´збекистон республикаси олий ва ´рта



Download 248 Kb.
bet2/8
Sana20.06.2023
Hajmi248 Kb.
#952523
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
КХБОБЫ~1 ММ Кишлок хужалик Битотехнологияси

1-маъруза.

Мавзу: µишло± х°жалиги биотехнологияси фани ва биопрепаратлар ажратиб олиш.




Маъруза режаси.
1.1.µишло± х°жалиги биотехнологияси фанининг мо³ияти ва вазифалари.
1.2.Микроорганизмлардан биотехнология жараёнларида фойдаланиш.
1.3.´збекистонда биотехнологиянинг ривожланиши.
1.4.Биологик фаол микроорганизмлар олиш.
1.5.Микроорганизмлар штаммларини селекция й°ли билан олиш.
1.1.µишло± х°жалиги биотехнологияси фанининг мо³ияти ва вазифалари.
Микроб биотехнологияси-бу °та му³им микробиологик жараёнларни яратиш ва улардан саноат усулида фойдаланиш ор±али зарур б°лган микроб х°жайралари, органеллари ва ферментларини ишлаб чи±ариш ³амда улардан ³ал± х°жалиги ва медицинада фойдаланишнинг назарий ва амалий томонларини ёритиб берадиган фандир. Бу фае асосан микробиология, физиология, биохимия ва генетика фанлари юту±лари асосида ташкил ±илинган б°либ, унинг заминида к°зга к°ринмас микроорганизмлар фаолиятидан унумли ва о±илона фойдаланиш ётади.
µишло± х°жалиги биотехнологиясида билим оладиган талабалар, асосан микроорганизмлардан саноат усулида фойдаланиш й°л-й°ри±ларини °злаштириш билан бир ±аторда, бу фаннинг исти±болли й°налишлари б°йича ³ам фикр юритиш ±обилиятларига эга булмо±лари керак.
Микроорганизмлар °зларининг кенг тармо±ли ферментлар тизими туфайли, °сиш ривожланиш ва к°пайиш жараёнларидан, ³аётий зарур, инсоният учун ³измат ±ила оладиган минглаб физиологик фаол моддалар ишлаб чи±ариш имкониятларига эга. Бундан таш±ари микроорганизмлар ³ар ³ил табиий ва кимёвий бирикмаларни °та му³им моддаларга айлантириш (модификация ±илиш) имкониятларига ³ам эгадирлар.
Инсоният пайдо б°лганидан буён билиб-билмай микроорганизмлар фаолиятидан фойдаланиб келганлар.
5
Нон пишириш, пиво, уксус, ±ати± тайёрлаш каби ±адимий технологиялар микроорганизмлар иштирокида амалга ошишини ³озиргача ³ам хамма билавермайди. Ю±орида зикр этилган жараёнларнинг к°пчилиги инсоният ³али микроорганизмлар ³а±ида билимга эга б°лмаган ва±тлардан бери мавжудлиги фикримизнинг далилидир. µадим-±адимларда (к°пинча ³озир ³ам) бу жараёнларда ачит±и сифатида, шу ма³сулотларга ³аво ва сув ор±али кириб ±олган микроорганизмлар фаолият к°рсатган. Нон ёпишда хамиртурушдан ёки ±ати± тайёрлашда бир ±оши± эски ±ати±дан фойдаланиш ³аммага маълум. Аммо, хамиртурушда сахоромицетлар, ±ати±да эса сут ачитувчи бактериялар борлигини ³озиргача к°пчилик билмайди.
Бугунги кунда микроорганизмлар ³ал±-³°жалигининг ³ар хил тармо±лари учун сут кислотаси, лимон кислотаси, ё² кислоталари, этил спирти, ацетон, бутанол ва юзлаб бош±а му³сулотлар етказиб берадилар.
Микроорганизмлардан сут кислотаси, бутанол ва ацетон олиш технологияларини биринчилардан б°либ рус олими В.Н.Шапочников (1884-1968) ва унинг шогирдлари Н.Д.Иерусалимский (1901-1967), М.Н.Бехтерёва лимон кислотаси олиш технологиясини эса С.П.Костучева (1877-1931) ва И.С.Буткевич (1872-1942) яратганлар.


