0‘zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi erkin Egamberdiyev mikroiqtisodiyot

Asosiy va aylanma kapitali

Ma’lumki, jamiyat hayotining asosini moddiy ne’matlami ishlab chiqarish tashkil etadi. Har qanday buyumlarni ishlab chiqarish uchun kishilar mehnati sarf etiladi va ishlab chiqarish vositalari qo‘llaniladi. Ishlab chiqarish vositalari jismoniy kapital, mehnat buyumlari va mehnat vositalariga bo'linadi. Ishlab chiqarish jarayonida uzoq yillar, - 40—50 yilgacha xizmat qiluvchi mehnat vositalari (binolar, mashinalar va dastgohlar) asosiy kapital deb ataladi. Ular yordamida inson mehnat buyumlariga (xomashyo materiallarga) ta’sir ko'rsatadi. Ularning shaklini, ko'rinishini o‘zgartirib foydalanish uchun yaroqli bo'lgan tayyor mahsulot holatiga keltiradi. Kapitalning yoki ishlab chiqarish vositalarining ikkinchi qismi mehnat buyumlarini (ya’ni xomashyo materiallar) aylanma kapital deb yuritiladi. Ular bir ishlab chiqarish davrida o‘zining dastlabki natural ko‘rinishini o'zgartiradi, o'zining to'liq qiymati bo‘yicha tayyor mahsulot tarkibiga qo‘shilib ketadi. Kapitalni asosiy va oborot kapitalga bo'lib o'rganishning hal qiluvchi ahamiyati bor. Bu kapital qo‘yilmalarini yoki investitsiya miqdorini to‘g‘ri aniqlash, asosiy fondlarning miqdorini, yemirilishini to‘g‘ri hisobga olish va analitik, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish uchun ham muhimdir.

Mehnat vositalari va asosiy fondlar, asosiy kapital

A. Smitning fikricha, asosiy kapital o‘z egasi ixtiyorida qolib foyda keltiradigan kapitaldir. Oborot kapitali mulk egasi ixtiyoridan chiqib ketuvchi ne’mat. Masalan, ish beruvchi chorva - bu asosiy kapital, agar u bozorda sotilsa oborot kapitaliga aylanadi. Demak, A. Smit «oborot kapitali» deganda savdo kapitalini yoki tovar ko‘rinishdagi kapitalni tushungan.

D. Rikardo esa kapitalni uzoq davr xizmat qilishiga qarab asosiy va oborot kapitaliga ajratgan. Lekin D. Rikardo A. Smitdan farq qilib, aylanma kapitalidan xomashyo, material xarajatlarini chiqarib tashlab, uni faqat mehnat (ish kuchi) xarajatlariga teng qilib qo‘yadi.

Hozirgi zamon iqtisodiyoti esa asosiy va oborot kapitalini yangi yaratilgan mahsulotga, xizmat ishlariga o‘z qiymatini ko'chirishga qarab ajratadi.

Asosiy kapital - bir necha ishlab chiqarish davrlarida ishtirok etib, mahsulotga o‘z qiymatini asta-sekin, bo‘laklab o‘tkazib natural ko‘rinishni saqlab qoladigan kapital yoki bare ha mehnat vositalaridir.

Aylanma kapital — ishlab chiqarish jarayonida bir maria qatnashib o‘z qiymatini tayyor mahsulotga birdaniga o‘tkazadigan va shu bilan o‘zining awalgi ko‘rlnishini yo‘qotadigan barcha mehnat buyumlari (xomashyo, materiallar, yoqilg‘i, elektroenergiya, suv va shunga o‘xshashlar) dir.