0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi

12.2.  Sug‘urtaning soha va tarmoqlari bo‘yicha  turkumlanishi

Tarmoqlar bo‘yicha sug‘urtalash 4 vo‘nalishda olib boriladi  (12.2-rasm).

Tarmoqlar bo'yicha sug'urtaning guruhlanishi

tadbirkorlik sohasida xavf-xatar sug'urtasi.

12.2-rasm. 

Tarmoqlar bo‘yicha sug‘urtaning guruhlanishi109

Mulk sug'urtasi o'z navbatida quyidagilarga bo'linadi:

yuridik shaxslar mol-mulkini  sugmrtalash;

•>  jismoniy shaxslar mol- mulkini  sug'urtalash.

Shaxsiy sug'urtalash quyidagilarga bo'linadi:

❖   xayotni sug‘urtalash;

Mualliflar jamoasi tomonidan tayyorlangan.

134

---

❖   baxtsiz hodisalardan fuqarolami himoyalash;

♦>  tibbiy sug'urtalashdan iborat.

Javobgarlik su g ‘urtasi quyidagilarga bo‘linadi:

❖   fuqarolik javobgarligi sug‘urtasi (transport egalari, sanoat va qurilish - 

montaj  korxonalari, tovar ishlab chiqaruvchilar va boshqalar);

❖   kasbiv javobgarligini sug'urtalash (vrach, yurist, hisobchilar va h.k.).

Tadbirkorlikka o id x a v f - xatar sug‘urtasi quyidagilarga bo'linadi:

❖   tadbirkorlik tavakkalchiligini  sug'urtalash (savdo — sotiq tavakkalchiligini, 

ishlab  chiqarishda yangi texnika va texnologiyalami joriy etishdagi xavf—  xatar);

❖   moliva tavakkalchiligini  sug'urtalash (to'lanmagan kredit xatari).

Xavf  -  xatar  turlari  bo'yicha  guruhlash  mol-mulk  suturtasiga  tegishli  soxa 

hisoblanadi.  Bunda  sug'urta  puli  mol-mulkning  shartnoma  tuzilayotgan  vaqtda 

haqiqiy  qiymatidan  oshmasligi  kerak.  Bu  sohada  guruhlash  quvidagi  yo'nalishlarda 

amalga oshiriladi:

Uy-joyni  yong‘ in  va  boshqa  ofatlardan:  qishloq  xo'jaligi  ekinlarini 

qurg'oqchilik  kabi  tabiiy  ofatlardan  sug'urtalash  (masalan.  O'zbekistonda  ketma  — 

ket  3  yil  qurg'oqchilik  bo‘ldi,  ko'pgina  fermer  xo'jaliklari  zarar  ko'rdi,  vaqtida 

sug'urtalangan xo'jaliklar zarari  qoplandi,  bu  ishga befarq qaragan  fermer xo'jaliklari 

esa  og‘ir ahvolda  qoldi).  Shuningdek,  chorva  mollarini  turli  kasalliklardan,  transport 

vositalarini esa o‘g‘irlanishdan sug'urtalash va hokazo

Shuningdek  tarmoqlar  bo'yicha  sug'urtalash  majburiy  va  ixtiyoriy  sug'urtaga 

bo'linadi.  Shu bilan birga sug'urtaning majburiy va ixtieriy shakllari ham  mavjud.

Majburiy  va  ixtiyoriy  sug'urtaning  bir  biridan  farqi,  shundaki,  majburiy 

sug'urta  yoppasiga  amalga  oshiriladigan  chora-tadbir,  ixtiyoriy  sug'urta  esa  tanlov 

yo'li bilan. sug'urtalanuvchining xohish istagi bilan amalga oshiriladi.