1.2.Микроорганизмлардан биотехнология жараёнларида фойдаланиш.
Биотехнологиянинг ривожланиш тарихи к°п маънода XX асрнинг иккинчи ярми билан бо²ли±. Яшаб турган асримиз 40 йилларида микроорганизмлардан пенициллин олиш технологиясининг яратилиши бу фан ривожига ижобий бурулиш ясади. Пенициллин ишлаб-чи±арилишининг й°лга к°йилиши ва муваффа±ият билан ишлатилишида, кейинги авлод антибиотикларини ±идириб топиш, уларни чи±ариш технологияларини яратиш ва ±уллаш усуллари устида ишларни ташкил ±илиш зарурлигини олдиндан белгилаб к°йди. Бугунги кунда юздан орти±ро± антибиотиклар ишлаб-чи±ариш технологиялари ³аётга тадби± ±илинган.
Антибиотиклар ишлаб-чи±ариш билан бир ±аторда аминокислоталар, ферментлар, гармонлар ва бош±а физиологик фаол тайёрлаш технологиялари ³ам яратила бошланди. Бугунги кунда медицина ва ±ишлок х°жалиги учун
6
зарур б°лган аминокислоталар (айни±са организмда синтез б°лмайдиган аминокислоталар), ферментлар ва бош±а физиологик фаол моддалар ишлаб чи±ариш технологиялари й°лга к°йилган. Охирги 20-30 йилларда айни±са микроб о±силини олиш технологияси ривожланиб кетди. µишло± х°жалиги учун °та зарур б°лган бу ма³сулотни ишлаб чи±ариш билан бир ±аторда ундан унумли ва о±илона фойдаланиш й°ллари амалга оширилмо±да. О±сил ишлаб чи±аришда ³ар хил чи±индилар (зардоб, гушт ±олди±лари) ва парафиндан фойдаланиш мумкинлиги тасди±ланган. £озирги пайтда бунинг учун метан ва метанолдан фойдаланиш мумкинлиги ³ам к°рсатиб °тилган.
Кейинги ва±тда микроб биотехнологиясининг ривожланиши иммобиллашган (махсус сорбентларга бо²ланган) ферментлар ва микроорганизмлар тайёрлаш технологияларини яратилиши билан °звий бо²ли± б°лди. Иммобилизация ±илинган ферментларни ³ар хил жараёнларда ишлатилиши (ферментлар мухандислиги) бу биокатализаторлардан фойдаланиш янада фаоллаштириб юборди. Эндиликда ферментлар бир маротаба эмас, бир неча маротаба (³атто бир неча ойлаб) ишлатиладиган б°либ ±олди.
Микроорганизмлар фаолияти ва имкониятидан фойдаланиш, уларнинг турларини (штаммаларини) яратиш билан бо²ли±. Бундай вазифани микробиологлар билан узвий ³амкорликда генетиклар ва ген мухандислиги усулларидан б°лган бош±а маттахассислар амалга оширадилар. Микроб препаратларини ишлаб чи±аришни фаоллаштиришнинг яна бир й°ли икки ёки ундан орти± б°лган, бири-иккинчисининг фаоллиги ошириб бераоладиган (симбиозда ишлайдиган) микроорганизмлар ассоциациясидан фойдаланишдир. Бу й°л ³озирги ва±тда ферментлар. Антибиотиклар, витаминлар ва метан гази олишда ³амда о±ава сувларни тозалаш жараёнларида кенг к°лланилиб келинмо±да.
Микроб биотехнологиясининг асосини микроб фаолияти ташкил ±илар экан, фаол микроорганизмларни са±лаш, (энг аввало фарклардан ва таш±и му³ит таъсиридан) шароитларини ани±лаш энг му³им вазифалардан биридир.
Ю±орида айтиб °тилган, микроб биотехнологиясининг ривожланиши бир ±атор °та муаммоларини ечиш билан бо²ли± б°лади ва бу муаммоларни ечишда нафа±ат

7
микробиологлар, биохимиклар, биотехнологлар, балки мухандислар, технологлар иштирок этишлари зарур б°лади.


