§. Ishqalanishning asosiy qonunlari (Amonton-Kulon)

4.3 -§. Ishqalanishning asosiy qonunlari (Amonton-Kulon).

1. Ishqalanish kuchi sirtlar tegishib turgan tekislikda yotadi va jismga qo’yilgan va uni siljituvchi kuchga qarama-qarshi yo’nalgan bo’ladi.

2 . Ishqalanish kuchi noldan o’zining eng katta qiymatigacha o’zgarib boradi.
Eng katta ishqalanish kuchi ishqalanish koeffitsienti va normal bosim kuchiga proporsional bo’ladi.
3. Ishqalanish koeffitsienti urunuvchi sirtlarning har bir holati va ko’rinishi uchun o’zgramas miqdor (ko’rinish)ga ega (f = konst).
4. Ishqalanish kuchi urunuvchi sirtlarning yuzasiga bog’liq emas.
Ishqalanish koeffitsientini aniqlash usullari
1 . Siljituvchi (harakatlantiruvchi) kuch noldan o’zining eng katta qiymatiga o’zgaradi. 0 ≤ T ≤ T_max, (0 ≤ P ≤ P_max).

2. Normal bosim kuchi boshlang’ich qiymatdan eng kichik qiymatiga qaror o’zgaradi. – N₀ ≥ N ≥ N_min (G₀ ≥ G ≥ G_min).

3 . Siljituvchi (harakatlantiruvchi) kuch va normal bosim kuchi o’zgaradi – agrda sirpanish tekisligining qiyalik burchagi noldan o’zining eng katta qiymatiga o’zgarsa 0 ≥ φ ≥ φ_max




4.4 -§. Jismlarning og`irlik markazini aniqlash usullari.

Simmetriya usuli. Agar jism simmetriya tekisligiga ega bo`lsa, jismning og`irlik markazi simmetriya tekisligida yotadi. Shuningdek agar jism simmetriya o`qiga ega bo`lsa, uning og`irlik markazi shu simmetri o`qida yotadi.

Jismni bo`laklarga ajratish usuli. Agar jismni og`irlik markazlari ma`lum bo`lgan bir necha qismlarga ajratish mumkin bo`lsa, u holda bunday jismning og`irlik markazi yuqorida keltirilgan formulalar yordamida aniqlanadi.
Masala. Rasmda keltirilgan jism yuzasining og`irlik markazi aniqlansin.
Yechish. Koordinata o`qlarini o`tkazib, jism yuzasini uchta to`rtburchakka bo`lamiz. Har bir bo`lagi og`irlik markazining koordinatalarini va yuzalarini aniqlaymiz:
S<sub>1</sub>(-1;1), S<sub>2</sub>(1;4), S<sub>3</sub>(5;7), S<sub>1</sub>=4 sm<sup>2</sup>, S<sub>2</sub>=6 sm<sup>2</sup>, S<sub>3</sub>=12 sm<sup>2</sup>.
Formulaga asosan berilgan rasmning og`irlik markazini aniqlaymiz:







Manfiy yuza (hajm) usuli. Agar jismning biror qismi qirqib tashlangan bo`lsa, bunday teshik jismning og`irlik markazini manfiy yuza (yoki hajm) qo`shish usuli bilan aniqlanadi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, jismning qirqilmagan butun jism va qirqilgan jismdan iborat deb qaraladi; qirqilgan bo`lak yuzasi shartli ravishda manfiy ishora bilan olinadi.
Masala. Jismning og`irlik markazi aniqlansin.O`lchovlar rasmda berilgan.

Yechish. Ox o`qini jismning simmetriya o`qi bo`ylab yo`naltiramiz. U holda jismning og`irlik markazi bu o`qda yotadi. Shu sababli u_s=0 bo`ladi. x<sub>s</sub>ni aniqlash uchun jismni qirqilmagan to`trburchak yuzasidan va yuzasi manfiy qiymatga ega bo`lgan r radiusli doiradan iborat deb qaraymiz. U holda

x₁= x₂=d,
S₁=ab, S₂
Topilgan qiymatlarni formulaga qo`yamiz:
y_k=0




Tajriba usuli. Yuzaga ega bo’lgan jismni dastlab V nuqtasidan ipga osamiz. Jism og’irlik kuchi R va ipning taranglik kuchi T ta’sirida muvozanatda bo`ladi. Tarangligi T vertikal yuqoriga yo`nalganligi uchun og`irlik kuchi R unga teskari yo`naladi va taranglik kuchi yotgan chiziqda yotadi. Jismda iikala holat uchun mos ravishda A va V nuqtalar orqali og`irlik kuchining ta’sir chizig`ini o`tkazsak, bu chiziqlarning kesishgan nuqtasi jismning og`irlik markazini ifodalaydi .