Bugungi  kunda O'zbekistonda quyidagi sug'urta turlari majburiy hisoblanadi;

♦>  qurilish - montaj  ishlari;

❖   avtofuqarolik javobgarligini sug'urta qilish;

❖   ish beruvchining fuqorolik javobgarligini sug'urtalash;

❖   tashuvchining fuqorolik javobgarligini sug'urtalash;

•>  xavfli soxalardagi  ishlovchi  ishchi xizmatchilami sug'urta qilish.

Sug'urta bozorlari  o'z tashkiliy —  huquqiy jihatidan:  aksiyadorlik,  kooperativ, 

davlat  va  aralash  sug'urta  bozorlariga  bulinadi.  SHuningdek,  ichki  va  tashki  jahon 

sug'urta  bozorlari  ham  bor.  Ichki  sug'urta  bozori  —   mahalliy  sug'urta  bozoridir. 

Bunda sug'urta xizmatiga zarur bo'lgan talab  asosida ish  olib  boriladi.  Fuqarolaming 

mulkiy  sug'urtasi bo'yicha xizmat ko'rsatiladi.

Tashki  sug'urta  bozori  esa  ichki  bozordan  tashqarida  chet  ellik  sug'urta 

kompaniyalari  bilan  birgalikda  faoliyat  olib  boradi.  Bu  bozorda  ekologik  sug'urta, 

moliya  tavakkalligi  sug'urtasi,  avtotransport  javobgarligi  sug'urtasi  kabi  turlar 

mavjud. Jahon sug'urta bozori dunyo miqyosida ish yuritadi.

135

---

Turli tarmoq xususiyatlariga ko'ra ham  shaxsiy. mulkiy va javobgarlik sug'urta 

bozorlari  xam  mavjud. 

O'z

  navbatida  bular  ham  bir  qancha  turlariga  bo'linadi. 

Masalan.  qo‘shimcha  nafaqa  sug'urtasi,  baxtsiz  hodisalardan  sug'uitalash.  uy 

mulklarini  sug'urtalash  va  boshqalar.  Barcha  ishlarni  sug'urta  hodimlari  olib  boradi, 

sotuvchi  va xaridor  o'rtasida  vositachi  -  sug'urta  agentlari,  brokerlari.  maklerlari  va 

boshqalardir.

MaMumki,  sug'urta  bozorlari.  ko'pincha  maxsus  kredit  va  sarmoya  institutlari 

funksiyalarini  bajaradi.  Shu  bois  sug'urta  kompaniyalarda  katta  mablag'  to'planadi. 

Bu  mablag'Iar qimmatli  qog'ozlarga  aylanib  bozorlarda  uzoq  muddatli  kredit  berish 

imkonini  tug'diradi.  Shu  sababdan  sug'urta  kompaniyaiari  moliya  bozorida  ham 

mavqega ega bo'ladi.

Sug'urta 

bozorlari 

chet 

ellarda  juda 

rivojlangan. 

Bunga 

ulardagi 

tashabbuskorlik.  tadbirkorlik,  faollik,  ixchamlik  katta ta’sir ko'rsatgan.  Shuni  aloxida 

aytish  kerakki.  sug'urta  faoliyatining  davlat  tomonidan  tartibga  solinishi  uning 

rivojiga  hissa  qo'shmoqda  Bunda  davlat  tomonidan  tartibga  solish  mexanizmi 

sug'urta bozori mexanizmi bilan birlashib yaxshi natijalar bermoqda.

Mulk va mulkiy sug'urta tushunchalari

Mulk  obyektlariga yer,  yer osti  bovliklari,  o'simlik  va hayvonot dunyosi.  okar 

suvlar,  imorat va inshootlar.  asbob va uskunalar,  moddiy va madaniy yodgorliklar  va 

boshqalar kiradi. 

