiliyatlari 

darajasiga qaraganda kam bo ‘lgan ayol  o*qituvchilariga tegishli.

Jism oniy  konditsiyalar  o ‘sish ig a  ko‘ra  y o ‘qotish!ar  m ashqlam i 

ko  rsatishda  o'qituvchinsini  ortiqcha  kuch  ishlatishga  m ajbur  qiladi. 

Natijada  ko'rsatilayotgan 

m ashqlam ing  estetik  tom oni,  uni  bajarish 

yangiligi  va  erkinligi  y o ‘qoladi.  B u  esa  salbiy  pedagogik  oqibatlarga 

ega,  chunki  o ‘qituvchi  bola  uchun  kuch,  chaqqonlik,  chidam lilik, 

egiluvchanlik  namunasi  hisoblanadi.  B unga  y o ‘l  q o ‘ym aslik  uchun 

o ‘qituvchi  yana  jismoniy  yuklam aning  o ‘sishiga  olib  k eladigan  o ‘z 

jism oniy tayyorgarligini m untazam   ushlab turishi  lozim.

Jism oniy  tarbiya  o ‘qituvchisi  faoliyatini  o ‘ziga  xos  tom onlaridan 

biri  uning  tez-tez  havoda  o ‘quv  m ashg ‘ulotini  (to ‘g araklam i)  o ‘tib 

turishidir.  Bu omil  ijobiy va salbiy jih a tg a  ega.  Hamm a narsa o b-hav o  va 

iqlim  sharoitlariga  bog‘liq.  M asalan,  0 ‘rta  Osiyo  va  Janubiy  hudud- 

larning  qizib  ketishi,  qishda  (yog‘ingarchilikda)  havoning  sovib  ketishi

---

hollari  uchrab  turadi,  bu  o ‘qituvchi  uchun  xavf tug'diradi.  Bu  sharoitlar 

o ‘qituvchidan chiniqqanlik va m ustahkam  sogMiqni talab qiladi.

Pedagogik 

faoliyat  pedagogik  vazifalarning  uzluksiz  hal 

qilinishini  bildiradi.  U lam i  hal  q ilish  -   mazkur  pedagogik  vaziyatga, 

pedagogik  maqsadga  erishishini 

mos  usulini  topishdir.  Sababi 

o ‘qituvchi 

va  o ‘quvchi  e ’tiborliligi,  o ‘quv  m aterialiga  bo'lgan 

m unosabati,  o ‘qituvchi  va  o ‘quvchi  o‘rtasidagi  m unosabat  hamda 

o ‘q uvchilar  o ‘zi  o ‘rtasidagi  m unosabat  bilan  ish  ko ‘radi.  Shuning  uchun 

b ir  m arta v a har doim tekshirilgan  m aqsadga erishishi  usuli bilan  ishlash 

k o ‘p  ho lda  qulaydir.  H ar  doim   m untazam   ravishda  m aqsadga  erishishi 

usultarini  alm ashtirish,  m azkur  pedagogik  vaziyat  uchun  eng  yaxshi

usul tanlash kerak.

P edagogik  vaziyatni  hal  q ilish  bir  qancha  bosqichlardan  o ‘tadi: 

pedagogik  vaziyat  tahlili;  intilgan  maqsadga  erishilish  usullari,  shu 

usullam i  oldindan  baholash  va  eng  yaxshisini  tanlash;  qabul  qilingan 

q aro m i  tatbiq  etish;  erishilgan  natijaning  tahlili  va  uning  rejalashtiril- 

gani bilan qiyoslash;

0 ‘qituvchi 

tom onidan 

pedagogik 

vaziyatni 

baholashning 

m urakkabligi 

ko‘p 

holda 

faoliyatning  ma’lum 

bir  vaqt 

bilan 

taqsim langanidan  iborat. 0 ‘q u vchilar guruhi bilan  ish ko ‘rishi va yuzaga 

kelgan  guruh  hamda  individual  ta ’sirni  baholashi  kerakligi  natijasida 

o ‘qituvchi  psixik  kuchlanishga olib  keladigan  bir m uncha  o g ‘ir holatga 

tu sh ib   qoladi.  Bu  shunga  olib  kelishi  mumkinki,  uning  tahlili,  obyekti 

m aqsadg a  erishish  to ‘g ‘ri  tanlangan  usulidan  chetga  olib  ketadigan 

v aziyatning mohiyatsiz belgilari  b o ‘lib qoladi.

Pedagogik  vaziyat  m azkur  sin f o ‘quvchilarining  tayyorlanganligi 

darajasi,  um um an  ulam ing jism oniy  tarbiya  va  xususan jism oniy tarbiya 

darslariga  munosabati,  o ‘qituvchi  va  o ‘quvchi  o ‘rtasidagi  o ‘zaro 

m unosabat,  o ‘quvchilar  o ‘rtasidagi  o ‘zaro  munosabat  darsning  moddiy 

t a ’m inoti,  ob-havo  sharoitlari  (havodagi  m ashg‘ulotlar)  va  boshqa 

hollarini  o ‘z  ichiga  oladi.  B archa  shu  natijalam i  tahlil  qilib  chiqib, 

o ‘qituvchi  yuzaga  kelgan  vaziyat  pedagogik  vazifa  hal  qilinishining 

ehtim ol  usullari  haqidagi  fikm i  oldinga qo'yishni  belgilaydi.  Jismoniy 

tarbiya  o ‘qituvchisi  pedagogika,  psixologiya,  fiziologiya,  gigiyena, 

jism o n iy  

tarbiya  nazariyasi  uslubiyati  bo‘yicha  keng  bilim larga  ega 

b o 'lg a n   taqdirdagina  bunga  erishish  mumkin.  Keyinchalik  kuchli  va 

k uch siz jihatlar  aniqlangan  h olda  maqsadga  erishishi  uchun  qo‘llanila- 

yotgan  usullam ing  diagnostik  baholanishi  boshlanadi.  Bu  usullarning 

tartibli  qiyoslanishi  o ‘qituvchining  nuqtayi  nazariga  k o ‘ra  mazkur

---

vaziyatda  eng  yaxshi  usulni  tanlashga  olib  keladi.  Shunga  muvofiq 

mazkur  pedagogik  vazifaning  hal  qilinishi  uchun  aniq  reja  ishlab 

chiqiladi (yoki  ishlab chiqilgan rejaga o ‘zgartirishlar kiritiladi).

0 ‘qituvchining  kelgusi  boshqaruv  faoliyati  u  bilan  yaratilgan 

rejani  amaliy  hayotga  tatbiq  etishga  yo‘naltir¡Iadi.  Dasturni  amalga 

oshirgandan  so ‘ng  o ‘qituvchi  albatta  erishilgan  natijaning  tahlilíni 

qilishi,  muvaffaqiyatsizlik  b o 'lg an   bo‘lsa,  uning  sabablarini  aniqlash 

kerak.  Buning  natijasida 

kelgusida  aynan  sh u nd ay  vaziyat  yuzaga 

kelganida  u  yaxshiroq  ish  tuta  oladi  va  uni  hal  qilishning  optimal 

variantiga  yaqinlashadi.  Pedagogik  vazifalam i  hal  qilib,  o ‘qituvchi 

uning pedagogik m axoratiga b o g ‘liq bo‘lgan tajribani to ‘playdi.

Jismoniy tarbiya o ‘qituvchisi  avvalo bolalam i  o ‘rab turgan ijtimoiy 

muhit  tengdoshlari  va  kattalar  o ‘rtasida  bo‘lad ig an   munosabatlami 

birinchi  kundan  boshlab  o ‘rgatib  boradi.  0 ‘qituvchi  b ir  sinfning  o ‘zida 

turli  xil  va  individual  tafovutlarga  duch  keladi.  B ular  o ‘qituvchi 

o ‘quvchilarning 

tem peram ent 

tiplari, 

xatti-harakatlari 

(ko‘nikma 

malakalari),  o ‘quv  m ateriallarini  o ‘quvchilar  to m o nid an   qanday  eslab 

qolishi,  qanday  o ‘zlashtirayotganliklarini,  sport  m usobaqalari,  sport 

bayramlari  hamda  estafetalarda  qanday  faollik  k o ‘rsatayotganliklarini 

(boshqa ish shakllarida) bilishidan  iboratdir.

Kichik  maktab  yoshi  davriga  6-10  yoshli  bosh lan g‘ich  (I-IV) 

sinflam ing  o ‘quvchilari  kiradi.  Bola  m aktab  t a ’lim iga  bog‘chada 

tarbiyalanayotganida  tayyorlanadi.  Bunda  u  m ak tab da  o ‘quvchilarga 

q o ‘yiladigan  har  xil  talablar  bilan  tanishadi,  fan  asoslarini  o ‘rganish 

uchun  biologik  va  psixologik jihatdan  tayyor  b o ‘ladi.  M aktab  ta ’limiga 

psixologik  tayyorlik  deganda  bolaning  obyektiv  v a  subyektiv  jihatdan 

m aktab  talabiga  m unosibligi  nazarda tutiladi.  U  m ak tab   ta ’limiga  avval 

psixologik  jihatdan  tayyorlanadi.  Binobarin,  u n in g   psixikasi  bilim 

olishga yetarli  darajada  rivojlanishi  lozim,  shu  y osh d ag i  bola  idrokining 

o ‘tkirligi,  ravshanligi,  aniqligi  o 'zining  qiziquvchanligi,  xayrixohltgi, 

ishonuvchanligi, 

xayolining 

yorqinligi, 

xo tirasining 

kuchliligi, 

tafakkurining yaqqolligi bilan  boshqa yoshdagi  bo lalard an  ajralib  turadi. 

M aktab  ta’limiga  tayyorlanayotgan  bolada  d iq q at  nisbatan  uzoq 

muddatli  va  shartli  barqaror b o ‘ladi.  Bola  diqqatining  xususiyatlari  rolli 

va  sujetli  o ‘yinlardan,  (harakatli  o ‘yinlardan:  rolli,  jam oali,  yakka 

tartibda),  rasm  chizish  va  qurish  -   yasash,  jism o n iy   tarbiya  (xatti- 

harakatlari) 

m ashg‘ulotlarida,  loy  hamda  p lastilin dan   o'yinchoqlar 

tayyorlashda  o ‘zgalar  nutqini  idrok  qilish  va  tush un ishd a,  matematik 

am allam i  yechishda,  hikoya  tinglash  va  tuzishda  k o ‘rinadi.  Bolalar  o ‘z 

diqqatini  muayyan  obyektiv  y o ‘naltirish,  to ‘plash,  taqsim lash  bo ‘yicha

---

m a’lum  darajada  k o ‘nikmaga  ega  b o ‘lib,  o ‘z  diqqatini  boshqarish  va 

kerakli  paytda  to ‘pIashga  intiladi.  Uning  xotirasi  qiziqarli,  ajoyib- 

g‘aroyib,  kishini  taajjubga soladigan  m a ’lumot va hodisalarni  puxta esda 

olib qolish,  esda saqlash,  esga tushirish  im koniyatiga ega b o ‘ladi.

Hozirgi  kunda  yoshlar  tarbiyasi  (I-IV  sinf)  har  qachongidan  ham 

juda  m uhim   v a  dolzarb  vazifalardan  b o ‘tib  turibdi,  bolalami  tarbiyalash 

butunlay  o ‘zgardi,  chunki  har  tom onlam a  rivojlangan  va  m ehnatga 

tayyor boMgan y o sh  insonni  tarbiyalash  vazifalarini “Jismoniy tarbiya va 

sport”  qonuni,  “ S og‘iom  avlod  uchun”,  “0 ‘zbekiston  bolalar  sportini 

rivojlantirish  ja m g ‘armasini  tuzish  to ‘g ‘risida”gi  farmonlari  ifodalab 

beradi.  B u  v azifalar  albatta  nazariy  y o ‘l  bilan  yoki  metodik  tajribalar, 

ba’zi  bir  psixologik  qarashlar  asosida  bolalarning  yosh  individual 

xususiyatlariga  (tem perament, 

harakat,  qobiliyat,  iqtidorli, 

aqliy 

salohiyati,  xulq  motivatsiyasi,  m as‘uliyat)  mos  holda  psixologik 

nazariyalarini  am aliy  pedagogik  ishida  to ‘la  muvaffaqiyatli  tatbiq 

etishda q o ‘lga kiritiladi.

B ola  m aktabga  kelishi  bilan  u ning   hayotida  o ‘zgarish  yuz  beradi. 

Ular  o ‘qiy  boshlashi  bilan  uning  vazifasi,  hayotidagi  asosiy  faoliyat 

o ‘qish bo‘lib qoladi.

B ola  m aktabda  tizimli  ravishda  yangiliklar  oladi  bu  o ‘quvchining 

kundan  kunga  ortib  borayotgan  xilm a  xil  mazmundagi  bilim larining 

m anbayidir.  S hular  orqali  uning  bilim   doirasi  ham  kengayib  boradi. 

Aqliy  jarayonlari  rivojlana  boradi,  shu  bilan  bir  qatorda  bolaning 

em otsional  va  irodaviy  xususiyatlari  qayta  tarkib  topib  rivojlana 

boshlaydi. 

Jism oniy  tarbiya  darsidagi 

(sport  bayramlari, 

sport 

musobaqalari, 

estafetalar) 

t a ’lim 

jarayonini 

o ‘zi 

bola 

psixik 

jarayonlariga  (diqqati,  nutqi,  sezgilari,  idroki,  xotirasi,  xayoli,  tafakkuri, 

hissiyoti  (irodasi),  psixik holatlari  (bardam ligi,  tetikligi, qiziquvchanligi, 

ishonchliligi,  e ’tiqodi,  emotsiyalari,  ijodiy  ruhlanishi),  psixik  xususiyat­

lariga  (tem peram enti,  xarakteri,  qobiliyati,  iqtidori,  aqliy  salohiyati, 

m as‘uliyati) yangidan yangi talablar q o ‘yadi.

M aktabdagi  o ‘qish  tashkiliy,  m uayyan  m aqsadga  qaratilgan  ancha 

ixtiyoriy aqliy jarayonlam i talab etadi.

Jism oniy  tarbiya  m ashg'ulotlari  maqsadi  bola  sog‘lig‘ini  mustah- 

kam lashga,  chiniqtirishga,  har  tom onlam a  garmonik  va jism oniy  rivoj- 

lanishiga,  aqliy  ham da  jism oniy  ish  qobUiyatini  oshirishga  yordam- 

lashishdan  iborat.  Binobarin,  bolalar  idrokini  rivojlantirishda  shunday 

mashqlar  tanlanishi  kerakki,  ular  bu  m ashqlarning  bajarilish  jarayonini 

o ‘zida to ‘g ‘ri  ku zata olsin.

---

Misol:  to ‘pni  otish,  ¡lish,  irg‘itish  m ashqlari  (tepaga  pastga,  uzoq- 

qa,  m o'ljalga,  sherigiga).  Bunda  ko‘z   bilan  chamalash,  va  harakatlar 

(elementlarni  bir-biriga)  moslashuvi,  to ‘pni  his  qilish,  y o‘nalishni, 

to‘g‘ri  baholay  olish  kabi  idrok jarayonlari  rivojlanadi.  Bu  bilan  b o g ‘liq 

holda  idrokdagi  so ‘znîngroli ortib boradi.

Kichik  m aktab  yoshidagi  bolalarda  m akon  va  zamonni  id ro k  

qilishi,  o ‘ziga  xos  xususiyatga  ega.  M alum ki,  makon  va  zamonni  idrok 

qilish  bolaning hayot tajribasiga bog‘liq.

