Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

2  –  savol  bayoni.
  O‘zbekiston  iqtisodiyotini  rivojlantirishning  o‘ziga  xos 
yo‘nalishini  belgilab  olishda  investitsiyalarning  o‘rnini  beqiyosligi  investitsiyaning 
barqaror rivojlantirishdagi rolini oshirish masalasini ilmiy asosda tadqiq qilgan holda 
o‘rganish  zaruriyatini  yuzaga  keltiradi.  Investitsiyani  mamlakat  iqtisodiyotini 
barqaror  rivojlantirishdagi  rolini  oshirish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  muammolari 
aniqlashdi  va  ularni  hal  qilishga  qaratilgan  ilmiy  takliflar  ishlab  chiqish,  shu  orqali 
investitsiyani iqtisodiy-ijtimoiy mazmunini va mohiyatini har tomonlama o‘rganishda 
olimlar fikrini tadqiq etish ushbu fanni o‘rganishni muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib 
hisoblanadi.  Chunki  investitsiyalarning  iqtisodiy  mazmun  –  mohiyati  to‘g‘risida 
iqtisodchi  olimlar  o‘rtasida  xilma  –  xil  fikrlarni  mavjudligi  ularni  yagona  tizimga 
keltirish iqtisodchi olimlar o‘rtasida katta ilmiy qiziqish uyg‘otmoqda. 
Bugugi  kunda  investitsiya  tushunchasini  jadal  sur’atlarda    kirib  kelishi,  uning 
mohiyati  va  ahamiyatini,  zarurligini  ko‘rsatadi.  Mamlakatimizda  investitsion 
faoliyatga  qaratilayotgan  e’tibor  xorijiy  investitsiyalar  ishtirokidagi  korxonalarning 
samarali  faoliyat  ko’rsatishi  va  ularga  yaratib  berayotgan  qulayliklari  fikrimiz 
dalilidir.  Investitsiyalar  har  qanday  mamlakatning  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishini 
harakatlantiruvchi kuch bo‘lib, ularning yordamida iqtisodiyotning innovatsiyalar va 
yuqori texnologiyalar asosida rivojlanishi qo‘llab-quvvatlanadi, import o‘rnini bosish 
va  eksportbop  mahsulotlar  ishlab  chiqarish  siyosatlari  muvaffaqiyatli  amalga 
oshiriladi,  zamonaviy  infratuzilmalar  rivojlantiriladi,  yangidan-yangi  ish  joylari 
yaratilib,  ishsizlik  muammosining  oldi  olinadi,  eng  asosiysi  erkin  raqobat  va 
tadbirkorlik  munosabatlariga  asoslangan  zamonaviy  iqtisodiy  tizim  rivojlantiriladi. 
Investitsiyalarning  yana  bir  muhim  ahamiyati  shundaki,  ular  har  qanday 
mamlakatning yaqin va uzoq kelajakda rivojlanish istiqbollarini belgilab beradi. 
Investitsiya,  investitsiya  muhiti  va  shu  kabilarni  iqtisodiyotni  barqaror 
rivojlantirishdagi  rolini  oshirish  masalasini  nazariy  va  amaliy  jihatlari  iqtisodchi 
olimlar  tomonidan  chuqur  tadqiq  va  tegishli  ilmiy  xulosalar  shakllantirilgan.  Shu 
o‘rinda  aytib  o‘tish  lozimki,  O‘zbekiston  Respublikasining  2019  yil  25  dekabrdagi 
“Investitsiyalar  va  investitsiya  faoliyati  to‘g‘risida”gi  qonunda  investitsiyaga 
quyidagicha  ta’rif  berilgan:  “investitsiyalar  –  investor  tomonidan  foyda  olish 
maqsadida  ijtimoiy  soha,  tadbirkorlik,  ilmiy  va  boshqa  faoliyat  turlari  ob’ektlariga 
tavakkalchiliklar  asosida  kiritiladigan  moddiy  va  nomoddiy  boyliklar  hamda  ularga 
bo‘lgan  huquqlar,  shu  jumladan  intellektual  mulk  obyektlariga  bo‘lgan  huquqlar, 
shuningdek reinvestitsiyalar
1
”, deb ta’rif berilgan bo‘lib, ular quyidagilarni o‘z ichiga 
olishi mumkin: 
-
 
mablag‘larni,  shu  jumladan  pul  mablag‘larini  (shu  jumladan  chet  el 
valyutasini),  maqsadli  bank  omonatlarini,  paylarni,  ulushlarni,  aksiyalarni, 
obligatsiyalarni, veksellar va boshqa qimmatli qog‘ozlarni, ko‘char va ko‘chmas mol-
mulkni (binolar, inshootlar, uskunalar, mashinalar va boshqa moddiy qimmatliklarni); 
 
