Ўзбекистон иқтисодиётида темир йўлларнинг ўрни

Temir yo`lni murakkab tabiiy sharoitlarda trassalash xususiyatlari

Tog`li hududlar. Tog`li hududlarda suv ayirgichdan pastlashib kelishda trassani kurumlar va o`pirilib tushgan tog` jinslari uchraydigan joylardan o`tkazish zarurati yuzaga kelishi mumkin. Kurumlar – qoya-toshli jins parchalarining aralash-quralash uyumlari bo`lib, ular omonat muvozanatda, yoki tog` yonbag`ridan asta-sekin (yiliga bir necha santimetr) sirg`alib tushayotgan bo`lishi mumkin. Yemirilmalar – toshlar to`plami bo`lib, ular alohida tosh parchalarining tezkor ko`chishi tufayli harakatlanishi ham mumkin.
Trassani qurumlar va tog` jinslarining o`pirilishidan hosil bo`lgan uyumlar bo`lgan joydan aylantirib o`tish maqsadga muvofiq. Bunday uchastkalarni trassa yunalishi kesib o`tishi muqarrar bo`lgan holda, qoidaga binoan, trassani tosh tezligi kichikroq bo`lgan nisbatan kichik qiyaliklarda loyihalashtirish lozim. Tepa qiyaligi 10°... 12° dan katta bo`lganida tuproq ko`tarma tepalik tarafga I..2 m kengaytirilib, o`yiqlarda esa tepalikka tomondan tutib qoladigan handaq yoki tutib qoladigan tirgovuch-devorlar quriladi. Qiyaligi 25° dan katta bo`lgan yonbag`irlarda estakada yoki tonnel qurish variantlarini ko`rib chiqish lozim. Tonnelli variantlarni tub jinslar massivi tubida, keyinchalik mahalliy tuproq bilan qurumning ustki qismigacha ko`mib tashlab, ochiq usulda ishlov berish bilan amalga oshirish mumkin.
Ko`chki – bu katta miqdordagi tog` jinslarining uzilib, pastga tushishi. Ko`chki uchrashi mumkin bo`lgan uchastkalarni imkon qadar trassa yo`nalishi bilan aylanib o`tish yoki barqaror tog` jinslarida tonnellar qurish kerak bo`ladi. Alohida omonat (bo`sh) xarsanglar portlatilib, yorig`i tuproq ko`tarma tomon yo`nalgan qiyaliklar esa quyuq sement qorishmasi bilan suvalishi, muhofaza devorlari bilan mustahkamlanishi shart. Shu bilan birga tutib qoladigan inshootlar, to`siq to`rlari kabi qurilmalar ko`zda tutilishi lozim.
O`pirilma deb tuproq massasining qiyalik bo`ylab pastga, og`irlik kuchi ta`sirida siljishiga (sirpanishiga) aytiladi. Qidiruv loyiha ishlari jarayonida qiyaliklardagi o`pirilish alomatlari aniqlanib, sinchiklab tadqiq etiladi. Trassa yotqizishda iloji boricha o`pirilish qiyaliklarini aylanib o`tish kerak. Agar trassaning bunday qiyalikda joylashishi muqarrar bo`lsa, u holda qiyalikni qatlamlab qirqib olishga yo`l qo`yilmaydi. Shuning uchun o`yiq o`pirilishning past qismidagi keng tekis yerda joylashtirilmaydi. Asosan tuproq ko`tarma qiyalik etagida qurilib, bu yerda u qo`shimcha yuk vazifasini bajaradi va o`pirilish jarayoni turg`unligi uchun imkon tug`diradi, ya`ni osonlashtiradi. Trassa yotqizilishi kerak bo`lsa, tuproq ko`tarma pastroq balandlikda, eng yuqori otmetka o`rnida yoki nolga barobar joy ko`rinishida, qiyalikning yuqori qismida esa – yuzaki o`yiq loyihalanadi.
Loyihada o`pirilishni turg`unlashtirish (mustahkamlash) bo`yicha chora-tadbirlar ko`zda tutiladi: gidromelioratsiya – yuza suvlarini yig`ish va boshqa tomonga burib yuborish, yer osti suvi darajasini pasaytirish yoki ushlab qolish; agroo`rmonmelioratsiya – maydondagi o`t-o`lan bilan qoplangan joylar, butazor va ekilgan ko`chatlarni (o`rmonni) yaratish va saqlash; tuproq massasining o`pirilishini mexanizmlar yordamida tutib qolish ishlari, ya`ni kontrbanketlar, tirgovuch devorlar va kontrfors qurilmalarini qurish.
Sel – bu tog`da yomg`ir yog`ishi natijasida yuzaga kelgan, katta miqdordagi qattiq jinslar bilan qo`shilgan suv-loy oqimi. Sel oqimlari yuz beradigan tumanlarda, trassa yo`nalishi bo`yicha, dastavval, sel oqimi o`zanini aylanib o`tish varianti ko`rilishi lozim. Agar buning imkoni bo`lmasa, u holda sel oqimi o`tadigan soyning eng tor joyidan (o`zan barqaror qirg`oqlar bilan mustahkamlangan joyda) suv o`tish oralig`i 4 m dan kam bo`lmagan bir prolyotli ko`prik orqali kesib o`tiladi. Agarda bunday variantni qo`llash murakkab bo`lsa, u holda imkon boricha sel oqimi o`zanini qiyalik etagidan, yoki sel oqimini yo`l ustidan o`tgan sel o`tkazish inshooti (akveduk tipidagi inshoot) yordamida kesib o`tish.
Temir yo`lni qor ko`chkilari tez-tez yuz beradigan hududlarda loyihalashda, agar ko`chki xavfi bo`lgan uchastkani aylanib o`tishning imkoni bo`lmasa, temir yo`l izlarini ko`chkidan muhofaza qilish chora-tadbirlarini ko`zda tutish shart. Bunday chora-tadbirlarga quyidagilar kiradi: daraxt ekish, qiyaliklarda terrasalar jihozlash, qorni tutib qoladigan devorlar, qoziqoyoqlar tiklash. Katta qor yig`ish havzalari va ko`chki tushish kanallari tor bo`lganida ko`chkiga qarshi galereyalar, temir yo`l ustidan ko`chki o`tkazish qurilmalari kabi eng qimmat inshootlar yaxshi samara berishi mumkin.