Бу эса, микроб биотехнологияси фанини яхши °злаштириб олиш учун ю±орида эслаб °тилган фанлардан хабардор б°лмо±ликни та±оза этади.
1.3.´збекистонда биотехнологиянинг ривожланиши.
Микроб биотехнологияси ´збекистон учун энг кенжа фанлардан б°либ, унинг тарихи узо±±а бормайди. (µадимий биотехнологиялар; нон пишириш, ±ати± тайёрлаш ва ³.к. бундан истисно). Бу фан асосан ´збекистон Фанлар академиясининг микробиология институтида, генетика ва °симликлар эксперементал биологияси институтида ³амда Республика Кимё бирлашмасига ±арашли бир ±атор заводларда (Янгий°л биокимё заводи, Андижон гидролиз заводи, µ°±он спирт заводи) ривожланиб келмо±да. Биотехнология ихтисослиги б°йича биринчи б°либ °збек академиги А.¶.Холмуродов (1939-1996) фузариум авлодига мансуб замбуру²лардан НАД-коферменти ва витамин комплекси (В гуру³ига кирувчи витамин РР,Q 10 ва ³.к.) тайёрлаш технологиясини яратди. Академик М.И.Мавлоний ´збекистонда учрайдиган нонвойчилик, виночилик ва чорвачиликка к°л келадиган турларини топди ва улар асосида махсус ³амиртурушлар ва виночилик учун ачит±и тайёрлаш технологияларини яратди.
Б.ф.д. Ж.Тошпулатов, сомон ва ²узапояни парчалашда «триходерма ³арзианум» деб аталлиш замбуру² ферментларидан фойдаланиш мумкинлигини илмий асослаб берди ва бу технологияни амалиётга ±°ллаш таклиф ва муло³азаларини чоп этди. Ж.Тошпулатов яратган бу технология ±°лланилганда сомонда шакар ми±дори 6-7 % етгани, унда витаминлар, аминокислоталар пайдо б°лганлиги ва шу туфайли сомонни озу±а-бирлиги бир неча баробар ошганлиги исботлаб берилган.
´збек олимларидан М.М.Муродов, Т.Ю.Юсупов, Т.¶.¶уломова, З.Р.Ахмедова, С.М.Ходжибоева, З.Ф.Исмоилов, И.Ж.Жуманиёзов ва бош±алар мамлакатимизда микроб биотехнологиясининг ривожлантириш устида чу±ур илмий ва амалий ишлар олиб бормо±далар.
1.4.Биологик фаол микроорганизмлар олиш.
Микроблар дунёси улу² ва хилма-хилдир. Уларга прокариотлар-бактериялар, актиномицентлар (шуълали
8
замбуру²лар), риккетсийлар ва ±исман эукариотлар – ачит±и замбуру²лари (дрожжи), ипсимон замбуру²лар, энг содда жониворлар (простейшие) ва сув °тлари киради. Уларни умумлаштириб турган хусусиятлари кичиклиги б°либ, улар фа±ат микроскоп остида я±±ол к°ринадилар.
£озиргача микроорганизмларнинг 100 мингдан к°про± турлари ани±ланган. Ани±ланмаганлари ³ам шундан к°про±, б°лса ажаб эмас. Шунча к°п микроорганизмлардан кераклиси ±андай танлаб олиш мумкин? µандай ±илиб витаминлар, о±сил моддалари, антибиотиклар, декстрин, ±°йингки, бизга керакли б°лган моддаларни ишлаб чи±ариш имкониятига эга б°лганларини танлаб олишимиз мумкин?
Бу саволларга жавоб олиш учун энг аввало микроорганизмларни ажратишни т°²ри °лга ±°йиш зарур. ´зига ³ос жойлардан, яъни ё² парчаловчи фермент синтез ±иладиган мкроорганизмларни ё² завод тупро±лардан; углеводород оксидловчиларни – бензин ±°йиш шахобчалари тупро±ларидан, виночиликда ±°л келадиган ачит±иларни –ток °симлигидан, кислородсиз шароитда (анаэробные) целлюлоза парчаловчи ва метан ³осил ±илувчиларни – йирик шохли ³айвонларнинг о²из б°шли²идан ва ³.к. ±идирмо± ва ажратмо± даркор. Ажратиб олинган тажриба нусхалари махсус таркибга эга б°лган сую± озу±а му³итига °тказилади. Бу озу±а му³итини –электив озу±а му³ити деб аталади.
