… Foydalanilgan adabiyotlar. Metallarni fizik xossalari

Texnikada metallar va qotishmalar.

Ikkita yoki undan ko‘p metallardan, shuningdek, metallar bilan metallmaslardan tarkib topgan sistemalar qotishmalar deyiladi. Qotishmalarning xossalari nihoyatda turli-tuman va boshlang‘ich komponentlarnikidan farq qiladi. Masalan, 40% kadmiy (suyuql. t. 32ГС) va 60% vismutdan (suyuql. t. 27ГС) tarkib topgan qotishma 144°C da suyuqlanadi. Oltin bilan kumushning qotishmasi juda qattiq bo‘ladi, vaholanki, bu metallarning o‘zi nisbatan yumshoqdir.

Qotishmalarda kimyoviy bog‘lanish metall bog‘lanishdan ibo­rat. Shuning uchun ularda metall yaltiroqligi, elektr o‘tkazuvchanlik va metallarga xos boshqa xususiyatlar bo'ladi.

Qotishmalar metallarni suyuqlantirilgan holatda aralashtirish yo‘li bilan olinadi, ular keyin sovitilganda qotadi. Bunda quyidagi tipik hollar bo‘lishi mumkin:

1. Suyuqlantirilgan metallar bir-biri bilan istalgan nisbatda aralashadi, bir-birida cheksiz eriydi. Bularga bir xil turdagi panjaralar hosil qilib kristallanadigan va atomlarining o'lchamlari bir-biriga yaqin bo‘lgan metallar, masalan, Ag — Cu, Cu — Ni, Ag— Au va b. kiradi. Bunday suyuqlanmalar sovitilganda qattiq eritmalar hosil bo‘ladi. Bunday eritmalarning kristallarida ikkala metalining atomlari bo'ladi, shu sababli ular to'liq bir jinsli bo‘ladi.

Sof metallarga nisbatan qattiq eritmalar nihoyatda mustah- kamligi, qattiqligi va kimyoviy barqarorligi bilan ajralib turadi; ular plastik va elektr tokini yaxshi o‘tkazadi.

2. Suyuqlantirilgan metallar bir-biri bilan istalgan nisbatda aralashadi, lekin sovitilganda qattiq eritma hosil bo‘lmaydi. Bunday qotishmalar qotganida har qaysi metallning mayda kristallaridan iborat massa olinadi. Bu xususiyat Rb —Sn, Bi — Cb, Ag — Pb va b. qotishmalar uchun xosdir.

3.Suyuqlantirilgan metallar ara- lashtirilganda bir-biri bilan reaksiyaga kirishib, kimyoviy birikma — interme- tallidlar hosil qiladi. Masalan, mis bi­lan rux (CuZn, CuZn3, Cu3Zn2), kalsiy bilan surma (Ca3Sb2), natriy bilan qo‘rg‘oshin (Na2Pb, Na2Rb5 Na4Pb5,) va b. birikmalar hosil qiladi. Ba’zi qotishmalarga boshlang‘ich metallarning ularning o‘zaro ta’sir mahsulotlari — intermetallidlar bilan aralashmasi sifatida qaraladi.

Hozirgi vaqtda ayrim qotishmalar kukun metallurgiyasi usuli bilan tayyorlanadi. Metallarning aralashmasi kukun holida olinadi, katta bosim ostida presslanadi va yuqori temperaturada qaytaruvchi muhitda qovushtiriladi. Bu usul bilan o‘ta qattiq qotishmalar oli­nadi.

Qotishmalami o‘iganishga N. S. Kur- nakov (1860 — 1941) katta hissa qo‘shdi. U qotishmalami tekshirish- ning fizik-kimyoviy analiz deyiladigan yangi usulini ishlab chiqdi. Bu usul yordamida ko‘pchilik qotishmalarning tarkibi bilan xossalari orasidagi bog‘- liqlik aniqlandi, oldindan belgilangan xossali: kislotabardosh, issiqbardosh, o‘ta qattiq va b. Qotishmalar olish imkoniyati yaratildi.

Aluminiy va temir asosida olingan qotishmalar juda katta ahamiyatga ega. Ba’zi qotishmalar tarkibida metall- maslar, masalan, uglerod, kremniy, bor va b. kiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Abduraxmonov S.A., Xoliqulov D.B., Qurbonov Sh.K. Yo‘nalishga kirish. – T.: FAN, 2010. – 228 b.

2. Юсупходжаев А.А. Конспект лекций по курсу «Металлургия чугуна» – ТГТУ, 2005., - 100 с.

3. Е.Ф. Вегман и др. Металлургия чугунаю - М.: МИСИС, 2002.- 478 с.

4. Ю.С. Юсфин Теория металлизации железорудного сырья. - М.: Металлургия, 1999 . - 255.

5. В.И Явойский Теория процессов производства стали. - М.: Металлургия, 1997. - 453.

6. Hasanov A.S., Sanaqulov Q.S., Yusupxodjaev A.A. Rangli metallar metallurgiyasi. – T.: FAN, 2011. – 282 b.

7. Yusupxodjayev A.A, Xudoyarov S.R. Metallurgiyada ishlab chiqarish texnologiyasi. T.: Turon-Iqbol, 2007 . - 126 b.

8. www.ziyonet.uz кутубхонаси.