1
 
https://lex.uz/doks/4664142
 

---

8 
 
-
 
intellektual  mulkka  doir  mulkiy  huquqlarni,  shu  jumladan  u  yoki  bu  ishlab 
chiqarish  turini  tashkil  etish  uchun  zarur  bo‘lgan,  texnik  hujjatlar,  ko‘nikmalar  va 
ishlab 
chiqarish 
tajribasi 
tarzida 
rasmiylashtirilgan, 
patentlangan 
yoki 
patentlanmagan  (nou-xau)  texnik,  texnologik,  tijoratga  oid  va  boshqa  bilimlarni, 
shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa 
qimmatliklarni.  Ushbu  ta’rifga  tayangan  holda  aytish  joizki,  “investitsiya  –  bu 
kelgusida  daromad  (foyda)  olish  yoki  ijtimoiy  samaraga  erishish  maqsadida 
iqtisodiyotning turli  tarmoqlari va  sohalariga  investorlar  tomonidan  qonun  doirasida 
qo’yiladagan  yoki  taqdim  etiladigan  barcha  turdagi  mulkiy,  moliyaviy  va 
intekllektual  boyliklar  tushuniladi”.  Bunday  ta’rifni  e’tirof  etishdan  ko‘zlangan 
maqsad ishlab chiqarishni kengaytirish va modernizatsiyalash barcha ishlab chiqarish 
tarmoqlari  va  sohalar  majmuini  yanada  takomillashtirish,  aholi  bandligini  to‘laroq 
ta’minlash,  eksport  xajmini  oshirish  bilan  birga  investitsiya  miqdorini  ko‘paytirish 
hisoblanadi. 
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida investitsiya oqimlari mamlakatning 
uzoq  muddatga  mo‘ljallangan  strategik  rejalarini  amalga  oshirishda  barqaror 
moliyaviy  manba  bo‘lib  hisoblanadi.  Keyingi  paytda  iqtisodiy  adabiyotlarda  va 
amaliyotchilar  tomonidan  investitsiya,  investitsiya  oqimi,  investitsiya  muhiti  kabi 
iqtisodiy  atamalarga  katta  e’tibor  bergan  holda  ularga  bir  nuqtada  kesishayotgan 
ta’riflar berila boshlandi. Ammo yuqorida qayd etilgan fikrlarga katta diqqat qaratish 
bu  katta  tadqiqot  ishini  talab  etilishini  e’tiborga  olgan  holda  biz  ayni  paytda  asosiy 
diqqatni investitsiya atamasiga qaratilish muhimroqdir. 
MDH 
mamlakatlari 
tadqiqotchilari 
orasidan 
rossiyalik 
mutaxassis 
T.T.Frolova
2
ning fikriga ko‘ra: “investitsiya – bu xususiy sektor va davlat tomonidan 
mamlakatning  ichida  va  mamlakatdan  tashqarida  iqtisodiyotning  turli  tarmoqlari  va 
qimmatbaho qog‘ozlarga uzoq muddatli qo‘yiladigan kapitaldir”. 
M.I.Rimer
3
, A.D.Kasatov va N.N.Matiyenkolar fikrlariga ko‘ra esa: “iqtisodiy 
adabiyotlarda  investitsiyalar  tadbirkorlik  faoliyatining  ob’ektlariga  mablag‘larni 
investitsiya qilish orqali ehtiyojlarni keyingi yillar davomida yanada to‘liq qondirish 
maqsadida ne’matlarning joriy iste’mol qilinishidan voz kechishga qaratilgan harakat 
sifatida  e’tirof  etiladi”.  Shu  bois  investitsiya  atamasini  turli  xil  talqinlarini  ko‘rib 
chiqqan holda, uning ta’rifini berish muhim bo‘lib hisoblanadi.  
Fanda  investitsiya  atamasining  yuqorida  keltirilganlardan  tashqari  bir  qancha 
talqinlari ham mavjud, ular quyidagicha tavsiflanadi:  
-  “investitsiyalar  iqtisodiy  foyda  va  ijtimoiy  samara  olish  maqsadida 
investitsiya  sohasi  ob’ektlariga  kiritiladigan  barcha  turdagi  mulkiy  va  intellektual 
boyliklarni aks ettiradi”
4
; 
-  “investitsiyalar deganda  foyda (daromad)  olish  va  investorlarning  individual 
maqsadlari  singari  ijobiy  ijtimoiy  samaraga  erishish  maqsadida  iqtisodiyotning  turli 
tarmoqlari  va  sohalariga,  tadbirkorlik  va  boshqa  turdagi  faoliyat  ob’ektlariga 
muayyan  muddatga  kapitalning  maqsadli  yo‘naltirilgan  qo‘yilmasi  shaklida  amalga 
 
2
 
Frolova T.A. Ekonomicheskaya teoriya: konspekt leksiy. Taganrog: TTI YUFU, 2009.
 