Kichik  m aktab  yoshida  diqqatni  boshqarish  imkoniyatlari  ham  

cheklangan  hisoblanadi.  Albatta  bu  yoshdagi  o ‘quvchilarning  diqqati 

boshqa  yoshdagi  o ‘quvchilar  diqqatining  kuchsizligi  bilan  farq  qiladi. 

Ixtiyoriy  diqqatni  tarbiyalash  uchun  jism o n iy   tarbiya  darslari  (sp o rt 

bayramlari,  sport  musobaqalari,  estafetalar)  m uhim   rolni  o ‘y naydi. 

Shuning  uchun jism oniy tarbiya darsi jaray o n id a (sport bayramlari,  sp o rt 

m usobaqalari,  estafetalar)  qushlam ing  uchishi,  hayvonlam ing  yurishi, 

maymunlam i  yoki  quyonlarni  tutish,  d araxtlarga  o ‘xshab  tebranish  v a 

hokazolar taqlid sifatida kiritilishi  bola diqqatini  tarbiyalab boradi.

Yana  shuni  aytish  kerakki,  o ‘rgatish  jarayonida  m ashqlam i 

qismlarga  bo‘lib  o ‘rgatishdan  ko‘ra,  soddalashtirilgan  holda  butunlay 

o ‘rgatish  metodini  q o lla s h   m aqsadga  m uvofîqdir.  Masalan:  y u gu rib 

kelib  uzunlikka  sakrash  (echki  bolasiga  (uloqchaga  o ‘xshab)  sakrash), 

yugurib  kelib  balandlikka  sakrash  (ariqdan  sakrab  o‘tishga  o ‘xshab). 

Jismoniy  tarbiya 

b o ‘yicha  ta’lim  jarayoni  kichik  maktab  yoshidagi 

o ‘quvchilarning  ixtiyoriy,  barqaror,  m ustahkam ,  kuchli,  to ‘planuvchan, 

taqsimlanuvchan,  faol,  ongli  diqqatini 

rivojlantirishga  qulay  sh art- 

sharoit yaratadi.  Bilim   olish  uchun  m ustaqil  aqliy  m ehnat qilish  (u  yoki 

bu  m ashqlami,  elem entlarni  bajarishi),  m ashqlam i  takrorlashi,  irodaviy 

zo‘r  berishda  ixtiyoriy,  ongli  diqqat  tarkib  topadi.  Shuningdek,  u ning  

eng  zarur  xususiyatlari  takom illashadi,  bu  esa  ongli  boshqarish 

imkoniyatini  beradi.

Bolalam ing  o ‘zaro  aloqaga  kirishishlarida  tildan  foydalanish 

jarayoni  nutq  deb  ataladi.  Jismoniy  tarbiya  (sport  bayramlari,  sp o rt 

musobaqalari, 

estafetalar)  yoki  sportda 

ham  

har  bir  bajargan 

mashqlarim iz jarayonlari qanday  kechishi,  tanam iz  bilan  qatnashishdagi 

qo‘pol  xatti-harakatlar  nutq  (til)  orqali  yetkaziladi.  Jismoniy  tarb iy a 

o ‘qituvchisi 

tomonidan  mashqlami  ifodali  qilib  so‘zlash  orqali 

bolalarning  fîkr  va  harakatlarigagina  em as,  balki  ulam ing  his- 

tuyg‘ulariga  bevosita  ta’sir  ko‘rsatishi 

m um kin.  Kichik  m aktab 

yoshidagi  bolalar  o ‘zlariga  mos  turli  harakat  faoliyatining  vazifa  v a

---

shartlarini  tushunib  o lish d a  yetarli 

tayyorgarlikka  ega  ekanliklarini 

ko‘rsatmoqda.  Bu  h arak at  k o ‘nikmalarini  shakHantirishda  og ‘zaki  ta ’sir 

etish  (rag‘bartlantirish,  tanbeh  berish)  usullaridan.  keng  foydalanish 

imkonini  beradi.  U lar  faq at  ko'nikm alarni  egallash  su r’atini  emas,  balki 

sifatini  oshiradi. 

0 ‘quvchi  rivojlanishining  keyingi  bosqichlarida 

o g ‘zaki  (nutq)  ta ’s ir  etish  tizimi  yordam ida  avvalgi  taassurotlar 

izlarining  yangi  birikm a  va  kombinatsiyalarda  jonlanishi  yuz  beradi. 

Bunda  asosan  birinchi  bor  s o f  og‘zaki  k o ‘rsatm a  va  tushuntirishlar 

yordam ida  yangi  m unosabatda  aloqa  o ‘m atish,  yangi  bilim  va 

ko'nikm alar hosil  q ilish   im koni tu g ila d i.

Kichik  m aktab  yoshidagi  o ‘quvchilar  xotirasining  eng  muhim 

xususiyatlaridan  biri — S o ‘z  mantiq  xotirasi  va m a’nosini  tushunib,  eslab 

qolish  salmog‘ini  orttiradi.  0 ‘quvchi  o ‘z  xotirasini  ongli  boshqarish, 

eslab  qolish,  esga tushirish,  esda saqlab qolish jarayonlarini  faoliyatning 

maqsadiga m uvofiqlashtirish imkoniyatiga ega b o ‘ladi.

Yuqorida  aytilganidek.  birinchi  signal  tizim i  ikkinchi  signal 

tizimidan  birm uncha  ustunligi  tufayli  o ‘quvchilarda  mantiqiy  xotiradan 

ko‘ra  ko'rsatm ali  harakatli  xotira  muhimroq  rol  o ‘ynaydi.  Shuning 

uchun  ular  nazariy  q onun  va  qoidalardan, 

m avhum   tushunchalardan 

ko‘ra yaqqol  m a’lum otlar,  axborotlar,  voqea  v a  hodisalam i,  obrazlar  va 

narsalarni  tezroq  ham da  mustahkamroq  eslab qoladilar va  uzoq  muddat 

esda saqlaydilar.

Kichik  m aktab  yoshda  xotira  ta ’lim  ta ’siri  ostida  ikki  tomonlama 

rivojlanadi:  1)  S o‘z   —  logik  esda  olib  qolishning  roll  o ‘sadi  va  bola  o ‘z 

xotirasini  boshqara  olish   malakasini  egallaydi.  2)  Birinchi  signal 

tizimining  bu yosh  davrida  ustun bo'lishi  natijasida  aniq-obrazli  xotira 

rivojlangan  bo‘ladi.  Shuningdek bu yoshda harakatli  o ‘yinlarga (syujetli 

va  syujetsiz,  yakka  tartibda,  jam oali  harakatli  o ‘yinlarga,  (sport 

bayramlari,  sport  m usobaqalari,  estafetalar)) 

katta  e ’tibor  qaratish 

maqsadga m uvofiqdir.

Ularda 

shunga  qaram ay  mexanik  esda  olib  qolishga  layoqati 

kuchli bo'ladi.

P.F.Lesgaft:  “A g a r  bola  biror  bir  harakatni  yoki  ayrim  usullami 

m a’nosini  m utlaqo  tushunm ay  o ‘zlashtirar  ekan,  bunda  u 

mexanik 

tarzda  harakat  qiladi  -   u  m azkur  harakatni  tatbiq  eta  olmaydi”,  -  deb 

yozgan  edi.  Shuning  uchun  harakatlami  o ‘rganishda  quruq  taqlid 

qilishga yo‘l qo ‘yib boMmaydi.

---

A ynan  shu  yoshda  o ‘quv  faoliyati 

jarayonidagi  talab lar  xayol 

asosida  shakllanadi.  Bu  yoshda 

bolalar  xayolining  o 'z ig a   xos 

xususiyati  shundaki,  biror  voqeani 

so ‘zlab  berayotganlarida  uni 

beixtiyor 

ravishda 

o ‘zlaricha 

to ‘ldiradilar 

va 

xayol 

suradilar. 

0 ‘quvchilam ing  xayoli  o‘z  o ‘quv  faoliyatining  ta ’siri,  talabi,  im koniyat 

va  shart-sharloitlari  orqali  tarkib  topadi.  Bolaning  xayoli  tevarak  atro f 

taassurotlari, 

Dunyo 

ajoyibotlari, 

ko‘rsatm alilikni 

(harakatlarga 

o ‘rgatishda  yaqqol  ko'rish  usullari,  harakat  yoki  ayrim   harakat 

elem entiarining  o ‘qituvchi  tom onidan  to‘g ‘ri  va  aniq  nam oyish 

etilishidan;  masofani  bosib  o ‘tishda  m o ija l  olishdan  foydalanish; 

k o ‘rgazm ali  qo‘llanmalar  -   kinofilm lar,  kinogram m alar,  teleeshittiruv- 

lar,  fotosur’atlar,  slaydalar  va  boshqalardan) yetarli  darajada  aks  ettirish 

bilan  vujudga  keladi.  Shuningdek,  harakat  topshirig‘ini  berish  paytida 

aytilgan  so ‘z  (nutq)  harakat  m azm uni  va  tuzilishini  tasav v u r  qilishga 

yordam  beradi.  Shulami  egallashda  aloqalar  hosil  qilinadi,  (k o ‘nikm a 

va  m alakalar  ijobiy  ko‘chadi)  har  qanday, 

m ashqlarni  xayolan 

takrorlaganda 

ham  bu  aloqalar  sayqallashadi,  natijada  m ashqlarni 

am aliy  bajarish ham yaxshilanadi (A .S.Puni)

Kichik  maktab  yoshidagi  o ‘quvchilar  odatda  bevosita  idrok 

qilayotgan  predmet  va 

voqelikni  sifat  va  xususiyatlari  h aqid a  aniq 

fikrlaydi.  Lekin kichik  maktab yoshining  oxirlariga  kelganda  esa,  ta ’lim 

jarayonini  to ‘g ‘ri  uyushtirish  natijasida  formal  operatsiyalar  stadiyasiga 

o ‘tish  m umkin.  Bu  esa  um um lashtirish  va  abstraktsiyalash  qobiliyatini 

taraqqiy  etish  darajasiga  bo g ‘liq  ulam ing  tafakkuri  m antiqiy  fikrlash, 

m ulohaza  yuritish,  hukm  va  xulosa  chiqarish,  taqqoslash,  tahlil  qilish- 

ning  turli  usullarini  qo‘llashdek  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  bilan  boshqa 

yoshdagi  boialardan  va o ‘sm irlardan  farq qiladi.  Jism oniy  tarb iy a ta ’limi 

(sport  bayram lari,  sport  m usobaqalari,  estafetalar)  jaray o n id a  bolalam i 

mustaqil  fikrlashga o ‘rgatish va kam ol toptirishning garovidir.

Buyuk  olim  I.P.Pavlov  asab  tizim ini  to‘rtta  turga  ajratib  k o ‘rsat- 

gan,  shuningdek,  hayvonlam ing  asab  tizimi  turlari  bilan  insonlar  m ijoz- 

lari  o ‘rtasida o ‘xshashlik borligini  ham  aniqlagan.

-  kuchli,  tetik  tur  -   xolerik  (qiziqqon)  m ijozga  to ‘g ‘ri 

keladi, 

q o ‘z g ‘alish  va  torm ozlanish  jarayonlari  kuchli,  am m o  vazm in 

em as, qo‘zg‘a!ish torm ozlanishdan  kuchli;

-  kuchli  tetik  tur  -   sangvinik  (serharakat)  m ijozga  to ‘g ‘ri  keladi, 

harakatchanligi 

yaxshi, 

y a ’ni 

qolzg ‘alish 

torm ozlanishga, 

torm ozlanish qo‘zg‘alishga tez alm ashinadi;

---

-  kuchli  vazmin  tur  -   flegm atik  (sovuqqon)  m ijozga  to ‘g ‘ri  keladi, 

q o ‘z g ‘alish  va  torm ozlanish  jarayonlarining  o ‘ta  bosiqligi  bilan 

ajralib turadi;

-  K uchsiz  tur  -   m elanxolik  (xafaqon)  mijozga  to ‘g ‘ri  keladi, 

q o ‘z g ‘alish  ham,  torm ozlanish  ham  kuchsiz  asab jarayonlari  bilan 

kechadi, bosh m iya q obig‘i  hujayralarining ishlash qobiliyati  past.

B olaning  o ‘zini  tutishiga  qarab  oliy asab  faoliyatining  qaysi  turiga 

kiritish m um kinligi  aniqlangan.

Fiziologik  asosi  oliy  asab  faoliyati  turi  bo‘lgan  m ijoz  inson 

psixologik  faoliyatining  tu g 'm a   xususiyatiga  kiradi.  Shunday  ekan, 

m aqsad  sari y o ‘naltirilgan tarb iy a orqali  fe’li va xulqining shakllanishiga 

ta ’sir (jism oniy tarbiya va sport orqali  ham) ko‘rsatish mumkin.

X o le rik  (qiziqqon) -  tez q o ‘z g ‘a lu v c h i o ‘quvchi  bo la lar fe’lin in g  o ‘ziga

xos to m o n ia ri

B unday  o ‘quvchi  bola  barcha  reaksiyaga  nisbatan j o ‘shqin  bo‘la- 

di.  U   ozgina  noqulaylikka  ham   doim o  tez  norozilik  bildiradi.  Masalan, 

o ‘qituvchi  koptokni  yoki gardishni  unga  emas, boshqa bolaga berganda.

B unday  o ‘quvchi  bolalar  oddiy  kulmaydi,  hoholab  kuladi,  uning 

biror  b ir  narsadan  jahli  chiqm aydi,  balki  g ‘azabidan  yonadi.  Ulam ing 

im o-ishoralari,  harakatlari  keskin,  gapirishlari  tez  va  baland  ovozda 

boMadi. 

Bu 

tipdagi 

bolalar 

yaxshi 

ko‘rgan 

ishi 

bilan 

uzoq 

shug‘ullanishlari  mumkin,  katta  to ‘siqlami  yengib  o ‘tishga  qodir.  Shu 

bilan  birga,  u  qilayotgan  ishini  (irg ‘itgan  koptogini  sherigi  ola  olmay 

qolsa)  to ‘satdan  o ‘yinni  to ‘xtatib  q o ‘yishi  va  yaxshi  kayfiyati  birdan 

buzilib,  yom on  bo‘lib  qolishi  m um kin.  Bunday  tipdagi  o ‘quvchi  bola 

bilan  o ‘qituvchi yoki m uom ala qiluvchi  kishi, avvalo, ularning xulqidagi 

qanday  nojo'yalikni  y o ‘q  qilish  kerag-u,  qanday  yaxshi  xislatlarni 

qoMlash  (turli,  rang-barang  m ashqlar  yoki  sport  bayram lari,  sport 

m usobaqalari,  estafetalar  o rq ali)  rivojlantirish  lozim ligini  anglab 

olishlari  kerak.

K ichik m aktab yoshidagi  bola  faolligi  zarur sifat bo‘lib,  agar u jo iz 

harakatlarda 

(harakatli 

o ‘yinlar,  jismoniy 

m ashqlardan 

qaysidir 

elem entlarni  bajarishda,  qaysid ir  sport  turi  bilan  (yengil  atletika, 

gim nastika,  suzish)  shug‘ullanishda)  namoyon  b o is a ,  uni  qo‘llab- 

quvvatlash  lozim.  Shundagina  u  nojoiz  harakatlarga  (daraxtga  chiqish, 

bo‘lar-bo‘lm asga mushtlashish, janjallashishga)  kuchi  va  vaqti  yetmaydi.

---

Shunday qilinsa, bu  o ‘quvchining faolligi  y o ‘qolishi  va  o'qituvchisining 

(ota-onasining)  gapiga  kirmaydigan,  irodasiz  yoki  kattalam ing  adolatli 

talablariga  ham  qarshilik  bildiruvchi  “ o ‘ja r   o ‘quvch¡ga”  aylanishi 

mumkin.

