Zararkunanda dasturlarning turlari

Dastlabki chuvalchang
Virus bu mohiyatan – fayl ichida yashaydigan dasturiy kodning bir bo‘lagi bo‘ladi. 
Virus fayldan alohida tarzda mavjud bo‘la olmaydi va shu sababli ham, virus imkon 
qadar ko‘proq faylni zararlashni va zararlangan fayllar ustidan nazorat o‘rnatishni 
istaydi. O‘sha Brain virusi bilan yuz bergan ilk kompyuter epidemiyasidan ko‘p 
o‘tmay, aniqrog‘i 1989-yilda ilk kompyuter chuvalchangi ham paydo bo‘lgan edi. 
Virusdan farqli o‘laroq, chuvalchang bu – doim alohida mustaqil fayl bo‘ladi. Unga 
boshqa fayllarni zararlashga hojat bo‘lmaydi. Lekin, o‘zining nusxalarini 
ko‘paytirib tashlash esa chuvalchangning asosiy qiladigan ishi bo‘ladi. 
Chuvalchangni aniqlash ham oson, u fayllar strukturasida yashirinib yotmaydi. 
Lekin, tarqalish tezligi bo‘yicha qaralsa, u virusdan ko‘ra ancha shitob tarqaladi. 
1989-yilda Kornell universiteti talabasi Robert Morris ilk bora shunday 
chuvalchangni yaratgan edi va aynan u ilk bora katta ko‘lamdagi moliyaviy zarar 
keltirgan zararkunandaga aylangandi. U tufayli yetkazilgan moliyaviy zarar ko‘lami 

---

96 million dollar deb baholangan. Morris yaratgan chuvalchang ARPANET 
tarmog‘idagi foydalanuvchilarning shaxsiy ma’lumotlarini to‘plash bilan 
shug‘ullangan. Biroq, kunlardan bir kun Morris o‘z chuvalchangining dasturiy 
kodini o‘zgartirishda xatolikka yo‘l qo‘ygan va natijada, chuvalchang o‘zini-o‘zi 
beto‘xtov nusxalab, tarmoq bo‘ylab o‘rmalay boshlagan va boshqa kompyuterlarga 
yetib borib, ularni ham zararlagan. O‘shanda, taxminan 9000 ta kompyuter Morris 
chuvalchangidan zararlangan. Shu jumladan, NASAning ham bir necha yuzlab 
kompyuterlariga chuvalchang tushgan bo‘lib, natijada kosmik agentlik 5 kun 
mobaynida ishdan to‘xtab qolgan. 
Ilk troyan
O‘sha 1989-yilning dekabrida esa ilk bora troyan turidagi zararkunanda epidemiyasi 
ro‘y bergan edi. Bejizga ushbu turdagi zararkunandani «troyan» deb nomlanmagan. 
Xuddi Gomerning «Iliada» dostonida Troya qal’asiga ulkan yog‘och ot ichiga 
yashirinib kirib olgan Axeyaliklar singari, ushbu zararkunanda dastur ham tashqi 
ko‘rinishidan beozor-bezarar fayl shaklida bo‘lgan. U Aids Information Diskette deb 
nomlangan bo‘lib, buni «OITS ma’lumotlari disketasi» deb tarjima qilish mumkin. 
Albatta, yovuz niyatli xakerlarning bu holatdagi «Troya oti» ideal ko‘rinishda 
bo‘lgan edi. Axir yaqindagina insoniyat yuzma-yuz kelgan dahshatli kasallik 
bo‘lmish OITS (SPID) haqidagi ma’lumotlarni o‘zida jamlagan disketadan hech kim 
yomonlik kutmagan. AIDS troyanini yaratgan xaker uni tarqatish uchun odatiy 
pochtadan foydalangan. Ya'ni u, zararkunanda dastur yozilgan disketani konvertga 
solib, risoladagidek marka yopishtirish orqali jo‘natma haqini to‘lab, odamlarga 
yuborgan. Potensial jabrlanuvchilarning manzillarini esa xaker Butunjahon 
Sog‘liqni Saqlash tashkilotining o‘shanga yaqin paytda o‘tkazgan OITS bo‘yicha 
konferensiyasi delegatlari ro‘yxatidan olgan. Shuningdek uning qo‘lida PC Bussines 
World jurnali obunachilarining manzillari ro‘yxati ham bo‘lgan. Xullasi kalom, 
OITS haqidagi ma’lumotlar yozilgan disketa niqobi ostida o‘shanda 20000 dan 
ziyod manzilga troyan zararkunandasi kirib borgan. Disketa kompyuterga solingach, 
AIDS troyani o‘zining yashirin fayllarini hosil qila boshlagan va sistema fayllarini 
ham o‘zgartirishga kirishgan. Ma’lum muddat o‘tgach, AIDS troyani bilan 
zararlangan kompyuterning qattiq diskidagi barcha fayllar ochilmaydigan bo‘lib 
qolgan. Unda faqat bitta faylni ochish imkoni bo‘lgan va unda, zararkunandani 
yaratgan xakerga pul jo‘natish taklifi bayon qilingan bo‘lgan. 
Kompyuter zararkunandalarining asosiy uch turi – virus, chuvalchang va troyan shu 
tariqa paydo bo‘lgan edi.