3
 
Rimer M.I., Kasatov A.D., Matiyenko N.N. Ekonomicheskaya otsenka investitsiy / Pod. obsh. red. M.Rimera – SPb.: 
Piter, 2006.
 
4
 
Staroverova G.S., Medvedov A.Yu., Sorokina I.V. Ekonomicheskaya otsenka investitsiy: uchebnoye posobiye. – M.: 
«KNORUS», 2006. – S. 11.
 

---

9 
 
oshiriladigan harajatlar yig‘indisi tushuniladi”
5
; 
-  “investitsiyalar  o‘zini  foyda  (daromad)  olish  maqsadida  milliy  va  xorijiy 
iqtisodiyotning  turli  tarmog‘iga  xususiy  yoki  davlat  kapitalining  uzoq  muddatli 
qo‘yilmasi sifatida namoyon etadi”
6
; 
Investitsiyalar  keng  ma’noda  o‘zini  mablag‘lar  va  resurslarning  kelgusida 
ko‘payishi va  iqtisodiy  samara  yoki  boshqa  rejalashtirilgan  natijalar  olish  (ijtimoiy, 
ekologik va boshqa samaralar) maqsadida ularning safarbar etilishi sifatida namoyon 
etadi. 
U.Sharp, 
K.Yeklund, 
Kempbell 
R.Makkonell, 
Stanli 
L.Bryular 
investitsiyalarning  mazmun-mohiyati  yuzasidan  turlicha  ta’riflarni  bayon  etishgan. 
Nobel  mukofotining  iqtisodiyot  bo‘yicha  laureati  U.Sharp  ta’kidlashicha: 
“investitsiyalar  kelgusida  (ehtimol,  nomuayyan)  qiymatlik  olish  maqsadida  hozirgi 
vaqtda  muayyan  qiymatlikdan  voz  kechishdir”
7
.  Ular  “Investitsiyalash”  atamasining 
ma’nosini  nimanidir  amalga  oshirishda  deb  bilishadilar.  “Kelajakda  foyda  olish 
uchun  bugun  puldan  ajralishdir”  deb  qarashadilar,  o‘z  fikrlarini  davom  ettirib  ular 
mablag‘larni  yoki  real  yohud  moliyaviy  aktivlarga  investitsiyalash  mumkin  deb 
hisoblaydilar.  
Investitsiya tushunchasi yagona va to‘liq belgi berishlik uchun anchagina keng 
tushuncha  bo‘lib  hisoblanadi.  Shu  sababli,  iqtisodiy  fanlarning  turli  qismlarida  va 
amaliy faoliyatning turli sohalarida investitsiya mazmuni o‘zining xususiyatlariga ega 
bo‘lgan  holda  ajralib  ham  turishadi,  shu  jihatdan  olganda,  makroiqtisodiyotda 
investitsiyalar  ishlab  chiqarishda  yangi  vositalarga,  turar-joylarga  investitsiyalar  va 
moddiy  zahiralarining  o‘sishiga  qilinadigan  harajatlardan  tashkil  topadigan  yalpi 
harajatlarning  bir  qismi  hisoblanadi.  Investitsiyalar  –  bu  joriy  davrda  iste’mol 
qilinmagan  va  iqtisodiyotda  kapital  o‘sishini  ta’minlovchi  YAIM  ning  bir  qismi 
sifatida tashkil topadi.  
Oʻzbekiston  Respublikasida  bozor  iqtisodiyotiga  oʻtish  davrida  respublika 
iqtisodiyotida tuzilmaviy oʻzgarishlarni amalga oshirishda investitsiyalardan samarali 
foydalanilmoqda.  Oʻzbekiston  Respublikasida  1996  yildan  boshlab  respublika 
hukumati  har  yili  davlat  byudjeti  va  byudjetdan  tashqari  fondlar  mablagʻlari 
hisobidan  kapital  qoʻyilmalar  limitlari,  chet  el  investitsiyalari  va  hukumat  kafolati 
bilan olingan kreditlar hisobiga aniq qurilishlar dasturi, shuningdek, bevosita chet el 
investitsiyalari  va  kreditlari  hisobiga  qurilishlar  dasturidan  iborat  boʻlgan  Davlat 
investitsiya  dasturini  qabul  qiladi.  Respublika  iqtisodiyotiga  investitsiya  kiritishda 
davlat byudjeti mablagʻlari, chet el investitsiyalari, korxonalarning oʻz mablagʻlari va 
aholi jamgʻarmalari qatnashmoqda. 
Makroiqtisodiyotda investitsiyalar yangi kapitalni (ishlab chiqarish vositalarini 
va inson kapitalini  qo‘shib hisoblanganda)  yaratish jarayonidir.  Moliya nazariyasida 
esa  investitsiya  deganda  real  yoki  moliyaviy  aktivlarni  olishni  tushuniladi,  ya’ni 
bugungi  sarflarni  maqsadi  kelajakda  daromad  olish  bo‘lib  hisoblanadi.  Boshqacha 
so‘z bilan aytganda, investitsiyalar – amaldagi muayyan qiymatni, bo‘lishi noaniqroq 
bo‘lgan kelajak qiymatga almashishdir
8
. 
Investitsiyalar  –  bu  kelajakda  investitsiyalarning  boshlang'ich  miqdoridan 
 