Qiziqqon  o ‘quvchiga  diqqatini  bir  jo y g a   ja lb   qiluvchi,  m asalan, 

sport turi  m ashqlarini,  sport turi  mashqlari  elem entlaridan tashkil  topgan 

harakatli  o ‘yinlar,  (sport  bayramlari,  sport  m usobaqalari,  estafetalar) 

turli-tuman  estafetalar  (ammo  musobaqa  tarzida  em as),  chidamlilik  va 

bardoshni talab qiluvchi  barcha m ashg‘ulotlar foydalidir.

Bunday  o ‘quvchi  bolani  doimo  va  asta-sekin  m ehnat  vazifasiga 

o ‘rgatib  borib,  uni  unda-bunda  emas,  balki  m untazam   bajartirsa, 

tarbiyalash  uchun  o ‘zini  tutish  qobiliyati  yordam   beradi.  Bu  tipdagi 

o ‘quvchi  bolalarga  muomala  qoídalarini  o ‘rgatish  lozim:  bosiq 

gapirishni,  boshqalam i  (katta-yu  kichikni)  hurm at  qilishni,  gapini 

bo‘lmaslikni,  talab  qilishni  emas,  iltimos  qilishni,  q o ‘pollik  qilganda 

kechirim so ‘rashni, birnarsani  sindirgandatuzatishni.

S an g v in ik  (se rh a ra k a t) -  o ‘quvch¡  b o la la r fe’lining 

o ‘ziga xos to m o n lari

Bu  tipdagi  kichik  maktab  yoshidagi  b o la  faol  bo ‘ladi,  am m o 

harakati,  ishoralari  keskin  emas,  Imo-ishorasi jo n li  b o ‘lib,  ancha  osuda. 

Tez,  qattiq  so'zlaydi,  kayfíyati  bir  tekis  -  osuda,  xushchaqchaq,  keskin 

o ‘zgarishlarsiz tezda o ‘yinga kirishadi.

Sangvinik  bola  kun  tartibidagi  jism o n iy  

tarbiya  b o ‘yicha 

m ashg‘ulotlar,  to'garaklar  (sport  bayram lari,  sport  m usobaqalari, 

estafetalar)  va boshqa ish  shakllarini  beg‘alva  bajaradi.  Jismoniy  tarbiya 

o ‘qituvchisining  (ota-onasining)  barcha  topshiriqlarini  bajaradi  va 

bo‘ysunadi.  Sinfdoshlar orasida har qanday  sharoitda o ‘ziga tezda o ‘rtoq 

topib  oladi,  u  bir  ishga  (harakatli  o ‘yinlarda,  spo rt  bayramlari,  sport 

musobaqalari,  estafetalarda)  boshchilik  qilishi  m um kin  yoki  bo ‘lm asa 

ijrochi  bo ‘lib  ham  qatnashishi  mumkin.  B unday  bolalam ing  asab  tizim i 

juda  ko‘nikuvchan  b o ‘Iib,  bir  m ashg‘u!otdan  ikkinchi  m ashg‘ulotga 

yengil  va  tez  o ‘ta   oladi.  Bu  uning  eng  yaxshi  sifati.  Biroq  uning  shu 

xususiyati  salbiy  tom onga  ham  oüb  borishi  m um kin:  bu  o ‘quvchi 

o ‘ynayotgan  harakatli  o ‘yinlarni  tez-tez  alm ashtirishi,  bir  vaqtda  k o ‘p 

narsaga  qiziqqanligi  uchun  birorta  ishni  (harakatli  o ‘yini  m usobaqasi, 

jism oniy  m ashqlam i  bajarish)  oxiriga  yetkazm aslikka  olib  kelishi 

mumkin.  Bu 

esa  shubhasiz  berilayotgan  bilim lam i  toMaligicha  o la

---

olmaslikka,  ko‘p  o ‘rtoqlari  bor-ku,  lekin  birorta  o ‘rtog ‘i  unga  do‘st 

hisoblanm asligiga  sabab  bo‘ladi.  Shuning  uchun  jism oniy  tarbiya 

o ‘q¡tuvchisining  (m urabbiyning)  vazifasi  sangvinik  bolada  turg‘unlik, 

bardoshlilik  va  m aqsad  sari  intilishini  shakllantirishdir.  Bunday 

o ‘quvchilarni 

gapga  quloq  solishi  yaxshi,  am m o  u  yaxshi  qolib 

yom onning  gapiga  kirib  ketishi  mumkin.  B u 

tipdagi  o ‘quvchi 

muomalali,  k o ‘ngilchan,  ular  shu  xususiyatlari  bilan  o ‘qituvchilarni 

o ‘zlariga tez  rom  qiladilar.  Shunga  qaramay,  ularga  nisbatan  o ‘qituvchi 

talabchan  boMishi,  u lam in g  “mayda”  kamchiliklarini  (sport  anjomlarini 

yig ‘ishtirib  qo‘ym aslik,  anjomlarni  har  tom onga  uloqtirish,  ust  boshini 

(sport  form asini)  saranjom -sarishta  tutishi)  k o ‘z  yum m ay  nazorat  qilib 

turish  lozim.  B unday  bolalarni  o ‘zlariga  yoqqan  ish  bilan  uzoq 

shug‘ullanishlariga  sharoit  yaratish,  ammo  ishda  bir  xil  takrorlanuvchi 

jism oniy  m ashqlar  bilan shug‘ullanishtarini to ‘xtatishga harakat qilinadi. 

Shuningdek, jism o n iy   m ashq jarayonlarini  oxirigacha yetkazishini  emas, 

uning sifatini talab  q ilish lozim.

F le g m a tik  (sovuqqon) - o‘quvchi  b o la la r fe’lining 

o ‘ziga  xos tom onlari

Bunday  o ‘quvchining  harakati,  im o-ishorasi  sust  keskin  emas. 

Jismoniy  m ashqlarni  (sport  bayramlari,  sport  musobaqalari,  estafetalar) 

bajarishga  sekin  kirishadi,  ammo  bajaradi.  D oim o  lallaygan  kayfiyatda 

yuradi.  Barcha  reaksiyalar  aniq  emas:  imo-ishorasi  bo ‘shang,  kulgusi 

ham, y ig 'isi  ham  nim jon,  harakatlari  bo‘shashgan,  nutqi bo‘lar-  bo‘lmas, 

so‘z  va  gaplari  o ‘rtasida  to ‘xtab-to‘xtab  qoladi,  fikrlari  bir  joy ga 

jam lanm agan.  H ar  qanday  tashqi  taassurotga  sekin  munosabat  bildiradi, 

birorta  ishga tez k irishib ketmaydi.  Flegm atik bola bir xi!  ish  bilan uzoq, 

charchamay  shug‘ullanishi  mumkin.  Bunday  m aktab  o ‘quvchisining 

fe’i-atvori  tu rg 'u n   b o ‘ladi,  uning  jahlini  chiqarish  ancha  qiyin.  Bu 

o ‘quvchida jism oniy  m ashqlar  ko‘nikm a  va  m alakasi  uzoq  shakltanadi, 

ammo  shakllangan  k o ‘nikm a  va  malakalar  m ahkam   o'm ashib  qoladi. 

Jismoniy 

tarbiyadagi 

tartib, 

qonun-qoidalarga  uzoq  moslashadi. 

Sinfdoshlari  orasidan  o ‘ziga  do‘st  topishga  qiynaladi.  Ammo  jism oniy 

tarbiya bo‘yicha egallagan jism oniy  m ashqlarga k o ‘nikkach,  malakalari- 

ni  egallagach  bu  m ashqlarni  u judayam   yaxshi  bajaradi  hamda  topshiril- 

gan ishni  (m e’y o m i) oxirigacha yetkazadi.

Flegmatik 

bolaga 

nisbatan 

“tezroq, 

imillama” 

- 

“yana 

sudralyapsanm i?”  kabi  ogohlantirishlar bilan  m urojaat  qilish yaramaydi. 

Baqirib-chaqirib  qattiq  asabiga tegish,  uning  harakatini  battar torm ozlab

---

qo  yadi.  Bunday  o ‘quvchi  soatlab  bir  joy da  berilgan  jism o n iy  

m ashqlarning  bajarishga  bardoshi  yetadi,  boshqalarni  bezovta  qilm aydi. 

Jismoniy  tarbiya o ‘qituvchis¡ning  bunday  o ‘quvchini  o ‘z   holiga  tashlab 

qo'yishi  o'quvchining  rivojlanishiga  zarar  yetkazadi.  Uning  reaksiyasi 

bailar sustlashib qoladi.

B ulam ing  oldini  olish  uchun  flegm atik  o'quvchining  harakatni 

sifatli  bajarishga  undash  kerak,  aks  holda  bu  tipdagi  o ‘quvchida 

“yalqovlik,  erinchoqlik”  rivojlanishi  m um kin.  Bunday  bola  chaqqon, 

serharakat  o'quvchi  bola  bilan  d o ‘stlashish¡  lozim.  Am m o  bunda 

ularning  o ‘zaro  munosabati  o'q itu v ch i  tom onidan  nazorat  qilib  turilishi 

shart.

M elanxolik (xafaqon) - o ‘q u v c h i b o la la r fe’lining 

o‘ziga  xos  to m o n la ri

Bu  tipdagi  o ‘quvchilarda  q o ‘z g ‘alish  va  torm ozlanish  jarayon lari 

juda  past,  tez  horib  qoladi.  Bunday  bolalarda  kuchsiz  qo ‘z g ‘atuvchiga 

nisbatan  ortiq  darajada  kuchli  reaksiya  bo‘ladi.  U lar  ju d a  bir  s o ‘zli, 

ko  ngli  nozik  bo‘ladi.  Unday  o ‘quvchi  baqirm aydi,  istagan  n arsasiga 

m o ltilla b   qarab  turadi.  U  jism oniy  tarbiya  m ashg‘ulotlarida  (sport 

bayramlari,  sport musobaqalari, estafetalar  va boshqa shakllarda) faollik 

ko‘rsatm aydi,  tinch,  ko‘p  harakat  talab  qilm aydigan  faoliyat  bilan 

shug  ullanishni  istaydi.  O 'rtoqlari  bilan  suhbatga  kirishm aslikka,  k o ‘p 

gapirm aslikka,  faqat  eshitishga  harakat  qiladi,  o ‘z  bilimi  yoki  harakatini 

bo ‘rttirib  k o ‘rsatmaydi.  Jismoniy  m ashqlam i jonli  bajarishda (qoMlariní 

yoyish,  yugurish,  safda  yurish,  burilish,  umbaloq  oshish,  sakrash) 

uyaladi,  bajarsa  ham  yon  atrofiga qarab  q o ‘rqibgina (ikkilanib)  bajaradi. 

M elanxolik o ‘quvchi  ko‘pincha sinfdoshlariga “to b e”’  bo‘lib yuradi.

Ba  zida jam oaviy  o ‘yinlarda  m elonxolik  bola  tufayli  estafetalarda 

shu jam oa m a g lu b  bo‘ladi.

Jism oniy  tarbiya  o ‘qituvchisi  tom onidan  qilingan  qattiq  m uom ala- 

ga yigMab ham  yuboradi.

Bu  bola  haqida  ko‘pincha  unga  gapirish  befoyda,  b arib ir 

tushunm aydi,  deyishadi.  Aslida  bu  yerda  gap  butunlay  boshqa  narsada: 

bolani  ja v o b   bermasligiga  sabab,  unda  aynan  kuchli  hissiyotlam i 

q o ‘zg‘alganidan,  u  tormozlanish  holatida  b o ‘lad¡.  K atta  odam ,  bu 

k o ‘ngilsizlÍkni  tez  unutishi  m um kin,  m elanxolik  bola  esa,  uzoq 

vaqtgacha  unutolmaydi.  U  ju d a   siqiladi,  shunday  ekanligidan  xafa 

bo  ladi,  b a’zida  uxlolmay  chiqadi.  B unday  o ‘quvch¡lar  q o ‘z g ‘atuvchi

---

t a ’siriga  uzoq  vaqt  bardosh  berolmaydiiar.  U lar  shovqindan,  notanish 

kishilar bilan m uloqotdan tez charchaydilar.

Jism oniy  tarbiya  o ‘qituvchisi  tomonidan  berilayotgan  jismoniy 

m ashqlar  mazmunini  eshitayotganga  quloq  solib  turishi  mumkin, 

bajarish  talab  qilinganda  m ashqni  eslab  qolib  bajarishda  qiynaladi, 

s o ‘ralganda  esa  aytib  bera  olm aydi.  Bunday  holatlarda  o'qituvchi 

tom onidan “xotirang pastm i” , “ xotirasi yo‘q” degan tanbehga uchraydi.

M elanxolik  bola  bir  narsani  uqib  olguncha  ko ‘p  vaqt  ketadi 

(jism oniy  mashqlami  turli-tum an  holatlarda  bajarilishida).  Melanxolik 

bolani  qattiq  shovqinlar,  yangi  tanishlardan ehtiyot  qilish  zarur.  Bunday 

bola y o lg ‘iz o ‘ynashni yoqtiradi,  sinfdoshlari  orasida  ham  ajralib turadi, 

chetga  chiqib  yana  y o lg ‘iz  o ‘ynayveradi.  Bu  boiaga  sport  turlari 

b o ‘yich a  musobaqalar,  jam o aviy  harakatli  o ‘yinlar,  turli  estafetalar 

foydalidir.  Bular  uning  y o lg ‘iz  harakatinigina  rivojlantirm aydi,  balki 

chidam , bardosh, turg‘unlikka, qiyinchilikni y en g ish g ao ‘rgatib  boradi.

S p o rt m u so b a q a la rin i,  b a y ram larin i tash k il qilish  va 

o 'tk a z is h   q o n u n -q o id alari

Jismoniy  tarbiya  jam iy at  tarixining  barcha  bosqichlarida  xalq 

m adaniyatining  tarkibiy  va  m uhim   qismi  b o iib   kelgan.  X ususan,  unga 

0 ‘zbekiston  hududida  yashayotgan  xalqlar  m a’naviy  va  jism oniy 

barkam ollik  mezoni  sifatida  qarashgan.  Jismoniy  tarbiya  va  harbiy 

sa n ’at  XIV-XV  asrlarda  ham   ancha  rivoj  topgan.  A m ir  Tem ur  olib 

borgan  siyosat  jam iyatning  ham m a  sohalarida  boMgani  kabi  jismoniy 

tarbiya  mohiyatini  ham   yuqori  bosqichga  ko‘targan.  Tem uriylar  davrida 

harbiylam i  jism oniy  tarbiyalashga  alohida  e ’tibor  berilgan.  Kurash, 

kam ondan otish, ot sporti o ‘yinlari b o ‘yicha m usobaqalar o ‘tkazilgan.

Sobiq  ittifoq  davrida jism o n iy   tarbiya  0 ‘zbekiston  Respublikasida 

k atta y o ‘qotishlarga  uchradi.  K uch,  tezkorlik,  chiniqish  maktabi  boMgan 

m illiy  o ‘yinlarga  e ’tibor  susaydi.  Bu  mahalliy  aholining  jismoniy 

tarbiyadan uzoqlashishiga olib keldi.  B u esa mahalliy aholining jismoniy 

rivojlanishiga,  jism oniy  tayyorgarligiga  hamda  salom atligiga  putur 

yetkazdi.  Ayniqsa, yosh bolalarda bu  holat ancha sezilarli  boMadi.

Bolalam ing jism oniy  tayyorgarligi  ancha  pasaydi.  Biz  olib  borgan 

ilm iy tadqiqot  ishlari  buni isbotladi.

M ustaqil 

O ‘zbekiston 

davrida  bu 

m asalaga 

katta  e ’tibor 

berilm oqda.  M asalan,  jism oniy  tarbiya  va  sport  to ‘g ‘risidagi  Prezident 

qarorlari, farmonlari  bunga isbot bo‘la oladi.

