1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

56.Savol~Abdulloh Husaynning badoye us sanoye asarida manaviy sanʼatlar tavsifi.
2.1. Lafziy san’atlar. Lafziy san’atning asosi shuki, so‘zlarni ma’noga tobe
Qiladi. Umuman aytganda esa, nutq shunday bayon etiladiki, ma’noni tushinishga,
Uning latofatiga, tarkibi va sog‘lomligiga hech bir xalal bermaydi.
Lafziy san’atlar, son sanoqsizdir, lekin bu ishimizda ustozlar e’tibor
Berganlaridan ba’zilarini keltiramiz.
Jamiy ajam shuarosining odati shuki, badiy san’atlar haqida so‘z ketganda
Eng birinchi qilib tarsi’ni keltiradilar chunki, -bu yetuk san’at matla’dan
Boshqasida joy topmagay,-deydi alloma o‘z asarida. Bu bilan alloma Husayniy
Matla’ uchun loyiq bo‘gani tarsi’ demoqchi bo‘lganlar.
Tarsi’. Kopchilik arab fusaholarining nazdida, ikki bo‘lak so‘zning, xoh u
Nasrda bo‘lsin, yoki nazmda har bo‘lagidagi har bir so‘z ikkinchi bo‘lagidagi unga
Muqobil so‘z bilan vaznda teng bo‘ladi va oxirgi harfga muvofiq yoki yaqin
Bo‘ladi. Ajam shuarosi nazdida so‘zlarning oxiri xarfta20 muvofiq kelishi shart.
Istelohda ikki jumla yoki misradagi so‘zlarning vaznda, qofiyada barobar
Bo‘lib kelishini bildiradi
Zi ro‘yash munfa’il gulho, fitoda bo‘ston darham,
Ba ko‘yash muttasil dilho kushoda, do‘ston hurram.
Yuzidan gullar uyatlig‘, bo‘ston tushmish parishon holga ko‘yiga muttasil
Gullar ochilmish, do‘stlar hurram.
Arab fusaholaridan bir qanchasi tarsi’ni alohida san’at emas, balki uni saj
Turlaridan deb hisoblaydilar, baytdagi har ikki bo‘lakning hamma so‘zlari vaznda
Oxirgi raviyga munosib kelishini shart qilmaydilar, balki har ikki bo‘lak
So‘ngidagi oxirgi so‘z vazni, keyingi xarfta muvofiq bo‘lsa hamda qolgan
So‘zlarning ham ko‘pchiligi mos tushsa, bu holat ham ularning nazdida tarsi’dek
Bo‘ladi.
Tajnisli tarsi’. Tarsi’ bilan boshqa san’atlar qo‘shilsa tarsi’ning go‘zalligi
Yanada ortadi. San’atlar ichida shoirlar tajnisni tarsi’ bilan qoshganlar bor
Ba mayxona husham har dam ba los,
Ba koshona kasham muhkam balos.
Bu yerda tajnis qofiyadadir: birinchi los-bir loy (may quyqasi) ikkinchi los-bir
Loe (eshik ochganda yig‘ib ko‘tarib, yopganda tushirib qo‘yiladigan)
Mayxonada har vaqt may quyqasiga hursandman, koshonamda mahkam
Qilib eshikni tortib qo‘yay,
Tajnis. Lugatda biror narsa bilan o‘xshash bo‘lmoqdir. Istilohda esa ikki yoki
Undan ortiq so‘zning nav’u turlari bayon etilgan ko‘rinishlardan birida bir-biriga
O‘xshamoqdir.
Badi’ ilmida talaffuzda o‘xshash bo‘lib, ma’no jihatdan farq qiladigan ikki
Jinisdosh so‘zni tashkil qiladi, ya’ni bu tushinchaga “paronim va omonimlarga
Asoslangan badiiy tasvir vositalariga mujassamlashgan”22
Bazi arab fusaholari bir so‘z turkumiga mansub bo‘lgan ikki shakldoshni,
Ya’ni ikki ism, yoki ikki fe’l, yo ikki ko`makchidan iborat tajnisi tomni ikki
Shakldoshning mumosalati
23 va ularning turdoshligi jihatdan tajnisi mumosil deb
Atabdilar. Bir turkumga mansub bo‘lmagan, ya’ni ismi fe’l yoki ismi ko‘makchi
Turdosh so‘zlardan istefo qilgani uchun tajnisi mustavfiy deydilar .

Tajnisi noqis. Uni tajnisi muxtalif va tajnisi muharraf ham deb ataydilar. U

So‘zlarning harflar soni, turi va tartibida muvofiq bo‘lib, harakatu sukunat,
Tashdidu taxfif, maddu qasrdan hosil bo‘ladigan shakldan iboratdir:
Eyki, sofiy soxta aysh-i maro az durd-i dard,
Dur bor az gird-i tu osib-i davr-i tezgard.
60-savol Mumtozpoetikada tamsil san’ati.
Javob
Tamsil (misol keltirish) — bunda fikrni isbotlash uchun bironta misol keltiriladi.Ba’zan maqol ham keltirilishi mumkin.
Misol: Orazin yopqach ko’zumdin,sochilur har lahza yosh,
O’ylakim paydo bo’lur yulduz, nihon bo’lg’och quyosh (A.Navoiy)

Takrir (takrorlash) — she’rda u yoki bu so’zni takror qo’llash san’ati.

