` Psixalogiyaning fan sifatidagi inqirozi. Reja

`
Psixalogiyaning fan sifatidagi inqirozi.

REJA:

1. 
   Psixologiya fanining predmeti va vazifalari.
   

2. 
   XX asrning o'rtalarida ichki psixologiyada inqiroz.
   

3. 
   Psixologiya fanining taraqqiyot tarixi va rivojlanish bosqichi.
   

4. 
   Psixologiya fanining yirik ilmiy yo‘nalishlari va maktablari.
   

5. 
   O‘zbekistonda psixologiya fanining rivojlanish tarixi.
   

1. Psixologiya oliy o‘quv yurtlarda o‘quv predmeti va fan sifatida o‘rganiladi. O‘quv predmeti sifatida ta’lim muassasi o‘quv rejasiga kiritilgan bo‘lib, talabalarning umumkasbiy tayyorgarligiga yo‘naltirilgan o‘quv fanlari tizimidan joy olgan, uni o‘rganish uchun ma’lum o‘quv soatlari ajratilgan va turli shakldagi mashg‘ulotlar: ma’ruza, seminar va laboratoriya-amaliy, shuningdek, nazorat ishlari va imtihonlar ko‘zda tutilgan. Psixologiyani fan sifatida o‘rganish bilan uning qanday fan ekanligi, xususiyatlari va nimalarni o‘rganishi haqida bilimlarga erishiladi. Psixologik bilim va malakalarni o‘zlashtirish talabalarga atrofdagi odamlarni ular bilan muloqot amaliyotida, munosabatlarda, o‘zaro hamkorlik faoliyatida bilish uchun; ularning fikri, maqsadi, kechinmalari, qiziqish va qobiliyatlari, ehtiyoj va motivlari va h.k.larini bilish va qo‘llash uchun zarurdir.

Psixologiya fani o‘ziga xos fan bo‘lgani uchun oliy o‘quv yurtlari talabalari o‘rganadigan ilmiy fanlar tizimida alohida o‘rin egallaydi. Psixologiyaning fan sifatidagi o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: birinchidan, bu fan hozircha inson uchun noma’lum bo‘lgan, eng murakkab – psixika, insonning ichki olami haqidagi fandir, ikkinchidan, bu fanda bilishning ob’ekti va sub’ekti tutashib ketgan. Bu holat va fikrni shunday ifodalash mumkin: avval inson o‘z fikrlarini tashqi dunyoga yo‘naltirib, so‘ngra o‘ziga murojaat qiladi. Bunda fikr o‘ziga qarata burilish yasagani uchun psixologiyaning vazifalari boshqa fan vazifalari bilan taqqoslab bo‘lmaydigan darajada murakkabdir. Va, uchinchidan, psixologiyaning o‘ziga xosligi uning noyob amaliy oqibatlarga ega bo‘lishidir. Axir biror narsani anglash – uni egallab, boshqarishni o‘rganishdan iborat. Insonning o‘zida kechayotgan psixik jarayonlar, ularning vazifalari, qobiliyatlarini boshqarishni o‘rganish, misol uchun, koinotni zabt etishdan ko‘ra o‘ta murakkab va muhim vazifa bo‘lib hisoblanadi. Bunda inson o‘zini anglab borgani sayin o‘zini va atrofidagilarni o‘zgartirib borishini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. SHuning uchun, psixologiya – insonni faqatgina anglovchi emas, balki uni yaratuvchi fan.
Psixologiya hech qanday shubhasiz Positive fanlar guruhiga kirib ketadi.
Psixologiyaning vazifalari asosan, quyidagilardan iborat:
- psixik hodisalarning mohiyatini va ularning qonuniyatlarini anglashni o‘rganish;
- ularni boshqarishni o‘rganish;
- olingan bilimlardan shakllangan fanlar va sohalar bilan bir qatorda turgan amaliyotning boshqa sohalari samaradorligini oshirish maqsadida foydalanish;
- amaliy xizmatning nazariy asosi bo‘lib xizmat qilish.
Biz psixologiyani tuzilishi va hususiyatlarini o’rgangan holda bu fanni rivojlanishdagi xarakterni o’rganuvchi positive fan deb aytishimiz mumkin.^.
Ilmiy psixologiyani to‘liq o‘rganilgan va mubolag‘asiz yaxlit bir fan deb bo‘lmasligi ayni haqiqatdir, chunki bu sifatlar asosiy masalalar bo‘yicha muntazam ravishda munozaralar yuzaga keladigan, yangi maktablar yo‘nalishlar paydo bo‘ladigan, olingan bilimlar qaytadan tekshirib chiqiladigan va aniq haqiqatlar rad etiladigan fanning tabiatiga zid bo‘lib hisoblanadi.