Кейинги бос±ич – тоза культурани (штамм ёки микроорганизм деб аташ мумкин) ажратиш. Бунинг учун ±ую± озу±а му³ити ишлатилиб, унинг юзасига, олдинги бос±ичдан олинган микроорганизмлар т°плами экилади. Петри ликобчасига экилган микроорганизмлар ало³ида-ало³ида т°плам ³осил ±илиб °сиб чи±адилар. Ало³ида униб чи±±ан т°пламлар, ±айта экиш натижасида тоза продуцент (маълум ФФМ синтез ±илувчи микроблар) культураси ажратиб олинади. К°пчилик ³олларда бу культура бир турга мансуб микроорганизмлардан иборат б°лади.
Биотехнология н°±таи назаридан фотосинтез ±илувчи микроорганизмлар ало³ида эътиборга лойи±. Улар °зларининг ³аёт шароитларида ±уёш энергиясини ютиб, ³ужайра учун зарур б°лган бир ±атор моддалар синтез ±иладилар ва бу жараёнда карбонат ангидридни ±айтариш ва сувни оксидлаш (цианобактериялар ва баъзи бир эукариотлар) ³аводаги азотни ютиш (прокариотлар) имкониятларига эгалар.
9
Бош±ача ±илиб айтганда, энг арзон энергия ва углерод манбаи, ±айтариш эквивалентлари ва азот ³исобидан ³аёт кечиришлари мумкин.
Фотосинтетик микроорганизмларнинг асосий фар±и ва устунлиги ³ам шундан иборатки. Фототроф микроорганизмлар –аммиак, водород, о±сил моддалар ва бош±а биопрепаратлар олиш учун исти±болли манбалардан ³исобланадилар. Бу гуру³га кирувчи микроорганизмлар я±ин келажакда ген мухандислиги й°ли билан ±уёш энергияси асосида ±урилажак янги биотехнологиялар яратишда катта а³амият касб этиши турган гап. Фа±атгина фототроф микроорганизмларнинг генетикаси ва молекуляр биологиясини чу±ур билмасликгина бу й°налишни жуда секин кетишига сабаб б°либ турибди.
Биотехнология учун маълум манба, бу термофил микроорганизмлар асосида яратилган жараёнлар. Термофиллар ю±ори даражада усадилар (60-800С,) баъзилари эса ундан ³ам баландро± ³ароратда -1100С, ±айно± сув чи±адиган манбаларда, айни±са катта океан тагларидан отилиб чи±адиган сувларда 30000С гача яшай оладиган микроорганизмлар топилган. Бундан баланд ³ароратда бош±а микроорганизмлар °са олмаслиги ани±. Термофил микроорганизмлар асосида спиртлар, аминокислоталар, фермент, молекуляр водород синтез ±иладиганлари илмий адабиётларда келтирилган. Термофиллардан фойдаланиш стерилизацияга келадиган ³аражатларни пасайишига сабаб б°лади. Бундан таш±ари уларда (термофилларда) °сиш ва метаболитик фаоллик мезофилларга нисбатан 1,5-2,0 баробар баланд туради. Термофиллар хосил ±иладиган ферментлар °зларининг мутадиллиги билан ажралиб туради. Масалан,
Thermus caldophilus ёки Thermus aguaticus ³осил ±иладиган протеаза ферменти ³ароратга, органик эритувчилар таъсирига, оксидловчилар, детергентлар таъсирида °та чидамлиликлари билан ажралиб турадилар. Шунинг билан бир ва±тда улар оддий ³ароратда паст фаолликка эгалар. Масалан, Thermus caldophilus дан ажратилган протеазанинг фаоллиги 200С да 750С га нисбатан 100 маротаба пастро±. Ферментнинг бу хусусияти жуда катта а³амиятга эга, масалан, ози± -ов±ат саноатида. Термофилларнинг яна бир афзал томони биореакторларни совутиш билан бо²ли±. Термофилларни °стириш учун ишлатиладиган реактор-
10
ферментёрлар, атроф му³ит ³ароратидан бир мунча баланд ³ароратда ишлашини ³амда ю±ори ³ароратда исси±ликни тез °тказилишини ³исобга олган ³олда, биореакторлари соддалаштирилган чизмаларидан фойдаланиш мумкин ³усусан, исси± ³арорат берувчи ускуна, аэрация, аралаштиргич, к°пикбосувчи ускуналари анча соддалашган б°лиши мумкин, бу эса анча мабла² и±тисод ±илинишига олиб келади.