Mulkning mayjudligi sanoat. qishloq xo'jaligida ishlab chiqarishni 

tashkil  kilishning  eng  muxim  shartidir.  Mulkiy  sug'urta,  davlat  va  xususiy  sug'urta 

tashkilotlari  faoliyatida  yyetakchi  o'rinni  egallaydi.  Mulkni  mulk  egalari  orqali 

sug'urtalash  mulkiy  sug'urta  deb  ataladi.  Sug'urta  ishida  awalo  sug'urta  turlarini 

aniqlash kerak.  Obyekt va subyektlami o'rganish muhim.  Rivojlangan  mamlakatlarda 

mulkni  har  jihatdan  o'rganib,  keyin  shartnoma  tuziladi.  Mol—mulk  sug'urta 

qilinganda  mulklar  xo'jalik  yuritish  buyicha  turkumlanadi:  mulk  kimga  tcgishli. 

sanoatgami yoki qishloq xo'jaligigami  aniqlanadi.

Mol-mulk  sug'urta  qilinganda  sug'urta  puli  mol-mulkning  shartnoma 

tuzilayotgan vaqtdagi haqiqiy qiymatidan oshmasligi  lozim.

Mulk sug'urtasining  shartlari

Mol-mulk sug'urtasining tarif stavkalari quyidagicha tarmoqlanadi:

❖   Sanoat va boshqa xo'jalik tarmoqlari;

❖   Mol-mulkning to'la yoki qisman sugurtalanishi  bo'yicha tarmoqlar;

❖   Mol-mulkning bir necha sug'urta hodisalardan sug'urtalanishi buyicha 

tarmoklar.

Odatda  sug'urta  hodisasi  sodir bo'lgandan  so'ng  sug'urtalanuvchi  bu  haqda  3 

cun  muddatda  sug'urta  tashkilotiga  xabar  berishi  kerak.  Maxsus  komissiya  sug'urta

136

---

hodisasi  sabablarini  o'rganadi  va  zarar  qiymatini  aniqlaydi.  Ko'rilgan  zaraming 

hisob-kitobi  10  kun  muddatda  aniqlanadi.  Sug'urta  qoplamalari  20  kun  ichida 

tulanadi.  Bu shartlar sug'urta tashkilotlarida har xil bo'iishi mumkin.

Mol-mulk  sug'urtalanganda  franshiza  usuli  qo'llaniladi.  Franshiza  -   har  xil 

sabablar  bilan  sodir  bo'ladigan  zaraming  umumiy  miqdorini  sug’urta  tashkiloti 

hisobidan  qoplanmaydigan  qismi  sug'urta  franshizasi  deb  ataladi.  Franshiza 

qo'llanilganda  zarar  miqdori  sug'urta  tashkiloti  tomonidan  qoplanadigan  va 

qoplanmaydigan  qismlarga  bo’linadi.  Masalan.  franshiza  100S  miqdorida qo'llanilsa. 

keltirilgan  zarar  S90  bo’lsa.  zarar  qoplanmaydi.  S200dan  iborat  bo'lsa.  u  holda  S100 

qoplanib.  qolgan  qismini  franshiza tashkil  kiladi.  Franshiza sug'urta  kompaniyalarini 

mavda to'lovlardan himova qiladi.

Shaxsiy sag ‘urtasining maznutni

Har  bir  fuqaro  o'z  hayotini  sug’urtalash  huquqiga  ega.  Shaxsiy  sug’una 

fuqarolarga  o'z  byudjetini  yaxshilash  va  farovonlikni  oshirish  imkonini  beradi. 

Shaxsiy  sug’urta  bir  insonning hayoti, uning  tug’ilishi.  balog'at yoshiga yetishi  davri. 

nikohni  rasmiylashtirish,  baxtsiz  hodisalar.  umrbod  sug'urtalash  bilan  bog'liq 

masalalami o’z ichiga oladi.

Sug’urta  tajribasida  shaxsiy  sug'urta  obyekti  inson)  xayoti  va  uning  sogiig'i 

mexnatga  layoqatliligi  hamda  uning  vafoti  bilan  bog'liq  jarayonlami  o’zaro