---

“0 ‘zbekiston 

Respublikasida 

bolalar 

sportiní 

rivojlantirish 

to‘g ‘risida”gi  qaror hamda “B oshlang'ich   ta ’lim  va sport tarbiyaviy  ish ” 

hamda 

“M aktabgacha  tarbiya 

v a 

bolalar  sporli” 

fakuítetlarida 

qo ‘shiincha  ikkinchi  m utaxassislikning  kiritilishi  (boshlang'ich  s in f 

o ‘qituvchísi  va  jism oniy  tarbiya  o*qituvchisi),  -   bolalar  sportini 

rivojlantirishda  ilgari  tashlangan  qadam   boMdi.  Lekin  jism oniy  tay yo r- 

garlik,  m usobaqalarda  qatnashish  k o ‘n ¡km a  va  malakalarini  shakllanti- 

rishni  eng kichik bog‘cha yoshidan boshlash  kerak.  Afsuski, b o g 'c h alar- 

da bunga yetarlicha e ’tibor berilmaydi.

B og‘chalarda  qanday  sport  m usobaqalarini  o ‘tkazish  m um kin  va 

unga qanday tayyorgarlik ko‘rish kerak? N im alam i e ’tiborga olish lozim ?

Turnan  va  shahar  birinchiligida:  fútbol,  10-20  m.  ga tez  y ugurish, 

estafetalar,  velosipedda  yurish,  sport  konkurslari,  quvnoq  startlar,  4x1 0 

m.  m okkisim on  yugurish  va  turli  m usobaqalar  dasturga  kiritilgan.  Shu 

m usobaqalar  yuqoridan  (turnan,  shahar,  respublika)  kelgan  m uso ba­

qalar  kalendariga  asosan  yoki  o ‘qituvchüar-tarbiyachilam ing  o ‘z 

tavyorgarligi  asosida boshlanadi.

Bunday  tayyorg¿ír!ik!nr  jism oniy  tarbiya  m ashg‘ulotÍarida,  kun 

tariíbida  o ‘tkazi!adigan jismoniy  tarbiya jarayonida olib  boriladi  h am d a 

o 'yinlar  orqali  musobaqaga oid  harakatlar  hisobida  o ‘tkazüadi.  M asalan 

estafeta  o 'y in i,  yoki  “Kim  uzoqqa  sakrayd i?”,  “Eng  mergan”,  “M o k k i­

simon yugurish” va boshqalar.

3-4  yoshdagi  bolalar  uch  g 'iid ira k li  velosipedda  uchishni  ju d a  

yoqtiradiiar,  5  yoshdan  yuqori  ikki  g ‘ildirakli  velosipedda  uchishni 

o ‘rgatish  mumkin.  Velosipedda  uchishning  ahamiyati  shundaki,  bo la 

ko‘p  vaqt  havoda  bo'ladi  hamda  m uskullarini,  ayniqsa,  oyoq  m uskul- 

larini  mustahkamlaydi.  Bulardan  tashqari,  muvozanat  saqlash  qo biliya- 

tini  rivojlantiradi,  koordinatsion  qobiliyatlarini,  jasurlik  va  dovyuraklik 

fazilatlarini  tarbiyalaydi.

B cjj’/ha  bolalariga  va  boshlang‘ich  sin f o ‘quvchilariga  sayr  qilish 

ham  yoqacii.  Sayr  orqali  bolalarda  tabiatga,  atrof-muhitga  qiziqish  oshib 

boradi, organizm chiniqtiriladi, qiziquvchanligi  rivojlanadi. Bunday sayrlar 

3-4  yoshli  bolalarda  15-20 daqiqa davom   etadi,  5-6 yoshli  bolalar kattaroq 

masofani  charchamay  bosib  o ‘tadilar  va  30-40  daqiqagacha  davom   etadi 

shu jum ladan boshlang‘ich sinf o ‘quvchilarini 60-90 daqiqagacha.

Xalq 

t a ’lim  tizimini 

takom iH ashtinsh 

masalalari, 

p ed a g o g  

kadrlarni  tayyorlash,  tarbiyalash  va  o ‘q itish-o‘rgatÍsh  metodlari  d a v la t 

aham iyatidagi  masala  bo‘lib  kelgan  va  shunday  bo‘lib  qoladi.  ch unk i  u 

milliy  davlat  dasturining  vazifalarini  bajarishga  yo‘naltirilgan  h a m d a  

shaxsni  har tom onlama garmonik  rivojlantirishga qaratilgan.

---

Hozirgi  texnikaning  rivojlanishi  islohotlar  o ‘zgarishi,  zamon 

talabiga  binoan  har  bir  odam   o ‘z   bilimlarini  m ustaqil  boyitishga  ega 

b o ‘!ishlari  kerak.  Bunday  k o ‘nikm a,  malakalami  eng  kichik  yoshdan 

boshlash  lozim.  Shu  boisdan  kichkintoy  bolalarning  salomatligi, 

jism o nan  tayyorgarligi,  o ‘qishga  b o ‘lgan  ehtiyoji,  uning  dunyoqarashi 

va  boshqalar  b o g ‘ch a  tarbiyachilam ing  ish  m ahoratiga  bog‘liq. 

Shulardan  biri  bolalar  kun  tartibini  har  xil  harakatlar  bilan  boyitish. 

M asalan,  m aktabgacha  ta ’lim  va  boshlang‘ich  ta ’lim  muassasalarida 

sport  bayramlarini  o ‘tkazish  bolalarda jismoniy  m ashqlar  bilan  mustaqil 

shug ‘ullanish,  sport  bilan  oshno  bo'lish,  d o ‘stlashish  va  boshqa 

k o ‘nikm a,  m alakalam i  shakllantirish,  harakat  faoliyatini  oshiradi. 

M aqsad  ham  shulardan  iborat.  Lekin  bu  maqsadni  am alga  oshirish 

uchun  sport  bayram larini  tashkil  qilish,  uning  sam aradorligini  oshirish 

va o ‘tkazishga katta tayyorgarlik kerak.

Misol  tariqasida  (b o g 'ch ad a)  maktabda  sport  bayramini  tashkil 

qilish  va  o ‘tkazish  tajriba  asosida  bayon  etiladi.  Eng  avvalo  har  bir 

o ‘tkaziladigan  sport  tadbirlari  rejaga  kiritilgan  bo ‘lishi  kerak,  reja 

pedagogik  kengashda  tasdiqlanadi,  so‘ng  olib  boriladigan  sport 

bayram iga  ssenariy  yoziladi.  Ssenariya  ham   pedagogik  kengashda 

m uhokam a  qilinadi  va  tasdiqlanadi.  Bu  bayram ga  tayyorgarlik  ko'rish 

ishchi  guruhi  tuziladi.  C hunki  o ‘tkazilayotgan  sport  bayramining 

sam arali  ta’sirini  oshirish  m aqsadida  bolalarning  safda  yurish  turlari 

(chiziqlar  bo‘ylab  yurish,  o ‘rtadan  2-3-4  tadan  b o ‘lib  yurish,  diagonal 

bo‘ylab yurish, 2 tom ondan  diagonal  bo‘ylab qaram a-qarshi yurish,  hosil 

qilib  yurish  va  h.k.),  yurish  turlarini  k o 'rsatish  (oyoq  uchlarida, 

tovonlarda,  kaftning ichki  va tashqi  tomonlarida  yurish,  askarcha yurish, 

katta  qadam   tashlab  yurish,  oyoqlam i  chalkashtirib  yurish,  tizzalami 

baland ko'tarib yurish va h.k.).

Bolalarning  jism oniy  tayyorgarligini  ham da  m ashg‘ulotlarda 

o ‘tilgan  materiallami  o ‘zlashtirish  darajasini  aniqlash  va  nazorat  qilish 

m aqsadida  yakkam a-yakka  bellashuv  tarzida  yugurishlar,  e.uafetaiar, 

sakrashlar,  to‘plar  bilan  m ashqlar  bajarish,  turli  o ‘yinIam i  o ‘rganish  va 

bajarish  amalga  oshiriladi.  Shular  qatorida  aralash  m ashqlam i  ham 

m usobaqa tarzida bajarish m aqsadga muvofiq.

Bunday  tayyorgarliklar  albatta  ssenariy-reja  asosida  olib  boriladi. 

U shbu  bayramlarni  o ‘tkazishda  hakamlar  xizm atini  ham  yoddan 

chiqarm aslik kerak va ulam i alohida tayyorlash  lozim.  Hakam lar sifatida 

tarbiyachilar, o ‘quvchilar va ota-onalam i jalb  qilish m umkin.

Sport  bayramlari  m usiqasiz  o ‘tmaydi.  Shuning  uchun  eng  kichik 

bolalarga  tanish  va  yoqim li  musiqalami  tanlash  kerak.  Bulardan  keyin

---

sport 

bayramlarida 

qo‘llaniladigan 

sport 

uskunalari, 

inshootlam i 

tayyorlash  lozim.  Ulaming  rang-barang  boMishi  bolalar  kayfïyatini, 

qiziqishini,  emotsional  holatini  oshiradi.  So‘ng  sport  bayramini  o ‘tish 

joyini bezatish va ular sanitariya-gigiyena talabalariga javob berishi kerak.

Sport  bayram lariga ota-onalam i  ta k ü f qilish  lozim.  Y uqorida  qayd 

etilgan tayyorgarliklar ko‘p vaqt talab qiladi.

T ashkil qilish  q o n u n -q o id a la ri

Har  xil  bayramlar,  shu  jum ladan  sport  bayramlari  ham   bolalar 

hayotida  mustahkam  o ‘rin  egallagan.  B u  bayramni  bolalar yuqori  darajali 

kayfiyat bilan kutadilar va unda ishtirok etadilar.  M a’lumki, har bir bayram  

jismoniy  mashqlar  va  sport m usobaqalarisiz yoki  sportchilarsiz  o ‘tm aydi. 

Albatta  sportchilar  ham  ishtirok  etadilar.  Ommaviy  sport  chiqishlari 

bayram  sanalariga  to‘g ‘ri  keladi.  M asalan,  xotin-qizlar  bayrami,  askarlar 

kuni,  N avro‘z bayrami,  0 ‘zbekiston  Respublikasining  mustaqillik  kuni  va 

shu kabilar.  Ushbu  bayramlarda gim nastika chiqishlari  an’anaga  aylangan. 

Jismoniy  tarbiya  va  sport  bayramlarini  maktabgacha  tarbiya  m uas- 

sasalaridan  boshlab,  boshlang‘ich  sinflarda  o‘tkazilishi  katta  aham iyatga 

ega:  targ‘ibot  qilish  hamda  sport  bayram lari  orqali  bolalami  om m aviy 

jismoniy  mashqlar  bilan  shug‘ullanishga  jalb  qilish  va  ularda  qiziqish 

uyg‘otish masalalarini  hal qiladi.

Sport 

bayramlarini 

tashkil 

q ilish 

va 

o ‘tkazish 

m urakk ab 

m asalalardan  biri.  Uni  tashkil  qilish d a  b o g ‘cha  m udirining  q aro ri 

asosîda tashkiliy  qo‘mita  tuzitadi.  U n g a  m udira  m uovini,  m etodist  y oki 

katta  pedagog  (rais), jismoniy  tarb iy a  b o ‘yicha  m utaxassis-tarbiyachisi, 

boshqa  tarbiyachilar,  ota-onalar  q o ‘m ita  a ’zolari  va  boshqalar  kiritiladi. 

Tashkiliy  q o ‘m ita  ish  rejasini  tuzadi,  m aqsad  va  vazifalarini  aniqlaydi, 

o ‘tkazish joyini  va vaqtini belgilaydi.

Tayyorgarlik  ko‘rish 

ishi  jaray o n id a  ota-onalardan, 

ho m iy  

tashkilotlardan  yoki  sport  m aktablaridan  yordam chilar  so ‘rash  m um kin . 

Bajariladigan har bir ishga m as’uliyat b ilan  qarash kerak.

Eng  asosiy  vazifalardan  biri-bu  bayramli  chiqishlar  dastu ri, 

jism oniy  m ashqlar  majmuasini  tuzish,  h ar  bitta  guruh  bilan  chiqish 

mashqlarini  o ‘rganish,  ayrim  sport  elem entiarini  o ‘rganish,  raqs 

mashqlarini  tanlash  va  o ‘rganish,  repititsiya  o ‘tkazish  ch iq ish lam i 

m usiqaviy  bezatish,  sport  anjom lari,  uskunalar  (to‘p!ar,  gardish lar, 

gimnastik  tayoqchalar,  sharlar,  arqonchalar)  va  sport  form alarini 

ta’minlash  ham da  emblemalar  tanlash.  B ulardan  tashqari  sport  b ay ram i

---

o ‘tkaziladigan  joyni  bayram ona  bezatish,  har  xil  ko ‘rgazm alar  bilan 

boyitish, fotom ontajlar va  hokazo.

Tashkiliy  qo ‘m ita  o ‘z   ishini  sport  bayram ini  o ‘tkazishga  oid 

m uhokam a bilan yakunlaydi.

Sport  bayramini  m uvaffaqiyatli  o ‘tishi  dasturning  aniq,  tushunarli- 

ligi  va  tayyorgarlik  darajasiga  bog'liq.  Dasturning  ishlab  chiqilishi 

bayram ning  g ‘oyasi,  m avzusi  va  mazmunidan  kelib  chiqishi  lozim.  Shu 

ju m lad an   bog‘chaning  m oddiy  tomonlarini,  ishtirok  etuvchilam ing 

jism o n iy   va  sport  tayyorgarligi,  sport  tadbirining  katta-kichikligi, 

o ‘tkazish joyi  va vaqtlarini h isobga olishzarur.

Sport  bayram  dasturini  shunday  tuzish  kerakki,  ham m a  chiqishlar 

bir-biri  bilan  bog‘langan boMishi  kerak, orada  uzilish  bo‘lmasligi,  takror 

ham da  zerikarli  bo‘lmasUgi  lozim ,  har  xi!  yurishlar,  sa f  mashqlari, 

gim nastika,  akrobatika,  turli  bellashuvlar,  ashula  va  raqs  mashqlari, 

savol-javoblar  va  shu  kabilar  dasturga  kiritilgan  b o ‘lishi  lozim.  Shular 

qatorida  mashqlarni  va  chiqishlam i  juda  ko‘paytirib  yuborish  yaxshi 

natijaga olib kelmaydi,  bolalarda qiziqish pasayadi.

0 ‘tkazilgan sport bayram laridan  bir shingil.

Gim nastik  chiqishlam i,  mashqlarni,  kom binatsiyalarni  yoshga, 

tayyorgarlikga nisbatan to ‘g ‘ri tanlash katta aham iyatga ega.

Sport  m usobaqasi  yoki  bayram lam i  yutug‘i  ko ‘pincha  musiqani 

to ‘g ‘ri  tanlashda  bo‘lib,  u  m ashq  mazmunini  ochib  beradigan,  uning 

xarakteri  va  shakllariga ja v o b   beradigan  bo‘lishi  kerak.  M usiqa  nafaqat 

sport  bayramini  to ‘laqonli  o 'tish ig a,  balki  har  xil  chiqishiarga,  turli 

mashqlarni  samarali  bajarishda  ta ’sir  ko‘rsatadi.  M usiqa  ijro  etuvchi- 

larga  va  tak lif qilingan  m ehm onlarga  yoqimli  bo'lishi  uchun  bolalarga 

va kattalarga tanish bo‘lgan  m usiqa tanlash m aqsadga muvofiq bo ‘ladi.

