|
Fanning predmeti, deganda shu fan nimani o’rgatilishi tushiniladi. Xar kanday mustaqil fan uzining predmetiga ega. Xo’jalik faoliyati tahlili fanining predmetiga keng ma’noda karaydigan bo’lsak, u iqtisodiy fan sifatida tahlil kilinayotgan ob’ektlarni uz ichiga oladi. Lekin har bir Iqtisodiy fan o’ziga hos xususiyatga, uzi o’rganadigan predmetga ega. Bu fakat shu fanga hos bo’lib, imkoni boricha boshqa fanlarda takrorlanmasligi lozim. Bu talab shu fanning mustaqil fan sifatida faoliyat ko’rsatishi uchun asosiy shartlardan biri hisoblanadi.
Tahlil fani xo’jalik faoliyatida sodir bo’layotgan barcha ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni uz ichiga oladi. Ammo bu jarayonlarning sodir bo’lish paytini emas, balki uning natijasini o’rganadi. Ob’ektda sodir bo’ladigan iqtisodiy jarayonlar uning biznes rejasida ko’zda tutilgan ma’lumotga asoslansa, jarayonning sodir bo’lishini qonuniy jixatdan xujjatlashtirish bilan buxgalteriya hisobi, statistika kabi fanlar shugullanadi. Shu jarayonlarning natijasi ma’lum davrlarda jamlanib boriladi va turli hisobotlarda uz aksini topadi. Tahlil esa, aynan ana shu tuzilgan hisobotlarga, jamlangan xujjatlarga asoslanadi.
Shunday qilib, xo’jalik faoliyati tahlili fanining predmeti deb- xo’jalik faoliyatida ob’ektiv (tashqi) va sub’ektiv (ichki) omillar ta’sirida sodir bo’lgan, bo’layotgan va bo’ladigan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni ma’lumotlar manbaida ifodalangan ko’rsatkichlar tizimi orqali uning holatiga baho berish va yaxshilash yo’llarini ishlab chikishni o’rganishdan iboratdir.
Tahlilning predmetida ob’ektiv va sub’ektiv omillar aloxida urin tutadi, chunki iqtisodiy jarayonlar uz-uzidan sodir bo’lmaydi. Ular ma’lum ichki va tashqi omillar ta’siri ostida ruy beradi.Shu omillar ta’sirini boshqa fanlar o’rgatmaydi. Bu fakat tahlil fanida o’rganiladi va uning predmetining asosini tashqil qiladi. Shuningdek, xo’jalik faoliyati natijasiga tug’ri baho bermasdan, unga ta’sir qilgan ijobiy va salbiy omillarni o’rganmasdan turib ko’zda tutilgan maqsadga erishib bo’lmaydi. Shu tufayli tahlil fani predmetining markazida ob’ektiv va sub’ektiv omillarni o’rganish lozimligi qayd qilinishi bejiz emas.
Tahlil qilishdan maqsad mavjud natijaga odilona baho berish bilan birga yo’l kuyilgan kamchiliklarni kelgusida bartaraf qilish va shu orqali tahlil kilinayotgan ob’ektning iqtisodiy va moliyaviy axvolini yaxshilashdan iboratdir. Bu esa sodir bo’lgan va bo’layotgan jarayonlarga tug’ri baho berib, bo’ladigan jarayon andozasini ham chizib berishni takozo qiladi. Barcha ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar natijasi ko’rsatkichlarda ifodalanadi. Ko’rsatkichlar esa, ma’lumotlar manbaida (reja, me’yor va hisobot) uz aksini topadi.
Xo’jalik faoliyati tahlili mustaqil fan. Lekin u boshqa iqtisodiy fanlar zamirida vujudga keldi va ularning kuplariga nisbatan yangi.
Shunga karamay, mustaqillikdan keyin xo’jalik faoliyati tahlili fani mazmuni va tarkibi jixatidan tubdan uzgargan. Oldin, rejali iqtisodiyot sharoitida barcha fanlar singari xo’jalik faoliyati tahlili fani ham rejaning bajarilishini nazorat qilish, unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, yukoridan ko’r-ko’rona tushirilgan, rejani asoslashga qaratilgan edi.
Endi xo’jalik faoliyati tahlili haqikatda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, mulk va ish egalariga xizmat qiladigan bo’ldi. Oldin korxona xo’jalik faoliyati yukori tashqilot va davlat nuqtai nazaridan tahlil kilingan bo’lsa, endi bevosita shu korxona, uning mehnat jamoasi va mulk egalari nuqtai nazardan tahlil kilinadigan bo’ldi. Biroq barcha holda ham davlatning manfaati hisobga olinadi. Chunki korxona bilan davlat o’rtasidagi aloqa oldin ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan bo’lsa, endi erkin o’zaro manfaatli iqtisodiy munosobatlarga asoslanadi.
Iqtisodiy jarayonlar va munosabatlardagi bunday uzgarishlar har bir fan va iqtisodiy mexanizmlar mazmunini sifat jixatidan yangilashni, tubdan kayta ko’rib chikishni takozo kilmokda. Biroq shunday murakkab davrda juda kup fanlar uz zaruriyatini yukotadi va barham topadi. Masalan, xalq xujaligini rejalashtirish asoslari, korxona iqtisodiy (rejaga asoslangan iktisod ) va x.k. ammo bozor munosabatlari sharoitidi xo’jalik faoliyati tahlili fanining ahamiyati yanada oshadi. U korxona rahbari uchun xo’jalikni boshqarishda asosiy dastak sifatida namoyon bo’lmokda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