Misol: Qaysi gulning men kibi bir andalibi zori bor,
Qaysi bulbulning seningdek bir guli bahori bor. (Munis)

Tasdir — she’r baytidagi birinchi so’zni bayt oxirida takrorlash san’ati.

Misol: Men bu yuz mushtoqidurmen, bog’i bo’stonkim bo’lur,
Bo’lmasin nasrinu lola, arg’uvon sensiz menga. (Atoiy)

Robiya:

Tarse’ (ziynatlash,bezash, ipga marjon tizish) — she’rda birinchi mesra so’zlari bilan ikinchi misra so’zlarining bir-biriga ohangdosh,vazifadosh,qofiyadosh bo’lib kelish usuli.
Misol: Yod etmas emish kishini g’urbatda kishi
Shod etmas emish ko’ngulni mehnatda kishi. (Bobur)

Qamar yuzingdin bo’lur munavvar,

Shakar so’zingdin kelur mukarrar. (S.Saroyi)

Tashbeh (o’xshatish) — biror obraz yoki voqeani boshqa biror narsa yoki voqeaga qiyoslash orqali o’xshatishdan iborat.Bunda so’zlarda ifodalangan ikki yoki undan ortiq narsa va hodisalar,xususiyatlar o’rtasida mavjud bo’lgan o’xshashlik, sifat, belgidagi umumiylik qiyoslanadi, o’zaro solishtiriladi,tasvirlanayotgan narsa-hodisaning ayrim xususiyati yorqin, chuqurroq va ta’sirliroq ochib beriladi.To’liq o’xshatishda 4 element bo’ladi:

1)o’xshagan narsa (mushabbahun — bihi )
2)o’xshatilgan narsa (mushabbah)
3)o’xshash sifat (vajhi shabah)
4)o’xshatish qo’shimchasi (odati tashbeh)
Bunda — dek, - day kabi qo’shimchalar , misli, go’yo,kabi, yang’lig’ so’zlari ishlatiladi.Masalan: Til arslon turur, eshikda yatur,

55-Savol.

Mumtoz poetikada soqiynoma janri badiiyati.
Javob
Мумтоз шеъриятимизда соқийнома йўналишидаги шеърларнинг ўзига хос намуналари номалар таркибида учрайди. Улар ҳар бир номадан сўнг келтирилган маснавийлар таркибидан ўрин олган. Хоразмий “Муҳаббатнома”сидаги 12 та маснавий шеърнинг 10 тасида 3 байтдан жами 30 байт, Хўжандийнинг “Латофатнома” асарида ҳар бир номанинг сўнгида 1 байтдан жами 18 байт, Саид Аҳмад қаламига мансуб “Таашшуқнома”нинг “Сўзнунг хулосаси” қисмларида 3-5 байтдан жами 30 байт соқийнома мазмунини ифодалайди. Уларнинг барчаси соқийга мурожаат билан (“Кел, эй соқий”) бошланади. Чунончи:
Кел, эй соқий, кетургил бодаи ноб,
Кула ўйнаю ичсунлар бу асҳоб… (Ўзбек мумтоз адабиёти намуналари. Икки жилдлик. Иккинчи жилд. Тошкент. “Фан” нашриёти. 168-бет. Бундан кейин мазкур нашрга мурожаат қилинганда, саҳифаси қавс ичида кўрсатилади. М. А.)
Соқийнома характеридаги шеър ва байтлар мазмуни номаларда ифодаланаётган воқеа-ҳодиса, фикр-кечинма, ҳис-туйғулар билан ҳам боғлиқ. Шу сабабли, адабиётшуносликда бу шеърлар, кўпинча, поэтик хулосаларнинг ифодаси деб, баҳоланади. Аммо улар фақат хулосавий байтлар бўлиб қолмай, тасвирланаётган ҳаётий манзара ва ифодаланаётган фикр-қарашларига кўра, номаларда келтирилган ғазал, қитъа ва фардлар каби мустақил шеърлар ҳамдир.
Бу жиҳатдан, айниқса, “Муҳаббатнома” ва “Таашшуқнома”даги соқийга мурожаат билан бошланган шеърлар эътиборлидир. Тўғри, бу шеърлар соқийнома жанри талабларига тўла мос келмайди. Аммо улар мавзунинг қўйилиши, ижтимоий-ҳаётий, ахлоқий-дидактик, ишқий-фалсафий, қолаверса, маърифий-ирфоний фикр-туйғуларнинг ифодаланиши, қофияланиш тарзи, образ ва тимсоллари, ўзига хос бадиий воситалари каби бир қатор хусусиятлари билан ҳам соқийномаларни ёдга солади. “Таашшуқнома”да соқийнома шеърларга “Сўзнунг хулосаси” деб сарлавҳа қўйилган бўлса, “Муҳаббатнома” муаллифи уларни “Маснавий” деб номлаган. Чунончи, асарнинг қуйидаги “Маснавий”сини олиб кўрайлик. Байтда қўлланилган талмеҳ санъати лирик қаҳрамон – ошиқнинг кайфияти ва мақсадини ҳам аниқ-равшан тушунишга имкон берган:

Кел, эй соқий, кетургил жоми Жамни,

Киши кўнглудин май ювур ғамни. (108-бет.)