2. Psixologiyadagi inqiroz, imperializmga o'tish tufayli, burjua jamiyatidagi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy qarama-qarshiliklarning kuchayishi davriga to'g'ri keldi. Ishlab chiqarishning o'sishi iqtisodiyot, siyosati va mafkurada sifatli o'zgarishlar, kolopiyalar va moliyaviy oligarchilik jarayonini, koloniyalar va imperialist urushlar orqali qayta taqsimlash jarayonini rivojlantirish bilan birga bo'ldi , Ikkinchi Jahon urushi 1914-1918 yillarda. Bu XX asrning birinchi ijtimoiy zarbalarining birinchi qismi edi.

Bu erda jamoatchilik holati va ilm-fan va falsafadagi vaziyat, 10-yilning boshlarida psixologiya. XX asr Ochiq inqiroz paytida kiritilgan. Uning manbai amaliyotning iltimosi, bu introspektiv uyushma psixologiyasi psixologiyasi va ilmiy-tadqiqot va yangi kontseptsiyalardagi yangi yo'nalishlarning paydo bo'lishining xabardorligiga olib keldi. Tabiiy fanlarda bo'lgani kabi, psixologiyadagi ochiq inqiroz ushbu fanning rivojlanishidan dalolat berdi.
U shbu davrda ko'plab yangi yo'nalishlar paydo bo'ldi. Birlashgan shtatlar bilan yakkama-yakka mavzu paydo bo'ldi va V. W. W.Dund va E. Titcher va Amerikalik funktsionalizmning tarkibiyligiga reaktsiya bo'ldi. J. Uotson asoschisi. U fanativizm va amaliy foydasizlik uchun psixologiyani tanqid qildi. Xulqumlik mavzusi, u xulq-atvorni maqsadli tarzda o'rganish va amaliyot sifatida xizmat qilishni e'lon qildi. Ilmiy shartlar sifatida J. Uotson hayvonlar psixologiyasi, ayniqsa E.Ttaturik, shuningdek ob'ektiv psixologiya maktabi. Gestalt psixologiyasi ochiq inqiroz davrining eng ta'sirli va qiziqarli yo'nalishlaridan biridir, atomizmga qarshi va sheriklarning barcha turdagi psixologiyasining mexanizmiga reaktsiya bo'ldi. Gestalt Psixologiya nemis tilida (nemis va Avstriya) psixologiyada, shuningdek 19-sonli falsafadagi yaxlit muammosini hal qilish uchun eng samarali echim edi - 19-bosh 19 V. Chuqur psixologiya - ruhiyatning mustaqilligi ongidan voz kechib, ushbu mustaqil ruhiyatning haqiqiy mavjudligini asoslab, uni o'rganishga harakat qildi. Chuqur psixologiya markaziy psixologik oqimi - psixoanaliz z. Freyd. Klassik chuqur psixologiya, shuningdek, K. Yung inmig'i va tahliliy psixologiyani ham individual psixologiya tushunchalarini o'z ichiga oladi. Psixologik fanda inson ongining ijtimoiy tabiati haqidagi savol, frantsuz sotsiologik maktab tomonidan taqdim etilgan. Maktab asoschisi E. Dürhheim bo'lgan, ular ichki xalqlarni orqa tomondan o'rganib, ibtidoiy fikrlash tushunchasini yaratdilar. Uning g'oyalari Levi-Levhlni ishlab chiqdi. Ushbu maktabga bir muncha vaqt J. Piaget qo'shildi. M. Galbvaks, Sh. Blondezga tegishli edi. Tavsiflovchi psixologiya. Ochiq inqiroz davrida nemis faylasufi V. Dielti, "Hayot falsafasi" ning asoschisi, insonning ma'naviy olamini o'rganishga yangi yondashuv e'lon qildi
3.  «Psixologiya» so‘zi birinchi marta 1590 yilda nemis teolog olim R. Goklenius tomonidan qo‘llanilgan edi. XVIII asrda esa nemis olimi X. Volf birinchi marta ilmiy atamalar qatoriga «psixologiya» atamasini kiritdi. U dastlabki yirik ilmiy-psixologik asarlar: «Empirik psixologiya» (1732) va «Ratsional psixologiya» (1734) ni yaratdi. Psixologiya – ham qadimiy, ham ma’lum darajada yangi fan. Qadimiy fan sifatida u ikki ming yil avval paydo bo‘lgan.
Psixika haqidagi dastlabki ilmiy tasavvurlar qadimgi dunyo (Hindiston, Xitoy, Misr, Bobil, YUnoniston)da falsafa bag‘rida paydo bo‘lgan va jamiyatdagi amaliyot, davolanish va tarbiya ehtiyojlaridan kelib chiqqan edi. XIX asrning 70-80-yillarida psixologiya mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Ilmiy psixologiyaning, xususan, eksperimental psixologiyaning asoschisi sifatida 1879 yilda Leypsig shahrida dunyoda birinchi bo‘lib eksperimental psixologik laboratoriyani ochgan nemis tadqiqotchisi V. Vundt tan olingan. Bunga mos ravishda ushbu yil psixologiyaning fan sifatida yuzaga kelgan sanasi bo‘lib hisoblanadi. Dastlab eksperimental psixologiyaning asosiy mavzulari sifatida sezgilar va ta’sirlanish vaqti (F. Donders), keyinchalik esa – assotsiatsiyalar (G. Ebbingauz), diqqat (Dj. Kettel), hissiy holat (U. Djeyms, T.A. Ribo), ong va iroda (Vyursburgskaya shkola, A. Bine) xizmat qildi. XX asrning birinchi yarmida amaliy psixologiyaning ko‘plab maxsus bo‘limlari yuzaga keldi – bu mehnat psixologiyasi, pedagogik psixologiya, tibbiyot psixologiyasi va boshqalar, shu bilan bir qatorda ilmiy psixologiyaning ko‘plab maxsus sohalari – psixofiziologiya, oila, yosh, differensial psixologiya va boshqalar ajralib chiqdi. Ilmiy amaliy psixologiya turli yo‘nalishlar bo‘yicha rivojlanib bordi, inqiroz ma’lum darajada bartaraf etilgan bo‘lsada, ko‘plab masalalar hal etilmagan edi.
 XX asrning ikkinchi yarmida ilmiy-texnik inqilob psixologiyaga katta ta’sir ko‘rsatdi. Fanda matematika, kibernetika, informatika nazariyalari metodlari, shuningdek, elektron-hisoblash texnikasi kengroq qo‘llanila boshladi. Psixologiya tibbiyot va biologiya sohalaridagi eng so‘nggi yutuqlardan faol tarzda foydalana boshladi. SHunday qilib, psixologiya rivojlanish yo‘lida uzoq tarixiy yo‘lni bosib o‘tgan holda, o‘rganish predmeti va fan sifatidagi nomlanishini o‘zgartirib bordi. L.D. Stolyarenko psixologiyaning fan sifatidagi rivojlanishini to‘rt bosqichga ajratadi.
Birinchi bosqich. Psixologiya – ruh haqidagi fan (Arastu). Psixologiyaning bunday ta’rifi ikki ming avval keltirilgan edi. Ruhning mavjudligi bilan inson hayotidagi barcha noma’lum hodisalarni tushuntirib berishga urinar edilar.
Ikkinchi bosqich. Psixologiya – ong haqidagi fan (R. Dekart, B. Spinoza, D. Lokk, G. Leybnits, D. Gartli). XVII asrda tabiiy fanlar rivoji bilan yuzaga keldi. Fikrlash, sezish, xohishga bo‘lgan layoqat ong deb ataldi. O‘rganishning asosiy metodi bo‘lib, insonning o‘zini kuzatishi va voqelikni bayon etishi hisoblanar edi.
Uchinchi bosqich. Psixologiya xulq-atvor haqidagi fan sifatida XX asrda paydo bo‘ldi (D. Uotson, E. Torndayk). Psixologiyaning vazifalari – tajribalar qo‘yish va bevosita ko‘rish mumkin bo‘lganlarni, aynan, insonning xulq-atvori, harakatlari, ta’sirlanishga javoblarini kuzatish (harakatlarni keltirib chiqaruvchi motivlar hisobga olinmas edi).
To‘rtinchi bosqich. Psixologiya ob’ektiv qonuniyatlarni, psixikaning faoliyat va ifodalanish mexanizmlari, shuningdek, faktlarni o‘rganuvchi fan sifatida.

4. Psixologiya fanining rivojlanishi qator bosqichlarni o‘z ichiga qamrab olib, bu davrlarda samarali tadqiqot ishlari olib borilgan. Aynan tadqiqot ishlarini samarali bo‘lishi uchun fan doirasida tamoyillarni ishlab chiqish uchun zarurat sezila boshladi. Bu boradagi ishlar Amerika va boshqa chet el psixologiyasi yo‘nalishlari namoyondalari tomonidan ilgari surildi. XX asr boshlarida bixeviorizm, freydizm yo‘nalishlari vujudga kelgan edi. Bixeviorizm yo‘nalishi hayvonlarda o‘tkazilgan kuzatishlar natijasiga asoslangan bo‘lib, uning namoyondalari E.Torndayk va Dj.Uotsonlar hisoblanadi. «Bixeviorizm» ingliz tilida “hulq-atvor” degan ma’noni bildiradi. Bu oqim psixika va ongni inkor qilib, hulq bilan tashqi muhit o‘rtasidagi munosabatlarni, qonuniyatlarni tekshirishni taklif qiladi. Ularning fikricha, psixologiyaning vazifasi stimulga (qo‘zg‘atuvchi), ya’ni sezgi a’zolariga ta’sir qilayotgan qo‘zg‘atuvchiga o‘q otish, unga qanday javob reaksiyasi bo‘lishini, yoki bunday reaksiyani qanday stimul tug‘dirishini oldindan aytib bera olishdan iborat. Bixevioristlarning formulasi «S -> R» dir.

Freydizm yo‘nalishiga venalik psixiatr z.freyd asos solgan. uning fikricha, odam mohiyatiga ko‘ra hayvonga o‘xshaydi. odamning xulq-atvori va xarakatlari ikkita tamoyilga: rohatlanish va reallik tamoyiliga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. bu oqim ham insonning ongiga ishonmaydi z. freyd o‘zining psixologik nazariyasini odam haqidagi, jamiyat va madaniyat haqidagi umumiy ta’limotga aylantirib, g‘arb mamlakatlarida katta e’tibor qozondi. Bu yo’nalish psixologiya tushunchasiga mutlaqo yangi nazariyalarni , strukturalizm, funksionalizm, bixeviorizm yoki geshtal-psixologiya yo’nalishlarining odam ruhiyati tushunchalariga qarama-qarshi fikrlarni olib keldi. Keling bu qarashlar haqida so’z yuritsak:
1.Behushlik dunyosi Freyd to’kidlardiki hayotda psixologik jarayonlar ong bilan, ya’ni inson hushida bo’lgan vaqtdan ko’ra ancha ko’proq.Inson hushi psixologik hayotining atigi o’ndan bir qismini tashkil etadi. Aslida bundanda kuchliroq psixologik jarayon mavjud . Bu keng tushuncha insonning psixologik hayotida yashirin va erishib bo’lmaydi. U barcha yashirin hohish va istaklarni tuyg’ularni , motiv va tajavuzkorlik kabi xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Inson psixologik hayotining eng katta qismini mana shu yashirin psixologik jarayon olib boradi.Ruhiyat bilan bog’lik bo’lgan barcha muammolar yechimining kaliti ongsiz ravishda ongli ravishga o’tish darajasini ta’minlab berishdir.
2.Psixoanalitik metod: Freyd katta yoshdagi odamlarning ruhiyatidagi muammolar ularning yoshligidagi yoddan chiqqan kechinmalar sabab bo’lishini ta’kidlab o’tgan. U ruhiyat bilan bog’lik muammolarni yechish uchun yangi g’ayri tabiiy psixoanalitik metodni yaratdi.Bu metod o’z ichiga behushlik holatida analiz jarayonini oladi.Mana shu maqsadda Freyd quyidagi metodlarni sanab o’tgan.
Gumanistik (Ijtomoiy) Psixologiya.
Psixologiyaning bu yangi maktabi psixologiyadagi oxirgi tendensiyalarni ko’rsatadi. Uning  rivojlanishida Abraxam Maslov, Kevlar Rodjers, Rollo Mey, Artur Kombs, Gordon Olport  kabi psixologlar o’z xissalarini qo’shishgan. Gummanistik psixologiya insonga eng qadrli narsalarni beradi.Bu yo’nalish maqsadga yo’naltiruvchi atrof muhitga moslashtiruvchi xususiyatlarga ega. Bu maqsadlar fizik ehtiyojlarni qondirish uchun yoki o’z-o’zini aktuallashtirish va reallashtirish kabi oddiy bo’lishi mumkin.
Mana shunday tarzda gumanistik psixologiya insonning farqli tomonlarini, shaxsiyatini erkinligini noyob qobiliyat va maqsadlarini, maqsadini tushintirib beradi.