5
 
Podshivalenko i dr. Investitsii: ucheb. pos. – 3-ye izd. – M.: «KNORUS», 2006. – S.7.
 
6
 
Kolmikova T.S. Investitsionniy analiz: ucheb. posobiye. – M.: «INFRA-M», 2009. – S. 27.
 
7
 
Sharp U., Aleksandr G., Beyli Dj. Investitsii. Per. s. angl. – M.: «Infra-M»,  1997. – S. 979.
 
8
Mertens  A.V.  Investitsii:  kurs  leksiy  po  sovremennoy  finansovoy  teorii.  –  Kiyev:  Kiyevskoye  investitsionnoye 
agenstvo, 1997. 71 str.       

---

10 
 
oshib  ketadigan  yoki  ijtimoiy  ehtiyojlarni  qondirish  uchun  (jamiyat  hayotining 
sifatini  yaxshilash,  madaniyat,  ta'lim  va  hokazolarni  rivojlantirish  uchun)  sof 
daromad  olish  maqsadida  biznes,  ijtimoiy-iqtisodiy  dasturlar  va  boshqa  loyihalarga 
bo'sh  kapitalni  uzoq  muddatli  sarmoyasidir.  Investitsion  faoliyat  deganda  moliyaviy 
maqsadlar  va  foyda  olish  uchun  mablag'larni  investitsiyalash  va  muayyan 
harakatlarni  amalga  oshirish  tushuniladi.  Investitsiyalarning  o'ziga  xos  xususiyatlari 
quyidagilaridan iborat (1.1 – rasm). 
1.1 – rasm 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Investitsiyaning  muhim  jihatlaridan  yana  biri  innovatsion  loyihalarni 
moliyalashtirish  va  tadbirkorlikning  ayrim  sohalarini  rivojlantirish  uchun 
investitsiyalarni o‘rni beqiyosligi bugungi kundagi muhim masaladir. Shu bois ham 
milliy  iqtisodiyot  sohalariga  tashqi  va  ichki  investitsiyalar  oqimini  faollashtirish 
iqtisodiy yuksalishning yangi bosqichini boshlab beradigan asosiy omil hisobllanadi. 
Investitsiyalar  har  qanday  iqtisodiyotni  harakatga  keltiruvchi  va  uning  taraqqiyotini 
ta’minlovchi  kuchdir.  Shu  bois  barcha  imkoniyatlarni  ishga  solib  iqtisodiyotga 
yo‘naltiriladigan investitsiyalar xajmini  oshirishga xizmat qilish  uchun shart-sharoit 
yaratishga qaratilgan investitsiya ta’rifini va uning shakllarini asoslash muhimdir.  
Rivojlangan  mamlakatlar  iqtisodiyotida  tijorat  amaliyotida  investitsiyalarning 
uch  shakli  bo‘lib  ular  bir-biridan  o‘zaro  farqlanadi.  Fizik  aktivlar  deganda,  asosiy 
ishlab chiqarish vositalari, ya’ni ishlab chiqarish binolari va inshootlari hamda xizmat 
muddati  bir  yildan  ortiq  bo‘lgan  har  qanday  mashina  va  uskunalar  tushuniladi.  Pul 
aktivlari  deganda,  boshqa  jismoniy  va  yuridik  shaxslardan  pul  mablag‘larini  olish 
huquqi,  masalan,  bankdagi  depozitlar,  aksiyalar,  obligatsiyalarni  anglatadi. 
Nomoddiy aktivlar xodimlarni qayta tayyorlash yoki malakasini oshirish dasturlarini 
amalga oshirish, litsenziyalar sotib olish, savdo belgilarini ishlab chiqarish natijasida 
firma ega bo‘ladigan boyliklardir. Investitsiyaning uch shakli orasida eng muhimi va 
hozirgi  sharoitda  rivojlanish  bosqichida  turganlaridan  biri  pul  aktivlariga  qilingan