Жам, яъни, Жамшид – қадимги Эроннинг афсонавий подшоҳи. У жоми жаҳоннамо – жаҳонни кўрсатадиган жом ихтиро қилган бўлиб, унда дунёдаги нафақат ҳозирги, балки ўтмишда юз берган ва келажакда содир бўладиган воқеа-ҳодисалар ҳам акс этар экан. Мумтоз шеъриятда май қадаҳи ва комил инсон қалбини ҳам илоҳий сирларни ўзида сақлаши жиҳатидан ойинаи жаҳоннамога тенглаштирилади. Лирик қаҳрамоннинг соқийдан айнан нима учун “жоми Жам” келтиришини сўраётганлиги иккинчи байт мазмунида янада очиқроқ аён бўлади

50-Savol.Alisher Navoiy asarlarida ilmi badia doir qarashlar?

Javob
Mubolag’a san’ati haqida ilmiy badi’ga doir mumtoz manbalar: Umar Roduyoniyning “Tarjumon ul balog’a”, Rashididdin Vatvotning “Hadoyiq us sehr”, Shams Qays Roziyning “Almo’jam”, Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul balog’a” asarlarida ma’lumotlar keltirilgan bo’lib, mazkur asarlarda M.ning asosan ig’roq turiga to’xtalib o’tilgan. Xususan, “Funun ul balog’a” muallifi shunday yozadi: “Bu san’at aningdek bo’lurkim, bir narsaning vasfinda mubolag’ani had va g’oyattin
O’tkarurlar” Sharafiddin Romiy esa o’zining “Haqoyiq ul xadoyiq”asarida (14 a.) mubolag’ani uning yuqori darajasi bo’lgan ig’roqdan ajratish zarurligini ta’kidlaydi. Mubolag’a va uning darajalari haqida nisbatan to’liqroq ma’lumot Atoulloh Husayniyning “Badoyi’ us-sanoyi’” asarida berilgan bo’lib, muallif mubolag’aning tablig’, ig’roq, g’uluvv, mardud g’uluvv kabi turlarini keltiradi.M.ning quyidagi 3 darajasi mumtoz adabiyotimizda, xususan Alisher Navoiy ijodida keng qo’llanilgan:
Tablig ‘ – (ar.) aqlan ishonish mumkin bo’lgan, hayotda ham yuz berishi mumkin bo’lgan mubolag’a. Bunda bo’rttirib tasvir qilinayotgan hodisa yoki xususiyat aqlga to’g’ri keladi va ba’zan qiyinchilik bilan bo’lsa da, amalga oshishi ham mumkin.
Kecha kelgumdur debon ul sarvi gulru kelmadi, Ko’zlarimga kecha tong otquncha uyqu kelmadi.
(“Badoyi’ ul vasat”, 608 g’azal) Visol va’dasini bergan yorning kelmagani oqibatida oshiqning kechasi bilan uxlamay chiqishi mubolag’ali tasvir, lekin bu holatni aqlan tasavvur ham qilish mumkin va ba’zan hayotda ham uchrab turadi.


Ig’roq – (ar. Kamonni qattiq tortmoq) – aqlan ishonish mumkin bo’lsa ham, hayotda yuz bermaydigan mubolag’a. Bunday tasvirda o’quvchi voqea yoki xususiyatni ko’z oldiga keltirib, tasavvur qila oladi, biroq uning amalda yoki hayotda sodir bo’lishi mumkin emas. Masalan, “Farhod va Shirin” dostonida Shirinning oti yiqilay deganda, Farhodning otni va Shirinni yelkasiga ko’tarib bir necha chaqirim yo’l bosishini aqlan qabul qilish mumkin bo’lsa ham, bunday voqea hayotda yuz berishi mumkin emas:
Ko’tardi orqasig’a bodponi, Nechukkim bodpo, ul dilraboni...
Chu ikki-uch yig’och gom urdi shaydo, Bo’lub ollinda qasru havz raydo.
G’uluvv (ar. – qo’lni imkon boricha baland ko’tarish) – aql ham bovar qilmaydigan, hayotda ham yuz berishi mumkin bo’lmagan mubolag’a:
Har qizil gulkim, yuzung shavqida olib isladim, yetkach ohim shu’lasi, ani sarig’ gul ayladim.
(“Favoyid ul kibar”, 426 g’azal) Baytda keltirilishicha, oshiq o’z yorining qizil yuzini sog’inib, qizil gulni olib hidlagan ekan, ohining shu’lasidan qizil gul sariq gulga aylanibdi. Tasvirlanayotgan ushbu hodisani aqlan qabul qilish mumkin emas hamda bunday hodisa hayotda ham yuz bermaydi.