S p o rt b a y ra m la r ssenariysini tuzish  m etodikasi

Jismoniy  tarbiyaning  aham iyati,  uning  qiym ati  bolalar  salomatligi 

bilan  chambarchas  bo g ‘liq  ham da  boshlang‘ich  sin f  o ‘quvchilarining 

harakat  faolligini  oshiruvchi 

vosita  sifatida  k o ‘riladi.  Jismoniy 

tarbiyaning  rivojlanishi  om m aviy  sport  tadbirlarini  o ‘tkazish  bilan 

b o g ‘liq.  Ular  sport  m usobaqalari,  estafetalar,  harakatll  o ‘yinlar  va  h.k. 

Shuni  ham  aytish  kerakki,  bunday  o ‘yinlar  bayram lar qadim   zamondan 

o ‘tkazilib kelingan.  M asalan  har yili  Forishda o ‘tkaziladigan milliy  sport 

bayram lari.  Ayniqsa  bunday  sport  bayramlari  0 ‘zbekiston  Respublikasi 

m ustaqillik  davrida  tikiana  boshlandi  va  yildan  yilga  uning  keng 

om m aviyligi oshib borm oqda

---

Lekin  bu  sport  bayramlari  viloyat  m iqyosida  o‘tkazilm oqda. 

Maktablarda,  boshlang‘ich  sinf  o ‘quvchilari  bilan-chi?  Y uqorida 

ko'rsatilgandek,  jism oniy  tarbiya  darslaridan  tashqari  o‘tkaziladigan 

sport tadbírlari  va bayram lar o ‘quvchilarn¡ng  harakat  faolligini  oshiradi, 

bolalar  organizm iga  ¡jobiy  ta ’sir  k o ‘rsatadi  ham da  ularning  y etarlicha 

dam olishiga  im koniyat yaratadi.

“ Sport bayram lari  ssenariysini  tuzish  m etodikasi” -  bugungi  k u n d a  

jismoniy  tarbiyaning  eng  dolzarb  m asalalaridan  biridir.  Chunki  bu  

o ‘tkaziladigan tadbirlar bolalarda harakat  faolligini oshirishga im koniyat 

yaratadi,  boshlang‘ich  sinf o ‘quvchiiarida jism oniy  tarbiya  m ashg‘u lo t- 

lariga  qiziqish  uyg'otadi,  sport  to ‘garaklariga  jalb   qilinadi  va  shu 

kabilar.  O ddiyroq  gapirganda,  turli  sport  bayram lari  ssenariysini  tu zish  

uchun  bolalar  jism oniy  tarbiyasini  to ‘g ‘ri  tasavvur  qilishim iz  lozim . 

Undan  tashqari  qayerda,  qachon,  kim lar  bilan  o ‘tkazilishini  h am da 

mavjud  sharoitni,  imkoniyatlami  hisobga  oigan  holda  rejalashtirilsa  v a 

o'tkazilsa yaxshi  boMadi.

Sport  bayram lari  o ‘quv  yili  davom ida  tarixiy  sanalarga  (vaqtlarga) 

bog‘langan  holda  o ‘tkazilishi  m aqsadga  m uvofíqdir.  Masaían:  “X o tin - 

qizlar kuniga”,  “N avro‘z  bayramiga”,  “B olalarni  him oya  qilish  xalq aro  

kuni”ga,  “K onstitutsiya  kuni”ga,  “Jism oniy  tarbiya  va  sport  kuni” ga, 

“Salomatlik  kuni”ga  va  h.k.  bag‘ishlangan  sport  bayramlarini  o ‘tk azish  

mumkin.  Demak,  har  bir  chorakda  bunday  bayram lam i  rejalashtirish 

maktabda jism oniy  tarbiya va  sport m asalalarini  ko ‘tarÍsh  hamda y ax sh i 

yo‘lga qo‘yishga imkoniyat yaratadi.

Ushbu  sport  bayramlarini  sam arali  o ‘tkazish  uchun  birin chi 

navbatda  tashkiliy  qo'm ita  tuziladi.  U  bayram   dasturini  ishlab  ch iqadi 

hamda  reja  ssenariysini  tuzadi  va  shu  m o ‘ljallangan  bayram ga  b u tu n  

tayyorgarlik uchun kerak  boMgan ishlar b o ‘y ich a rahbarlik qiladi.

Ishlab  chiqilgan  sport  bayrami  dasturi  asosida  hay’at  guruhlari  o ‘z 

ishlariga  jid d iy   tayyorgarlik  ko‘radi!ar.  M axsus  tuzilgan  ishchi  g u ru h  

bayram  o'tk azish   joyini  bezatishga  k atta  e ’tibor  qaratadi.  A yniqsa, 

m aydonchalar,  sport  xonasi,  kerakli  sport  anjom lari,  sport  buyum lari, 

kasbiy  m ateriallar va boshqalar oldindan tayyorlangan boMishi zarur.

Sport  bayram larini  o‘tkazish  uchun  tuzilgan  qo ‘m itaga  m ak tab  

direktori,  jism oniy  tarbiya  o ‘qituvchilari,  ota-onalar,  jism oniy  ta rb iy a  

bo‘yicha  faollar  va  sportchilar  kiradilar.  U lar  ssenariyni  va  d astu m i 

ishlab chiqadilar ham da hay’at guruhini  tuzadilar.  Undan tashqari  h ar b ir 

qo ‘mita a'zo si  bajaradigan ishlami  ham da vazifalam i taqsimlaydi.

---

Sport  bayram ini  yuqori  saviyada o ‘tkaz¡sh  uchun  maxsus  vakolatli 

shaxslar  guruhi  (kom issiya)  tuziladi:  texnik-m oddiy  ta ’minlash  guruhi 

bayramni  ochilish  jo y i;  m usobaqa  o ‘tkazish  joyi;  kerakli  buyum lar  va 

sport  anjomlar  bilan  ta ’m inlaydi.  Bellashuvlar  o ‘tkazish joyini  bezatish 

uchun  maxsus  m adaniy  guruh  tuziladi  -   ular  turli  plakatlar,  rasmlar, 

albom,  atributlar,  em blem a,  bayroqchalar,  raketalar,  koptoklar  va 

boshqalarni  tayyorlaydilar;  m usiqaviy  badiiy  rahbar  she’r,  ashula, 

musiqalam i  tanlaydi  v a kerak  bo‘lsa tuzatadi, tikadi  va shu  kabilar;  yana 

bir  guruh  -   bu jism o n iy   tarbiya  o ‘qituvchilari  -   ular  bellashuv  dasturi, 

hay’at a ’zolariga m usobaqa bayoni  bilan ta’m inlaydi  va shu kabilar.

Yuqorida qayd  etilgan  maxsus  vakolatli  shaxslar guruhi  “Bolalami 

him oya  qilish  xalqaro  kuni”ga  b ag‘ishlangan  “O na  Vatanim  -   go‘zal 

yurtim ”  mavzusi  b o ‘y ic h a   sport  bayrami  ssenariysini  tuzadilar,  aniq 

o ‘tkazilish  vaqti,  m ashqlar,  musobaqalar,  o ‘yinlar  ketma-ketligi  hamda 

har bir javobgar shaxs  k o ‘rsatiladi.

Yuqorida  qism an  jism oniy  tarbiyaning  kelib  chiqishi,  ayrim 

atam alam ing  o ‘zaro  farqlanishi, jismoniy  tarbiyaning  rivojlanishi,  sport 

musobaqalari  va  bayram larining  qadimdan  o ‘tkazib  kelinishi  hamda 

hozirgi  kunlarda  bu  om m aviy  sport  tadbirlari  va  bayram lam ing  tashkil 

qilinishi  va o ‘tkazilishi  k o ‘rsatib o ‘tilgan edi.

0 ‘quv  rejasidagi  jism oniy  mashqlarga  oid  m axsus  m ashg‘ulotlar 

bolalami  harakatga  o ‘rgatish  uchun  asosiy  vosita  hisoblanadi.  Jismoniy 

tarbiya  m ashg‘ulotlarida  dastur  materiallari  o ‘zlashtiriladi,  o ‘rgatish 

jarayonida sog‘lom lashtirish, tarbiyalash va ta’lim iy vazifalar hal  etiladi.

M ashg‘ulotlar  o ‘z   m azm uniga  ko‘ra  jism oniy  tarbiya  dasturiga 

mos  ravishda  uch  qism dan  iborat  bo‘lib-tayyorlov,  asosiy  va  yakuniy 

qism lar  bo‘yicha  tashkil  qilinadi  va  o ‘tkaziladi.  M aktabgacha  yoshdagi 

bolalar  bilan  bu  m ash g ‘ulotlar  yoshiga  binoan  10  daqiqadan 

35 

daqiqagacha  davom   etadi.  Haftada  3  marta  o ‘tkaziladigan  bunday 

m ashg‘ulotlar  b otalam ing  yuqori  jismoniy  tayyorgarlik  darajasini, 

jism onan  baquvvat,  so g ‘lom  barkamol  avlodni  tarbiyalashni  ta ’minlab 

bera  olmaydi.  B olalam ing  harakatga  bo‘lgan  talablarini  qoniqtirish 

maqsadida  jism oniy  tarb iy a  shakllarini  kom pleks  holda  olib  borish 

lozim.  Ayniqsa om m aviy  sport  tadbirlari  va bayram larini  muntazam olib 

borishga  katta e ’tibor bilan qarash  kerak.

Jism oniy  ta rb iy a   vositaiarig a  um um iy  x a ra k te ristik a

XX  asm ing texnika taraqqiyoti davrida jism oniy  tarbiya va sportga 

katta  o ‘rin  ajratilm oqda.  A yniqsa,  oxirgi  yilíarda  (17-yanvar  1996-yil). 

“ Fútbol”  turini  rivojlantirishga  qaratilgan  O ‘zbek¡ston  prezidenti

---

farmoni  hammani  quvontiradi.  Inson  salomatligi  jism o niy  tarbiya  va 

sportning  rivojlanishidan  ajralm agan  hol  bo 'lib   qoldi.  C hunki  texnik 

taraqqiyot  davrida  insoniyat jism o n iy   m ehnatdan  ozod  b o 'lib ,  eng  xavfli 

kasaliikka  “Gipodinamiya”ga  uchram oqda,  y a’ni  harakatsizlik,  bu  esa 

XX  asm ing  juda  xavfli  qon-tom ir  tizim ining  kasalligiga  olib  keladi. 

Shuning  uchun,  ayniqsa,  oxirgi  yillarda  m ustaqil  m am lakatim izda 

davlatim iz  rahbarlari  tomonidan  “Jism oniy  tarbiya  va  sp ort”  b o ‘yicha 

chiqarilgan  qonun  va  “ S og'lom   avlod  uchun”  farm on  bolalam ing 

m a’naviy va jism oniy rivojlanishi,  ulam ing  sog'lom ,  m ehnatsevar,  baxtli 

boMishlari  to'g'risidagi ham korlikni  ko'rsatadi.

Shunday  b o 'lar  ekan,  aholining,  ayniqsa,  bolalam i  jism o niy,  har 

tom onlam a  garmonik  rivojlanishi  uchun  qanday  jism oniy  tarbiya 

vositalaridan foydalanishimiz m um kin?

M a’lumki,  jism oniy  tarbiya  qadim dan  mavjud  b o 'lib   inson  hayoti 

bilan  rivojlanib  kelgan.  Inson  jism o n iy   tarbiya  uchun  vositalam i  asta- 

sekin  tanlab  borib,  hayotida  jism o n iy   tarbiya  vositalarini  vujudga 

keltirgan-bu  gigiyenik  omillar,  tarbiyaning  sog'lom lashtirish  kuchlari, 

jism oniy  m ashqlardir  (1-jadval).  Insonning jism oniy  rivojlanishiga  turli 

harakatlar  ham   ta’sir etadi (m ehnat,  rasm   solish,  kiyinish  va  boshqalar), 

shartsiz  refteks,  massaj  va  boshqalar.  U lar  sog'liqni  m ustahkam lash, 

organizm ni  har  tomonlama  va  garm onik  rivojlantirish,  hayotga  zarur 

b o ig a n   harakat,  ko‘nikma  va  m alakalam i  oshirish,  jism o n iy   takom il- 

lashuvini yuqori pog‘onaga k o 'ta rish  m aqsadida foydalaniladi.

Lekin  faqat  kompleks  holda  ham m a  jism oniy  tarb iy a  vositalari 

qo‘llanilsa,  shundagina,  yuqorida  ko'rsatilgan  vazifalarga  t o ‘la  jav ob  

berish  m um kin, chunki  har bir vosita organizm ga har xil  ta ’sir etadi.

B u  vositalar,  shuningdek,  davolash  va  profilaktika  m aqsadlarida 

ham  keng qo'llaniladi.

Sport  bayramlarini  o ‘tkazish  jarayonida  turli-tum an  estafeta 

o ‘yinlari,  sport  o ‘yin!ari  elem entlarini  va  har  xil  m usobaqalar, 

bellashuvlar,  konkurslardan  foydalanish  m aqsadga m uvofiq.

M a k ta b d a   boshlang‘ich  s in f  o ‘q u v c h ila rin i sp o rt b a y ra m la rig a  

psixologik ta y y o rla s h d a   pedagogning roli

H ar  bir  ota-ona  o‘z  farzandlarini  baquvvat,  so g 'lo m ,  qaddi-qom ati 

kelishgan,  chiroyli  bo'lishini  istaydi.  Lekin  bu  ham m a  uchun  ham  

tabiatning  m o‘jizasi  bo‘lib  qolaverm aydi.  Bu  k o ‘p  yil  d avo m id a  o ‘z 

organizm ini  takomillashtirish  b o ‘y icha  muntazam  ishlash  asosida  hosil

---

boMadi.  A lbatta  bu  ham  o dam n in g   harakaí  tayanch  apparatining 

rivojlanishi  va  ichki  organlar  faoliyatini  (yurak,  o ‘pka)  faolfashtiríshga, 

salom atlikni  m ustahkam lashga  y o ‘naltirilgan  harakatlarni  qoMlamasdan 

vujudga  kelm aydi.  Undan  tashqari  odamning  chiroyliligi  faqatgina 

tananing  tashqi  ko‘rinishini  takom illashtirishdan  kelib  chiqm aydi,  balki 

uning  harakatlarining yuqori  darajali  koordinatsion  kuch,  egiluvchanlik, 

tezkorlik  harakatlarining  takom illashuviga  bog‘liq.  A lbatta  bu  masalani 

am alga  oshirish  uchun  uni  en g   kichik  yoshdan,  balki  bolaning  ilk 

yoshdan  tarbiyalab  borish  m aqsadga  muvofiqdir.  B og'chada  oigan 

tarbiya  uzilib  qolm asdan,  m aktabga  kelganda  yanada  yuqoriroq, 

yaxshiroq  psixologik  nuqtayi  n azarga ega boshlang'ich  s in f o ‘quvchilari 

tom onidan davom  ettirilishi  kerak.  Buning uchun  o ‘qituvchi  bolalam ing 

psixologik rivojlanish darajasini  b ilish  kerak.

B olaning  dunyoga  kelishi  bilan  uning  psixologik  rivojlanishini 

k o 'rish im iz  mumkin.  M a’lum ki,  b o la  bir  oylik  yoki  ikki  oylik  davrida 

atrof-m uhit  bilan  m unosabatda  boMadi.  Bu  m unosabat  kattalar 

yordam ida  rivojlanadi.  U  em aklashga,  so ‘ng  yurishga  va  boshqa 

harakatlarni  bajarishga  intiladi,  harakatlarni  takrorlaydi.  5-6  yoshli  bola, 

ayniqsa,  boshlang‘ich  sin f  o ‘quvchilari  turli  harakatlarni  hosil  b o‘lgan 

m alaka  orqali  em as,  balki  ongli  ravishda  bajaradi  va  uning  ahamiyatini 

tushunadi.

B olalam ing  psixologik  rivojlanishiga  kattalam ing  ta ’siri  ibrat 

boMadi  (qaddi-qom ati,  m unosabati,  ishlari,  qiliqlari,  yurishlari  va  shu 

kabilar).  B olaning  eng asosiy  psixologik  rivojlanishi  turli  o ‘yinlar  bilan 

bo g ‘liq.  0 ‘yin  bolada  eng  zarur  fazilatlarini,  shu jum ladan jam oatchilik 

fazilatlarini  ham  tarbiyalaydi.  S yujetli  o‘yinlar  orqali  bola  atrof-muhit, 

odam lar  ishi  va  hayoti  bilan  tanishadi,  turli  vazifalam i  va  maqsadni 

am alga  oshiradi.  Shuning  uchun  o ‘qituvchilam ing  asosiy  vazifalaridan 

biri  bo lalar  faoliyatini  o ‘yin  tarzd a  tashkil  qilish  va  o ‘tkazishdir.  Bu 

yoshdagi  bolalar  rahbarlik  vazifalarini  yoki  m as‘ul  vazifalam i  qoida- 

larga  rioya  qilgan  holda,  yuqori  saviyada  bajarishga  intiladi.  Masalan, 

“ona  rolini”  bajarishda  qiz  b o la  “o ‘zining  bolasiga”  g ‘am xo‘rlik, 

m ehribonlik,  e ’tiborlikni  k o ‘rsatadi.  Bog‘chada  boshlangan,  o ‘rganilgan 

k o ‘p  o ‘yinlam i  qayta-qayta  o ‘ynaydilar  “M ehm on  -   mehmon”, 

“M aktab”,  “B og'cha”,  “Sartarosh”,  “Poyezd”  va  boshqalar.  Qanday 

o ‘yin  boMmasin,  lekin  bu  o ‘y in lam i  o ‘tkazish  oldida  aniq  maqsad  va 

tarbiyalash  vazifalari  boMishí  kerak   (mustaqillik, jam oatchilik,  do'stlik, 

iroda,  vatanparvarlik  va shu  kabilar),  chunki shu yoshdan  boshlab,  uning 

xarakteri tuziladi.

---

Y uqorida  qayd  etilganlardan  tashqari,  maktabda  har  xil  sport 

bayram larini  tashkil  qilish  va  o ‘tkazish  bolalarda  k atta  taassurot 

qoldiradi.  Bu  bayram!arga,  ayniqsa,  sport  bayram lariga  ular  qiziqish  va 

m as’uliyat bilan tayyorgarlik  ko‘radilar.

Psixologik  nuqtayi  nazardan,  bolalar  xarakteri  uchta  belgiga 

ajratish mum kin:

1.  M as’ullik,  mustaqillik,  tirishqoqlik  berilgan  vazifalam i  bajarish 

jarayonida  k o ‘rinadi.  Bunda  bolaning  irodaviy  qobiliyatini  k o ‘rsatishga 

intilish asos  boMadi.

2.  Atrof-m uhitga  bo‘lgan  m unosabat  (m ehribonlik,  d o ‘stlik, 

yordam  berishga  intilish).

3.  0 ‘z-o ‘ziga  boMgan  m unosabat  g ‘urur,  o ‘zining  hurm atini,  qadr- 

qim m atini bilish.

Har  b ir  sport  tadbirlarini,  sport  bayram larini  o ‘tkazishda  yuqorida 

k o ‘rsatilgan  xarakter  fazilatlarini  hisobga  oigan  holda  m aqsad  va 

vazifatarini  moMjallash kerak.  M aktabda  iloji  boricha b olalam ing yoshi- 

ga  m unosib  im koniyat  va  sharoitlar  yaratish  lozim.  M ashqlam i  o ‘rga- 

nishda  ham ,  sport  bayramlari  uchun  m ashqlar  majm uasini  tu zishda  ham  

“Osondan  qiyinlikka”,  “Oddiydan  m urakkablikka”  degan  m etodik  prin- 

siplam i  am alga oshirish kerak.

M aktabda sport bayramlarini  o ‘tkazish  uchun turli-tum an  m ashqlar 

tanlanadi  va  tayyorgarlik  ko‘riladi.  Bu  m ashqlar  oddiy  v a  yoshiga 

m unosib  b o iis h i  kerak.  Quyida  taxm iniy  m ashqlar,  asosiy  harakatlar, 

o 'yinlar k o ‘rsatilgan.

T o ‘pni q o ‘l b ila n  d u m a la tish

---

T o ‘s i q l a r   b o 'y la b  y u g irish

---

A rq o n   b ila n   s a k r a s h

---

---

О

ooooo

B u y u m la rn i  q o ‘yib  c h iq is h

X

O O O O O # # # # # ®

--------------------------,   X

T o ‘pni olib y u rish

---

Bu  uskunalar  bilan  sport  bayram larini  tashkil  qilish  va  o'tkazish 

bolalarda  nafaqat  dam   olish,  m ustaqillikni  tarbiyalash,  d o ‘stlik,  mehr- 

oqibat,  vatanparvar  fazilatiarni  shakllantiradi,  balki  bolalarda  harakat 

faolligini 

oshiradi, 

ularda 

kuch 

qobiliyatlarini, 

koordinatsion 

qobiliyatlarini,  chidam lilik va  egiluvchanlik  qobiliyatlarini  tarbiyalaydi. 

Bunday  sport  bayram lariga  ota-onalar,  pedagogik  jam oasini  va 

boshqalar  ta k lif  qilinadi.  Bu  esa  sport  bayram ini  yuqori  darajada 

0

‘tishiga k o ‘m aklashadi.

Pedagogning  roli  azaldan  yetakchi  bo‘lib  kelgan,  hozirgacha  ham 

bolalarni  tarbiyalashda  va ta ’lim  berishda  asosiy  xizmat  qiladi.  Oldingi 

zamon  davrida  bolalarga  faqat  iste’dodli  pedagoglar  tarbiya  berishi 

mumkin  degan  fik m i  oldinga  surganlar.  Lekin  mashhur  pedagog  V.A. 

Suxomlinskiy  fikricha,  bolalar tarbiyasi  -   m uhim  ijtimoiy  qarz.  Kelajak 

yangi  avlodni  tarbiyalashda har bir kishi  o ‘z hissasini qo‘shishi  mumkin. 

Ular  tarbiyalash  jarayonida  o ‘z  san ’atini,  mahoratini  ko‘rsata  oladi. 

Bolalarni  tarbiyalashda  yuqori  darajali  ustoz,  rassom,  shoir  san ’atkor 

bo‘lib qolishi  m um kin.

H ar  tom onlam a  garmonik  rivojlangan,  vatanparvar  barkamol 

avlodni tarbiyalovchi  zamonaviy jism oniy  tarbiya o ‘qituvchisi - pedagog 

qanday  boMishi  kerak?  Eng  avvalo  bu  o ‘qituvchi  -  pedagog o ‘z   siyosa- 

tiga,  ijtim oiy  bilim ga  ega  boMishi  kerak  ham da  individual  va  kasbiy 

sifatlari,  axloqiy  tayyorgarligi,  yuqori  darajali  bo ‘lishi  lozim.  Masalan 

yolg‘on  gapirishni  yoqtirm aydi,  talabchanlik  o ‘rinli  bo ‘!ishi  lozim, 

(bezor,  to ‘p alonchi,  yoqim siz  fazilatlar)  shu  kabi  masalalar  tarbiya 

jarayonida am alga oshiriladi.

M aktabda  pedagogning  roli  yuzasidan  bir  misol.  Bir  o ‘quvchi 

hamma  fandan  “2 ”  bahoga  o ‘qiydi.  Qaysi  fan  boMmasin,  shu  bahodan 

yuqori  ololm aydi.  M aktabga  yangi  m atem atika  o ‘qituvchisi  keladi.  U 

o ‘zi  o 'tk azg an   darsda  shu  bolaga  hech  narsaga javob  bermagan  b o ‘lsa 

ham  “ 5”  baho  q o ‘yadi.  Albatta  bu  pedagogik  jam oa  o ‘rtasida  katta 

m uhokam aga aylanadi.  Biri  uni  haydash  kerak,  u mutlaqo  pedagog b o l a  

olmaydi.  B oshqalari  boshqajazolash  chorasini  k o ‘rsatishadi, hatto  sudga 

berishni  ham   gapirishadi.  Boshqacha  gapirganda,  birorta  o ‘qituvchi  bu 

yosh  pedagogni  yonini  olmadi.  K atta  pedagogik  jam oani  fikri  bir 

narsaga  kelib  taqaladi:  “Biz  bu  dangasa,  bezor,  hech  narsani 

bilmaydigan,  savollarga mutlaq javob  bcrm aydigan o ‘quvchiga “2”  baho 

qo‘yamiz,  u  dom la  hech  ham  javob  bermasa  “ 5”  baho  qo‘ysa!  Demak 

biz yomon  o ‘qituvchilar,  u  esa  yaxshi!”.  Bundan  kuchliroq  ham  s o ‘zlar 

aytildi.  Y oshning  so ‘zlariga  hech  kim   quloq  solmadi.  U  ju d a  hayajon-

---

lanib  va  achinib  gapirar  edi;  “0 ‘z¡ngiz  o ‘ylab  ko‘ring,  ham m angiz  ikki 

qo‘yaverib  o ‘z  kuchiga,  bilimiga  ishonmay  qo‘ydi  va  o'qim aydigan 

bo‘ldi.  Mcn  ham  ikki  q o ‘ysam  yaxshí  tom onga  o ‘zgarish  b o ‘ladim i? 

Yo‘q!  Shuning  uchun  men  “ 5”  baho  qo‘ydim”.  Lekin  buni  hech  kim 

q o ‘llab-quvvatlamadi.

Bu  o ‘qituvchi-pedagoglar  orasida  boMayotgan  fikr-m ulohazalar, 

ikkichi  o ‘quvchi  esa  “5”  bahoni  qanday  qabul  qildi.  U  kechasi  bilan 

uxlamay  chiqdi.  “N im a  uchun  m enga  “5”  qo‘yd¡?  Javob  berolm adim - 

ku?  Balki  menga  ishongandir?” .  Xullas,  o ‘quvchi  keyingi  m atem atika 

darsiga  yaxshilab  tayyorlanib  boradi  va  ijobiy  jav ob lar  beradi.  Keyin 

boshqa  fanlardan ham  o ‘z baholarini  o ‘zgartirib  boradi.  M ana  sizga bitta 

pedagogning psixologik ta ’siri.

Pedagog  bolalar  psixologiyasini,  o'zining  psixologiyasini  yaxshi 

bilishi kerak hamda uni boshqarib borish  imkoniyati b o 'lish i  kerak.

Shaxsning  m a’naviy  va  jism oniy  imkoniyatlarini  ochish  ham da 

rivojlantirish,  ular  negizida  o ‘quvch¡  yoshlarda  m ustahkam   axloqiy 

sifatlarni  shakllantirish,  bolalar  o ‘rtasida so g lo m   turm ush  tarzini  tashkil 

etish  0 ‘zbekiston  Respublikasida  barkamol  avlodni  tarbiyalashning 

muhim  vazifalaridan biridir.

Jism oniy  tarbiya  -   bolalar,  yosh  avlod  shaxsining  ushbu 

xususiyatlari  va sifatlarini  rivojlantirishning  m illiy-tarixiy  ildizlariga ega 

bo'lgan  qudratli  omili  sifatida  xalq  o g ‘zaki  ijodida,  sharq  m utafakkir- 

larining  asarlarida,  xalq  pedagogikasida  ham  o ‘z  aksini  topgan.  Shu 

boisdan  mamlakatimizning bugungi  kunida o‘quvchilam i  ham  jism oniy, 

ham  m a’naviy-estetik jihatdan kom illikka erishishlari  uchun  m os  sharoit 

yaratish  hukum atimizning doimiy  diqqat markazidir.

M a k tab g a ch a  tarbiya  yoshidagi  b o la la r bilan  m u s o b a q a la rn i tash k il 

qilish va o ‘tk a z ish   m etodikasi

M aktabgacha  ta ’lim  m uassasalarida  m usobaqalar  o ‘tkazishning 

maqsadi,  bolalarda harakat faolligini  oshirish,  ularda jism o n iy  tarbiya  va 

sportga b o ‘lgan qiziqishnl  uyg‘otÍsh ham da m ustaqillikni  tarbiyalash.

M usobaqalar  bolalam ing  m aktabgacha  ta’lim   m uassasalarida 

jism oniy  tarbiya  m ashg'ulotlarida  oigan  bilim  va  harakat  k o ‘nikma, 

m alakalam i  aniqlash,  ulam ing  jism oniy   tayyorgarligini  va  qiziqishini 

aniqlashga  qaratilgan  bo'lib, ulard a  iroda, tirishqoqlik, yuqori  natijalarga 

erishishga  intüish,  bellashuvlarda  vijdonan  va  halollik  bilan  qatnashish, 

raqibga do‘stona munosabat fazilatlarini  tarbiyalaydi.

---

M usobaqalam ing  o ‘tkazilishi  jism oniy  tarbiya  m ashg‘ulotlarida 

o ‘rganilgan  harakat  ko‘nikm a  va  malakalari  hosil  boMgan  mashqiardan 

iborat  b o ‘lishi  lozim,  y a ’ni  tarb iy a  jismoniy  tarbiya  m ashg‘ulotlarida 

turli-tum an  yugurish  turlarini,  sakrash  usullarini,  otish  va  ilish 

qoidalarini,  raqs  mashqlarini  v a  akrobatik  harakatlam i,  moMjalga 

irgMtishni,  estafeta  o ‘yin]arini,  mokkisim on  yugurishlar,  em aklab  va 

to ‘rt  oyoqlab  yurishlar  va  h.k.Iarni  o ‘rgatadilar.  Shu  harakatlar  asosida 

m usobaqalar o ‘tkaziladi.

Tarbiyachi  bu  m usobaqalam i  o ‘tkazish  uchun  qanday  tayyorgarlik 

ko‘rishlari 

kerak?  Avvalo, 

m usobaqa  o ‘tkazish  rejasini 

tuzish, 

m uhokam a  qilish  va  tasdiqlab  olish  zarur.  So‘ng  uni  o ‘tkazish  uchun 

zarur  b o ‘lgan  uskunalam i  ta ’m inlaydi  hamda musobaqa  o ‘tkazish joyini 

bezatadi -  musobaqa bayram tarzda o ‘tilishi  maqsadga m uvofiqdir.

M usobaqaga  ota-onalar,  m a o rif  vakillarini  va  boshqalam i  takiif 

qiladilar.  M usobaqa o ‘tkazish uchun hakamlar belgilanadi.

BoshlangMch  sin f  o ‘quvchilarida  (7-10  yosh)  m ushak  kuchlari 

oshib  boradi  va  bola skeieti  shiddatli  rivojlanadi.  Sutli  tishlar  doimiyga 

alm ashadi.  Bola  uy  sharoit  m uhitidan  yoki  bog‘cha  sharoitidan,  maktab 

hayot sharoitiga o ‘tadi  va zaruriy  m ehnat malakalarini  egallaydi.  Bolalar 

va  k attalar  bilan  bo‘lgan  m unosabatlari  oshib  boradi,  hayotni,  tabiatni 

anglashga  qiziqishi  oshadi.  Infeksiya  kasalliklari  kam ayadi  va  yengil 

o ‘tadi.  A lbatta,  bu  bolalar  kichik  yoshda  k o ‘p  kasal  boMadi  degan  gap 

em as.  O ta-onalar  bola  salom atligining  mana  shu  xususiyatlarini  to ‘g ‘ri 

tushunishi va ularni  nazorat q ilib borishiga bog‘liq.