1.5.Микроорганизм штаммларини селекция й°ли билан олиш.
Мутантлар – ДНК ташкил этувчи нуклеотидлар кетма-кетлигининг °згарганлиги сабабли, наслдан-наслга °тувчи ирсий хусусияти °згарган хужайрадир. Селекциянинг бош й°ли – продуцетларни таваккал танлашдан – геном тузулишини а±лий °згартиришгача б°лган й°лидир. Шунга ±арамасдан тасаддуф танлаш усули микроб биотехнологияси учун жуда катта роль уйнайди.
Шу й°л билан узо± ва±тлар мобайнида пиво, вино, ози±-ов±ат (нон) ачит±илари, уксус, пропион кислоталари ³осил ±илувчи бактериялар танлаб олинган.
Бу ерда, бос±ичма-бос±ич танлов ³а±ида гап кетади, яъни ³ар бир бос±ичда. ´зидан олдинги бос±ичдагисидан фаолро± б°лган штаммларни танлаб олиш й°ли билан биотехнология талабларига жавоб бера оладиган штаммларини танлаш мумкин б°лади. Бу усулни камчилиги, биотехнологик жараёнларни бирданига к°тарилмаслигидир. Бундан мутантлар ДНКсида °згаришлар жуда ³ам кам учрайди. Умуман олганда ирсий °згариши учун ( мутация б°лиши учун) ген °рта ³исобда 106 –108 маротаба иккиланиши лозим.
Шунга ±арамасдан бу усулнинг имкониятлари ³озирча т°гагани й°±. Микроб ³ужайралари сони к°п б°лган (1 мл сую±ликда камида 109 ³ужайра б°лган) шароитда ва катта хажмда, узо± ва±т т°хтовсиз °стириш натижасида янги мутантлар к°про± ³осил б°лиши кузатилган. Бунга мисол ±илиб, Saccharomuces uvarum ачит±исининг сер³осилро± ва спиртга чидамли мутантини к°рсатиш мумкин. Бу ачит±ини узо± ва±т °стириш натижасида (650 соат) ³атто 10% спирт эритмасига чидамли б°лган мутанти ³осил б°лган.
11
Молекуляр генетика фани юту±лари селекцияни янги, °та таъсирчан й°лини яратишга олиб келади, у ³ам б°лса мутантларни, к°зда тутилган ма³сулотга кимёвий °хшаш моддаларга нисбатан муътадиллиги.
Бу усул керакли махсулотни синтезида ±атнашадиган ферментлар тизимини бош±аришга асосланган. Маълумки, керакли ма³сулот ми±дорини ошиши, шу ма³сулотни синтез ±илувчи ферментларнинг °шилгандагина °сиш ±обилиятига эга б°лади. Шунинг билан бирга супрессорли (°рнини босадиган) мутантлар ³ам мавжуд б°либ, уларга етишмай турган махсулот синтезини альтернатив й°л билан т°плаш имкони б°лади.
Микроорганизмларни прототрофдан ауксотроф (маълум моддаларга) ³олатига °тиб боришига асосланган. Баъзи ва±тларда тескари яъни ауксотрофдан протрофга °тказиш масаласини ечишга т°²ри келади. Масалан, нормал шароитда °симлик ³ужайралари фотогармонларсиз (ауксинлар, цитокининлар) °смайдилар. Охирги йилларда °симлик ³ужайраларини шундай клонлари топилдики, улар триптофанни индолацетаминга, кейин эса ауксин типидаги табиий гармон –индолилсирка кислотасига айлантириб беради. Ажралган клонларни баъзилари цитокининга °хшаган, златинрибозин гармони синтез ±илиш мумкинлиги ³ам исботланган. ´симлик т°±ималарини бу турда мутантланиши фаоллигини ёки шу ферментни синтезини т°хтатишга олиб келади.
Текшириш учун саволлар.
1.Биотехнология нимани °ргатади?
2.µишло± х°жалиги биотехнологияси фанининг вазифалари ва
мо³ияти нимадан иборат?
3.Биотехнологияда микробларни роли нимадан иборат?
4.´збекистонда биотехнологияни ривожланишига катта ³исса
±°шган олимлар кимлар?
5.µишло± х°жалиги ишлаб чи±аришда кенг ±°лланилаётган
биопрепаратлар ±айси?
6.Биотехнологик жараёнларда микроорганизмлар ±андай ажратилади?
7.Биотехнологияда селекцияни ±андай тушунасиз?
8.Биотехнологияда мутациянинг роли ±андай?
9.µишло± х°жалиги кенг тар±алган ±айси мутагенларни
биласиз?
10.Ферментатив фаоллик нима?

12


Download 248 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish