1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

165	2	2	6
Амир Темур ва темурийлар даври адабиётшунослиги

Oltin O‗rda qulagandan so‗ng, ijtimoiy-siyosiy hayot bilan birga, adabiy, madaniy va ilmiy hayot ham o‗zgardi. Adabiy hayotdagi o‗zgarishlar Temuriylar davri adabiyotini yuzaga keltirdi.
SHubhasiz, temuriylar hukmronligi davrida turkiy tilli adabiyotga alohida e‘tibor qaratildi. Akademik V.V.Bartold keltirgan dalillar bu jihatdan ancha diqqatga sazovor. Jumladan, uning ta‘kidlashicha, temuriylar davri madaniy hayotida Qobulshoh (1366 yili xon deb e‘lon qilingan va ko‗p o‗tmay taxtdan tushirilgan)ning ma‘lum darajada roli bo‗lgan. Qobulshoh turkiy tilda she‘rlar yozgan. XU asrda ham bu shoir ancha shuhrat qozongan. Amir Temurning safdoshlaridan amir Sayfiddin barlos fors va o‗zbek tillarida she‘rlar yozgan.*
Mirzo Ulug‗bek hukmronligi davrida Movarounnahr bu jihatdan ko‗p muvaffaqiyatlarga erishgani ma‘lum.* SHaxsan Ulug‗bekning fanga qo‗shgan hissasi beqiyosdir. U bobosi Temur kabi olimlar bilan suhbat qurib, ularga g‗amxo‗rlik ko‗rsatish bilan cheklanib qolmadi, balki SHarq tarixida kam uchraydigan hodisani – hokimiyat boshqaruvi bilan ilmni birga qo‗shib olib bordi. Zamondoshlari Ulug‗bekni bu fazilatlari tufayli Arastuning shogirdi Iskandan bilan tenglashtiradilar. Navoiy ―Farhod va SHirin‖ dostonida aytadi:
SHahekim, ilm nurin topti zoti, Aning to hashr1 qoldi yaxshi oti.
Sikandar topti chun ilmu hunarni,
Ne yanlig‗ oldi ko‗rgil bahru barni2.
Aningtek saltanat ahli ko‗p erdi,
Qayu birga nu nav‘ ish dast berdi?
Iki ming yil o‗tub yuz ming xiradmand,3
Bo‗lub hikmatlari birla barumand4.
Temurxon naslidin sulton Ulug‗bek
Ki, olam ko‗rmadi sulton aningtek...*
XU asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrda adabiyot yuksalish bosqichiga ko‗tarildi. Bu haqda SHayx Ahmad Taroziyning yuqorida biz aytib o‗tgan ―Funun-ul-balog‗a‖ asarida ko‗plab shoirlarning nomlari keltirilganki, mavjud ma‘lumotlarga qo‗shimcha sifatida xizmat qiladi, ayni paytda ba‘zi ma‘lumotlarga aniqlik kiritadi. SHayx Ahmad she‘rshunoslik, xususan, sharq mumtoz poetikasi munosabati bilan nomlari bizga noma‘lum bo‗lib kelgan ko‗plab turkiy va forsiyzabon shoirlarning nomlarini keltiradi. Imon Ziyovuddin Forsiy, Jalol Samarqandiy, Umid Kamoliy, Mavlono Sayfiddin, Muhammad Ganjaviy kabi bir qator shoirlar temuriylar davri adabiyotida ma‘lum mavqe egallaganini anglash mumkin. Ayni paytda shayx Ahmad Taroziyning o‗zi ham zamonasining iste‘dodli shoiri bo‗lganini mazkur asarida keltirilgan g‗azalidan bilamiz .
Mustahkam poydor davlat, hukmdorlarning adabiyotga muhabbati va e‘tibori Xuroson va Movarounnahrdagi adabiy jarayonga, ilm-fan ravnaqiga katta ta‘sir o‗tkazgani haqiqat. Bu davrda o‗zbek va fors adabiyoti yonma-yon kamol topib bordi. O‗zbek adabiyoti, bir tomondan, o‗z an‘analari negizida, ikkinchi tomondan, fors adabiyoti tajribalari ta‘sirida tobora rivoj topdi. O‗zbek adabiyotida yangi janrlarning paydo bo‗lishi va mavjudlarining takomili ham buni tasdiqlaydi. O‗zbek nasri va she‘riyatida o‗ziga xos xuroson uslubi paydo bo‗ldi. Bu adabiy uslubning muhim xususiyatlaridan biri shuki, badiiy va ilmiy asarlar ifodasida fors, arabiy so‗z hamda iboralardan, atamalardan, forsiy tilga xos jumla tuzish qoidalaridan keng foydalanilgan. Bu holat o‗lkadagi etnik sharoit ta‘sirida yuzaga kelgan edi.‖
Umuman, temuriylar davri yangicha tafakkur mahsuli bo‗lgan adabiyotni paydo qildi. Keyingi davrlarda – temuriylar saltanati parchalanib, uch xonlik barpo bo‗lgandan keyin ham, temuriylar davri adabiyoti an‘analari davom etdi.
Hindistonda boburiylar saltanatidan keyin yuzaga kelgan o‗zbek adabiyoti ham bevosita va bilvosita temuriylar davri adabiyotining mahsulidir.

166

2

2

6

Бобур ижодида адабиётшунослик масалалари