U m um an  bolalam ing  organizm i  rivojlanishi  ustidan  nazorat  olib 

borish  v a tasavvur qilish  uchun y osh   ota-onalarga farzandining dunyoga 

kelish  davridan  nazorat  daftarini  tutish tavsiya  qilinadi.  U nda  har  oyda 

tana  o g ‘iriigining  oshib  borishi,  b o ‘yining  o ‘sishi,  bolaning  psixom otor 

rivojlanishi,  emlash  vaqtlarini  yozib  borish  va  boshqalam i  muntazam 

yozib  borish  lozim.  BoshlangMch  s in f o ‘quvchilari  tez  har  tom onlama 

garm onik rivojlanadilar.  H ar tom onlam a jism oniy rivojlangan, chiniqqan 

va  irodali  insonlami  tayyorlashda  m usobaqalar  pedagogik  jarayonining 

asosiy 

tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Har  bir  m usobaqa  yaxshi, 

m uvaffaqiyatli  o ‘tishi  uchun  u n g a  tashkiliy  va  amaliy  nuqtayi  nazardan 

chuqur  va  jiddiy  tayyorgarlik  k o ‘rish  kerak.  Umuman  olganda  har  bir 

m usobaqa ishlab chiqilgan nizom  va sport taqvimi asosida o ‘tkaziladi.

M usobaqalam i  o ‘tkazishdan  maqsad  bolalarda  harakat  faolligini 

oshirish,  ularda jism oniy  tarbiya  va  sportga boMgan  qiziqishni  uyg‘otish 

ham da m ustaqillikni tarbiyalashdir.

---

M usobaqalar  jismoniy  tarbiya  tizim ida  pedagogik  jarayonning 

ajralmas  qism i  bo‘lib,  chiniqqan,  irodali,  har  tom onlam a  jism oniy 

rivojlangan  insonlarni  tarbiyalashga  qaratilgan.  Har  bir  m usobaqa 

chiroyli,  sam arali  o ‘tishi  uchun  uni  jid d iy   va  bilim ga  suyangan  holda 

tayyorlash  kerak.  Bu  tayyorgarlik  o datda  boshlang‘ich  s in f o ‘quvchilari 

bilan  o ‘tkaziladigan  m usobaqalar  to ‘g ‘risida  N izom -dastur  ishlab 

chiqiladi 

va 

pedagogik  kengashda 

m uhokama 

qilinadi 

ham da 

tasdiqlanadi, so 'n g  sin f rahbarlariga tarqatiladi.

M usobaqalar  boshlanishidan  oldin  sport  hakam lar  guruhi  tuziladi. 

Uni  boshqarib  boruvchi  albatta  sportni  yaxshi  biladigan,  tushunadigan 

o ‘qituvchilardan  yoki  shu  m aktabda  ko‘zga  ko‘ringan  yuqori  sin f 

o ‘quvchi-sportchilaridan 

bo‘lishi 

mumkin. 

K o‘pincha 

bunday 

m usobaqalam i 

o ‘tkazishni  m aktab  jism oniy  tarbiya  o ‘qituvchisi 

boshqarib  boradi.  Sport  hakam lar  guruhida  2  ta  kom issiya  tashkil 

qilinadi 

(m andat  va  tibbiy 

kom issiyalar). 

M andat 

kom issiyasi 

m usobaqada  ishtirok  etuvchi  o ‘quvchilam i  m usobaqaga  q o ‘yish- 

q o ‘ym aslik  masalalarini  hal  qiladi.  Tibbiy  kom issiya  esa  birinchi 

navbatda  m usobaqada  ishtirok  etuvchi  shaxslam i  tibbiy  k o ‘rikdan 

o ‘tishini  talab  qiladi  hamda  u  m usobaqa  jarayonida  tibbiy  xizm at 

qilishni  ta ’m inlaydi,  tashkil  qiladi.  Sport  m usobaqalari  h ar  doim  

bayram ona  o ‘tkaziladi.  Shuning  uchun  ham,  o ‘tish  joy in i  plakatlar, 

bayroqlar,  chaqiruvlar,  devoriy  g azetalar  va  boshqalar  bilan  bezatilishi, 

tashqi  ko‘rinishi  talabga  javob  berishini  ta’m inlanganligi  tarbiyaviy 

aham iyatga  ega.  Bu  sport  bayram ini  ochilishidan  oldin  s a f  m ashqlari, 

yurish  k o ‘riklari,  shu  jum ladan,  h ar  xil  ko‘rgazm aü  bellashuvlar  ham  

o ‘tkaziladi.

Katta  m usobaqalarda  imkoni  b o ‘lsa,  malakali  sharhlovchilam i ja lb  

qilish  m aqsadga  muvofiq.  Bu  albatta  barcha  m ehm onlarga,  o ‘quv- 

chilarga  natijalar  to ‘g ‘risida  aniq  m a ’lum ot  berib  turish  im koniyatini 

yaratadi.

Tajribali  tashkilotchilar  sport  m usobaqalari  chiroyli  o ‘tishi  uchun 

to ‘la  ssenariy  yoziladi:  qayerda  b o ‘lib  o ‘tishi;  ishtirok  etuvchilar  soni 

(har  bir  s in f  bo'yicha);  jam oa  tarkibi  (nechta  o ‘g ‘il,  n ech ta  qiz); 

bildirgilam i  kim ga topshirish;  m usobaqalam i  boshqarib  boruvchi  va  h.k. 

M usobaqalar shaxsiy, jam oalararo va aralash bo‘lishi  m umkin.

Shaxsiy  musobaqalarda  ishtirok  etuvchilar  o ‘rtasida  g 'o lib lik  

uchun  bellashadilar;  aralash  m usobaqalarda  ham  g‘olib  chiqqan  shaxs 

aniqlanadi,  ham g ‘olib sin f jam oasi  aniqlanadi.

---

M a’lumki,  sogMom,  jism o n a n   baquvvat,  har  tom onlam a  jism oniy 

rivojlangan  insonni  tarbiyalash  uchun haftada 2 soat o ‘tiladigan jism oniy 

tarbiya  darslari  yetarli  em as.  Darsdan  tashqari  sport  to ‘garaklari, 

so g ‘lom lashtirish guruhlarini  tashkil  qilish,  har xil o ‘yinlar,  bellashuvlar, 

sport  bayram lari,  konkurslar  va  shu  kabilarni  tashkil  qilish  va  o ‘tkazish 

y uqorida  qayd  etilgan  v azifalarga  nisbatan  javob  bera  oladi.  Shunday 

b o ‘lar ekan, boshlang‘ich  sin f o ‘qituvchilari  nim alam i  qila oladi, ishlami 

nim adan boshlashi lozim?

Birinchi  navbatda  har  b ir  o ‘quvchi  m usobaqalarda  ishtirok  etish 

uchun  tibbiy  ko‘rikdan  o ‘tishi  kerak.  Faqat  tibbiy  ko‘rikdan  o ‘tgan, 

so g ‘lom   bola m usobaqalarga q o ‘yilishi mumkin.

Ikkinchidan,  har  b ir  o 'q itu v c h i  o‘ziga yordam chilar  tayyorlashlari 

lozim .  U lar  hakamlar  sifatid a  v a  boshqa  tashkiliy  ishlarda  yordam 

beradilar.  Bunday  yordam chilam i  yuqori  sin f  o ‘quvchilaridan  tanlash 

m um kin.  S o‘ng m usobaqa o 'ta d ig a n  joyni,  bayonnom a va boshqa mayda 

qurollam i  (bayroqchalar, arqonchalar, sekundomer,  metr,  haskash,  kurak 

va  h.k.)  ni  tayyorlash kerak.  M usobaqa  bayram tarzida  o ‘tishi  maqsadga 

m uvofiqdir.

B oshlang‘ich  sin f o ‘quvchilari  bilan  qanday  m usobaqalam i  tashkil 

qilish  va  o ‘tkazish  m um kin?  Boshlang‘ich  sin f  o'quvchilari  bilan 

birinchi  navbatda  m aktabda  jism oniy  tarbiya  dasturining  boMimlari 

asosida  yengil  atletika  (30  m   yugurish;  4x10m   m okkisim on  yugurish; 

turgan  joyidan  va  yugirib  kelib  uzunlikka  sakrash;  to‘gridan  yugurib 

kelib  balandlikka  sakrash  (ehtiyotlik  bilan);  koptokni  uzoqqa  irg‘itish); 

gim nastika;  tortilish;  um baloq  otish,  kuraklarda  tik  turish  va  boshqalar; 

sport  o ‘yini;  fútbol;  to ‘pni  darvozaga  tepish;  oyoq  va  bosh  bilan 

o ‘ynash:  basketbol  (to ‘pni  1-2  m etr  naridan  korzinaga  tushirish;  suzish; 

shu jum ladan shu  bolalar y oshiga  to ‘g‘ri  keladigan  shashka  va shaxmat, 

stol  tennisi,  badm inton  o 'yinlaridan  m usobaqalami  tashkil  qilish 

m um kin.  Bulardan  tashqari  ayrim   elementlardan  ham  musobaqalar 

tashkil  qilish  mumkin.  M asalan,  arqon  bilan  sakrash;  joyidan  kirn 

uzoqqa  sakrash  va h.k.lar.  B unday  musobaqalar o'tkazishning tarbiyaviy 

aham iyati ju d a katta.

N am una  sifatida  quyida  b ir  musobaqani  tashkil  qilish  va o ‘tkazish 

m etodikasi  bayon  etiladi.  Eng  avvalo  shaxsiy  birinchilikda  eng  yaxshi 

natijalam i  aniqlab,  sport  m usobaqalarida  ishtirok  etuvchi  jam oalam i 

tuzish  lozim, so ‘ng  sinflararo  m usobaqalar o'tkaziladi.  Shuni  ham  aytish 

kerakki,  agarda faqat  sin f birinchiligi  o‘tkazilsa,  N izom   va sport taqvimi 

yozilishi  shart  emas.  O g ‘zaki  e ’lon  qilinadi  va  o ‘tkazilaveradi.  Maktab 

birinchiligida Nizom  yoziladi.

---

M isol,  tennis  bo‘yicha  1-sinf  o ‘quvchilari  ichida  birinchilik.  Bu 

musobaqani  o ‘tkazishdan  oldin  o g ‘zaki  e ’lon  qilinadi,  tushuntiriladi  va 

har  bir  s in f  o ‘qituvchisi  ishtirok  etuvchilar  ro‘yxatini  tuzadilar.  S o ‘ng 

bayonnom alar tayyorlaydilar:

1 -sin f b o ‘yicha

F.I.Sh

t/s

N atijalar

Jam i

0 ‘rin

Xujayev R.

1

■

3:1 2:3 3:1 2:3 3:2 3:1 3:1 3:2

6

I

Maxmudov S.

2

1:3

■

3:2 3:1

1:3 2:3 3:1 2:3 3:1

4

III-V

Karimov E.

3

3:2 2:3

■

1:3 1:3 3:2 1:3 2:3 3:1

3

VI-IX

Xalilov E.

4

1:3 1:3 3:1

■

3:2 3:1 2:3 3:1 2:3

4

III-V

Jalolov T.

5

3:2 3:1 3:1 2:3

■

1:3 1:3 2:3 1:3

3

VI-IX

Yusupov  K.

6

2:3 3:2 2:3

1:3 3:1

■

3:2 3:2 3:2

5

II

Safayev O.

7

1:3 1:3 3:1 3:2 3:1 2:3

■

3:1 2:3

3

VI-IX

Jum ayev T.

8

1:3 3:2 3:2

1:3 3:2 2:3 1:3

■

1:3

3

VI-IX

Oripov A.

9

2:3 1:3 1:3 3:2 3:1 2:3 3:2 3:1

■

4

III-V

Sport  bayramlarida  ishtirok  etuvchilar  soni  N izo m d a  aniq 

ko‘rsatilgan  b o ‘lib,  ayniqsa  b o sh lan g ‘ich  sinflarda  im koni  boricha 

ko‘proq  bo 'lish i  kerak.  Sport  bayram i  jarayonida  m usobaqalam i  o ‘tka- 

zish  uchun  yordamchilar  tayyorianadi.  U lam ing  vazifalari:  protokollar, 

sekundom er,  m etr  va  boshqa  zarur  narsalam i  tayyorlash.  Shu  jum ladan 

shu  m usobaqalam i  o ‘tkazish yoMlari,  usultari  ishlab chiqiladi.

O na V atan im  — G o 'z a l yurtim

1.  Z an jiry a sash (5   o ‘g‘il +  5  qiz)

10 m  li  masofada chizilgan  chiziqning   ikki tom onida bittadan  savat 

q o ‘yilgan.  0 ‘yin  boshlash  joyidagi  savatda  10  ta  60  sm  H  plastm assa 

gardishlar  q o ‘yilgan,  ikkinchi  sav atg a  9  ta  kichik  koptoklar  tashlangan 

har  bir  jam oaning  birinchi  turga  o ‘yinchining  q o ‘lida  bittadan  kichik 

koptok.  Signal  bo‘yicha  birinchi  tu rg an   o ‘yinchilar  savatdan  gardishni 

olib,  gardish  bilan  sakrab  old  to m o n   yuguradilar.  Ikkinchi  sav a t  oldiga 

yetganda,  gardishni  yerga  qo‘yib  v a  ichiga  tushib,  koptokni  o ‘z  jam oasi

---

tom on  yum alatadi.  Poylab  turgan  keyingi  o ‘yitich¡  koptokni  ¡lib  olib 

oldidagi  savatdan gardishni  olib,  oíd  tomon  sakrab yuguradi  va birinchi 

¡shtirokchini  oldiga  yetganda  gardishni  yerga  q o ‘yib  ichiga  tushib, 

koptokni  o ‘z jam oasi  tom on  yum alatadi,  so‘ng  qo 'llam i  yonga  uzatib, 

o ‘rto g ‘ini  qoMini  ushlab turadi. 0 ‘yin shu tarzda davom  etadi.

H amm a  10  kishi  m ashqni  bajaríb  bo‘lgandan  keyin,  koptokli 

savatga yaqin turgan bola savatdan koptok va o ‘zining gardishini  qo‘liga 

olib  qaram a-qarshi  turgan  savat  tomon  yuguradi  va  2  m  yetm asdan, 

chiziqni  bosm asdan  turib  koptokni  savatga  otadi  va  gardishni  savat 

oldiga  q o ‘yadi,  tushm asa  takror  otadi  (koptokni  tushirish  shart)  so‘ng 

o ‘yin  boshlash chizig‘i  oldida turadi.  Koptok  savatga  tushgandan  keyin, 

ikkinchi  ishtirok  etuvchi  shu  tarzda  o ‘yinni  davom  etadi.  Qaysi  jam oa 

oldin b o ‘lsa, g ‘olib hisoblanadi.

Tayyorlov  mashqlar:  gardish  bilanturli  mashqlam i  bajarish:  belida 

aylantirish,  gardish  bilan  sakrash,  gardish  yum alatish,  gardish  bilan 

qadam m a-qadam   bosib  o ‘tish;  savatga kichik koptokni  1-1.5  -  2.0 -  2.5 

m  m asofadan  otib  tushirish;  kichik  koptok  bilan  turlicha  mashqlami 

bajarish:  devorga  otib  ilish,  devorga  otilgan  koptok  yerga  tushib 

sapchigan  koptok ustidan  sakrash,  yerdan  sapchigan koptokni  ilib olish, 

koptokni tepaga otib  ilish, koptokni  o ‘z atrofida yerga urib yurish va h.k.

2.  Kim  chaqqon (5  o ‘g ‘il  +  5  qiz)

10  m   masofada  chizilgan  chiziqning  bir tom onidan  6  ta   tushaklar 

uzunasiga  yonm a-yon  va  chiziq  oldida  savat  q o‘yi!gan.  H ar  bir  tushak 

o ‘rtasida  balandligi  40-50  sm   b o ‘lgan  6  ta  yoy  qo ‘yilgan.  Chiziqning 

ikkinchi  tom onidan  ham   savat  q o ‘yilgan,  savat  ichida  10  ta  puflangan 

pufaklar.

Signalga  asosan  har  b ir  jam oadan  birinchilari  birinchi  yoyni 

tagidan em aklab,  ikkinchi  yoyni  ustidan oshib o ‘tib,  uchinchisini tagidan 

va  sh u  kabilar  o ‘tib  savat  tom on  yugurib,  savatdan  bitta  pufakni  olib 

orqa  tom on  yuguradilar  va  ja m o a   oldida  turgan  savatga  pufakni 

tashlaydi,  so ‘ng  birinchi  turgan  bolani  kaftiga  uradi.  Shu  tarzda  o ‘yin 

davom   etadi.  Qaysi  jam o a  oldin  yakunlasa,  g ‘olib  va  eng  chaqqon 

bolalar hisoblanadi.

Tayyorlov mashqlar:  p ufak  puflash mashqlari; akrobatik  mashqlar; 

g ‘ujanak  bo‘lib  oldinga,  orqaga  tebranish  yon  tom onlarga  dumalash; 

em aklab  yurish  va  buyum lardan  oshib  o'tish;  yoylar  tagidan  emaklab 

o ‘tish va ustidan oshib o ‘tish;  te z  yugurishlar.

3.  “Xokkey”  8  m  m aso fa  bo‘ylab  6  ta  buyum lar  q o ‘yilgan 

(to ‘ldirm a  to ‘p,  bayroqcha,  kegli  va  h.k)  va  8  m  li  m asofa chizig‘ining

---

oxirida  vertikal  chiziqdan  1.5-2  m  old  tom onda  darvozalar  qo ‘yilgan. 

Masofaning  boshlanishidagi  vertikal  chiziq  oldida  bittadan  klyushka  va 

tennis  koptogi.  Signalga  asosan  har  bir jam o asid a  birinchilari  klyushka 

bilan  koptokni  buyum lararo  yum alatib  jarim a  ch izig ‘idan  darvozaga 

uradilar.  D arvozaga  tushmasa,  takror  urish  kerak.  Tushgandan  so ‘ng 

aksincha  harakat  bilan  orqaga  qaytadilar  va  keyingi  o ‘yinchiga 

topshiradilar.  0 ‘yin  shu  tarzda  davom  etadi.  B irinchi  tugatgan  jam oa 

g'o lib  chiqadi.

Tayyorlov  mashqlar:  kichik  koptokni  2-3  m   masofadan  klyushka 

bilan  devorga  urish; juft-juft bo‘lib  bir-biriga  har xil  (1-2-3  m)  masofadan 

urish  va  ilish;  kichik  koptokni  klyushka  bilan  h ar  xil  yo‘naiishda  olib 

yurish; koptokni darvozaga har xil  masofalarda urib tushirish.

4. “K im oidin?”

10  m  li  m asofa  bo‘ylab  chizilgan  chiziqn in g  ikki  uch  tomonida 

vertikal  chiziq  chizilgan.  Jam oa oldidagi  chiziqda  ikkitadan to ‘p  (fútbol, 

voleybol)  ham  o ‘tirg‘ichda  harflar  qo‘yilgan.  S ignalga  asosan  har  bir 

jam oadan  birinchi  turgan  o ‘yinchilari  o ‘tirg ‘ichdan  bitta  harfni  olib 

(o ‘g ‘il)  fútbol  to ‘pini  oyog‘i  bilan  tepib  yoki  (q iz)  voleybol  to ‘pini 

qo ‘llari  bilan  yerga  urib  old  tomon  yuradilar  va  m asofa  oxirida  turgan 

ilmoqlarga  harfni  osadilar,  so 'n g   orqaga  old in g a  harakat  bilan 

yuguradilar  va  keyingi  turgan  o ‘z  jam o a  a ’zo sig a  uzatadi.  Shu  tarzda 

o ‘yin  davom  etadi.  0 ‘yin  oxirida  ilm oqiarda  “O n a  Vatanim   -   G o‘zal 

yurtim ” so ‘zlari yoziladi.  Birinchi tugatgan ja m o a  g ‘olib  hisoblanadi.

Tayyorlov  mashqlar:  fútbol  to ‘pini  oyoq  bilan  bir-biriga  uzatish; 

to ‘pni  to ‘gri  chiziq  b o ‘ylab  tepib  yurish;  to ‘pni  buyum lararo  tepib 

yurish;  to ‘pni  bir-biriga  uzatish;  to'pni  yerga  chap  va  o ‘ng  qo ‘l  bilan 

urib yurish; buyum lararo to‘pni olib yurish.

5. “Qadam ma-qadam ”

10 m li  masofa bo‘ylab  chizilgan chiziqning boshlanish tom onida 2 

ta gardish  ikkinchi  tom onida  ilg‘ichlar.  H ar bir jam o ad an  birinchi turgan 

o ‘yinchilar  gardishni  yonm a-yon  q o ‘yib  qadam lab  m asofa  bo‘ylab 

o ‘tadilar va  ilg‘ich  oldida  qo‘yilgan  harflardan b irinchi  ilmoqqa osadilar 

ham da  ikkala  gardishni  olib  orqaga  qaytadilar  va  o ‘z  jam oasining 

keyingi  o ‘yinchisiga  topshiradi.  U  o ‘yinchi  ham   gardishlam i  olib 

yonm a-yon  qo‘yib  qadamm a-qadam   bosib,  ilg‘ichlar  oldiga  o ‘tadi  va 

ikkinchi  harfni  olib  birinchi  osilgan  harfni  yoniga  osib,  ikkala  gardishni 

olib o ‘z jam oasi  tom on yuguradi  va keyingi  o ‘yinch iga topshiradi.  0 ‘yin 

shu  tarzda  davom   etadi.  Oxirgi  o ‘yinchi  oxirgi  harfni  osganda 

“O lim piada-O 'zbekiston”  so‘zlari  yoziladi.  Q aysi  ja m o a   oldin  xatosiz

---

yozib bo‘)sa  g ‘o lib  hisoblanadi.  Bu  o ‘yinda xatolar ham  hisobga olinadi. 

Har bitta xato y ozilishiga  1  ochko jarim a beriladi.

Tayyorlov  m ashqlar:  gardish  bilan  turli  mashqlar  bajarish; 

yugurish,  sakrash,  dum alatish;  har  xil  konkurslar  va  estafetalar; 

harflardan s o ‘z la r yasash  konkursi;  tez yugurishlar.

6.  “sakrovchilar”  gardish  bilan  sakrab  old  tom onga  yuguradilar  va 

qaram a-qarshi  chiziq  oldida  qo‘yilgan  buyum lardan  birini  olib  gardish 

bilan  orqaga qaytadilar.  Gardish kutib turgan o ‘yinchiga beriladi,  buyum 

esa  chiziq  o ldida  q o ‘yiladi.  Shu  tarzda  o ‘yin  davom  etadi.  Qaysi 

komanda  xatolarga  y o ‘l  qo ‘ym asdan  o ‘z  jam oasiga  tegishli  hamma 

buyum lam i  olib o ‘tsa,  shu jam oa g ‘olib chiqadi.

Tayyorlov  m ashqlar:  gardish  bilan  bajariladigan  har xil  m ashqlam i 

takror bajarish.

7.  “Rasm  chizish”.  Ishtirok  etuvchilar  5  o ‘g ‘il  va  5  qiz  10  m 

masofaning  b ir  tom onida  chiziq  oldida  ikkala  jam oalar  turadilar. 

Ikkinchi  tom ondagi  chiziq  orqasida  ertak  qahram onlari  asosida  rasmli 

kublar  qo‘yilgan.  H ar  bir jam oadan  ishtirok  etuvchi  yugurib  borib  bitta 

kubni  qo‘yadt,  ikkinchisi  davom  etadi  va  shu  tarzda  o ‘yin  davom   etadi, 

qaysi jam oa rasm ni  xatosiz birinchi b o ‘lib yasasa,  g'olib chiqadi.

Tayyorlov  m ashqlar:  kublar  bilan  har  xil  estafeta,  konkurslar,  tez 

yugurishlar o ‘tkazish.

8.  “K atta  estafeta” .  Jamoa  10  kishidan  iborat  bo‘lib  5  o ‘g ‘il  va  5 

qiz.  M asofani  b ir  tom onida jam oalar,  ikkinchi  tom onida  5  ta gardish,  5- 

qo‘g ‘irchoq,  5 -q o ‘g ‘irchoq  kiyimi,  5-stulchalar.  Har  bir  jam oadan 

birinchi  turgan  ishtirokchilar  m asofa  b o 'y lab   yuguradi  va  chiziqqa 

yetgandan  s o ‘n g   bir  gardishni  olib  chiziqdan  1  m  nariga  qo ‘yadi  va  o ‘z 

jam oasi  tom on  yuguradi.  Q o‘lini  uzatib  turgan  o ‘yînchini  q o ‘liga  urib 

estafetani 

topshiradi. 

Ikkinchi  o ‘yinchi 

o ‘yinni  davom  ettiradi. 

C hiziqqacha yugurib borib, bitta gardishni olib, oldingi  o‘yinchi  qo'ygan 

gardishdan  y an a  1  m   nariga  gardishni  q o 'y ad i  va  orqaga, jam oa  tomon 

yugurib  keyingi  o ‘yinchiga  estafetani  topshiradi.  Shu  tarzda  o ‘yin 

davom  etadi  5  gardishlar  oralig‘i  1  m  yonm a-yon  qo ‘yilgandan  keyin, 

shu  usulda  navbati  bilan  gardish  ichlariga  bittadan  stulchalar  qo'yilib 

chiqiladi,  so ‘n g  har  bir  stulga  bittadan  q o ‘g ‘irchoq!ar  o ‘tkaziladi. 

Q o‘g‘irchoqlam i  o ‘tkazishdan  oldin  uning  k o ‘ylagini  kiyintirish  lozim. 

Endi  o ‘yin  aksincha  harakatlar  bilan  boshlanadi.  Har 

bir  o ‘yinchi 

navbatm a-navbat  yugurib borib stulchadan  q o ‘g ‘irchoqni  olib  ko‘ylagini 

yechib  chiziq  o ldiga  (dastlabki  joyiga)  q o ‘yadi  va  estafetani  keyingi 

o ‘yinchiga  topshiradi.  Shu  tarzda  stulchalar,  gardishlar  dastlabki  o ‘z

---

joyiga yig‘¡b qo‘yiiadi.  Birinchi  b o ‘lib  yig ‘ishtirib  q o ‘ygan jam oa g‘olib 

chiqadi.

9.  “Kim  uzoqqa  sakraydi?”  Ishtirok  etuvchilar  5  o ‘g ‘il  va  5  qiz. 

Jam oa  a ’zolari  ketm a-ket  turgan  joyidan  uzunlikka  sakraydilar.  Lekin 

ikkinchi  o ‘yinch¡  birinchi  uzunlikka  tushgan  chiziqdan  boshlaydi.  Bu 

sakrab tushgan  chiziqdan  3  o‘yinchi  sakraydi  va  shu  kabi  davom  etiladi. 

Jam oaning  hamma  a ’zolari  sakrab  bo‘lgandan  s o ‘ng  umumiy  natija 

oMchanadi. Uzoqqa sakragan jam o a g‘olib chiqadi.

Sport  bayramini  tashkil  qiluvchi  rahbarlar  1-1.5  soat  bayramdan 

oldin  kelishlari  kerak  va  yana  bir  marta  o ‘tkazish  jo y in i  tayyorgarligini 

k o ‘ríb  chiqish  kerak.  Shu  jum ladan  sport  uskunalari,  m agnitafonga 

yozilgan  kassetalar,  turli  sovrinlar,  diplom  va  faxriy  yorliqlar,  kublar, 

koptoklar,  arqonlar  va  shu  kabilar.  B uiardan  tashqari  hamma 

tarbiyachilar bilan  sport bayrami  rahbari  instruktaj  o ‘tkazishi  iozim  (kim 

nima  qilishi  kerak,  nim aga javob  beradi  va  boshqalar).  Sport  bayrami 

boshlanishidan  yarim  soat  oldin  ishtirok  etuvchi  bolalam i  oldindan 

kelishilgan joyga  to'playdilar  va  hammani  tekshirib  k o ‘radilar.  Hamma 

keldimi  yo‘qmi?  Shuning  uchun  bir  narsani  h isob ga  olish  kerak-agarda 

ishtirokchilardan  kim dir  kelolmay  qolsa,  o ‘rniga  zaxiradagi  bola 

kirishiga to ‘g ‘ri  keladi.

10-15  daqiqa  boshlanishidan  oldin  ham m a  ishtirok  etuvchilar 

bayramni  o ‘tkazish  joyiga  boshlanishiga  tayyor  h old a  chiqadilar.  Sport 

bayramini  tabriknom a  bilan  bog‘cha  mudiri  ochadi.  Albatta  bayram 

yuqori  darajali,  chiroyli  o‘tishi  uchun  bayram ni  ochilishida  bayroq 

ko'tariladi.  Ko‘tarishga  har  bir  guruh  sardorlari  chiqadilar.  Bayroq 

ko'tarilgandan  so ‘ng  saflanish  va  qayta  saflanish,  yurish  mashqlari- 

ko ‘rik boshlanadi,  hakam lar baholaydilar.

Agar  tashkiliy  q o ‘m ita  a ’zolari  asosida  video,  foto  ishqivozlari 

b o ‘lsa  juda  yaxshi  bo‘lar  edi.  Agarda  yo‘q  b o ‘lsa,  ulam i  chetdan 

ta ’minlash  m aqsadga m uvofiq  bo‘laredi.

Masalan:  “Salom  Sportlandiya”  m avzusi  asosida  o ‘tkaziladigan 

sport  bayrami  miso!  sifatida  keltirilgan.  Y uqorida  aytilgandek,  sport 

bayramiga  turli-tum an  chiqishlar,  o ‘yinIar,  konkurslar,  estafetalar, 

yakkama-yakka  va  komandali  bellashuvlar,  em blem a  va sport  formalar- 

ning  konkursi.  Demak,  tabrik  so ‘zlardan  so ‘n g  sp o rt  bayrami  “ Salom 

Sportlandiya” ochiq deb  elon qilinadi.

1.  Undan  keyin  bayramni  oíib  boruvchi  kom andasiga  binoan 

hamma guruhlar — jam oalar saflanadilar va hakam lar sport forma- 

si  va emblemani  baholaydilar.

---

2.  Keyingi  ko‘rik  saflanish,  qayta  saflanish,  safdan  yurish  va 

burilishlar.  Yurish  turiari  chiziqlar  bo‘ylab  yurish,  doira  bo'ylab 

yurish,  o ‘rtadan  yurish,  diagonal  bo'y lab  yurish,  2  tadan  boMib 

yurish va shu kabilar.  Hakamlar baholaydilar va natija elon qilinadi.

3.  “N ishonga tushir’ 

2.5-3  m

K om anda  5  kishidan  iborat  (qiz  va  o ‘g ‘il  bolalar  aralash).  5  ta 

kichik  koptok.  Har  bir  kom anda a ’zosi  1  tadan  koptok  tashlaydi. 

Qaysi  kom anda ko‘proq  tushirsa g ‘olib chiqadi.

4.  K eyingi o ‘yin  “Q uvnoq m usobaqalar”

□ 

□

5.  “M usiqaga  quloq  sol”  -   o ‘g ‘il  va  qiz  bolalar  alohida.  M usiqa 

ohangiga