1-dars Kimyoning asosiy tushunchalari

3-dars. Kimyoviy reaksiyalarning sodir bo`lishi. Kimyoviy reaksiya tenglamalari.
Kimyoviy tenglama, bu kimyoviy reaksiyalarning kimyoviy formula yordamida ifodalanishidir.
Zarurat tug`ilsa, koeffisientlar yordamida tenglama tenglab olinadi.
2H ₂ +O ₂ = 2H ₂ O
Kimyoviy reaksiya turlari:
1)Birikish reaksiyalarida ikki yoki undan ortiq moddadan bitta yangi modda olinadi:
A+B+…=C
2H 2 +O 2 =2H 2 O CaO+CO 2 =CaCO 3 2Cu+O 2 =2CuO Na 2 CO 3 +CO 2 +H 2 O=2NaHCO 3
2)Parchalanish reaksiyalarida bitta moddadan bir necha yangi moddalar hosil bo`ladi:
C=A+B+…
2H 2 O=2H 2 +O 2 CaCO 3 =CaO+CO 2 CaCO 3 ∙MgCO 3 =CaO+MgO+2CO 2
3)O`rin olish reaksiyalarida oddiy modda murakkab moddaning tarkibiy qimi o`rnini oladi,
natijada yangi oddiy va murakkab moddalar hosil bo`ladi:
C+AB=CB+A
Zn+HCl=ZnCl 2 +H 2 Fe+CuSO 4 =FeSO 4 +Cu
4)Almashinish reaksiyalarida murakkab moddalarning tarkibiy qismlari o`zaro almashadi:
AB+CD=AD+CB
NaOH+HCl=NaCl+H 2 O BaCl 2 +Na 2 SO 4 =BaSO 4 +2NaCl
Kimyoviy reaksiyalarda ajralib chiqadigan energiya kimyoviy energiya deb ataladi.
Kimyoviy reaksiyada ajraladigan yoki yutiladigan energiya miqdori reaksiyaning issiqlik
miqdori (Q) deb ataladi.
Kimyoviy reaksiyalar davomida har doim issiqlik chiqadi yoki yutiladi.
a)Issiqlik(energiya) chiqishi bilan boradigan reaksiyalar ekzotermik(ekzo-tashqari) reaksiyalar
deb ataladi. Bu reaksiyalarda issiqlik miqdori <<+>> ishora bilan ko`rsatiladi:
Fe+S=FeS +96kJ ; S+O 2 =SO 2 +297kJ ; C+O 2 =CO 2 +393kJ
b)Issiqlik(energiya) yutilishi bilan boradigan reaksiyalar endotermik(endo-ichkari) reaksiyalar
deb ataladi. Bu reaksiyalarda issiqlik miqdori <<−>> ishora bilan ko`rstiladi:
N 2 +O 2 =2NO −181kJ ; 3O 2 =2O 3 −289kJ.
Kimyoviy reaksiyada faqat sof modda ishtirok etadi. Agar ichida qo`shimchalar bo`ladigan
bo`lsa, qo`shimchasini ajratib olib sof moddani o`zini reaksiyaga kirishtirish kerak.
Misol uchun:
a)20% qo`shimchasi bo`lgan 100 gr NaCl deb aytilsa, 20 gr qo`shimcha 80gr sof modda.
b)65% NaCl bo`lgan 100 gr tog` jinsi deb aytilsa, 65 gr sof modda 35 gr qo`shimcha.
Reaksiyaga moddaning qancha qismi kirishganini ko`rsatuvchi son reaksiya unumi deyiladi va %
da yoki ulushda bo`lishi mumkin.
Misol uchun:
a)Reaksiya unumi 70% degani sof moddaning 100% dan 70% i reaksiyaga kirishdi degani, 30% i
ortib qoldi yoki isrof bo`ldi degani.
b)Reaksiya unumi 0,7 degani sof moddaning 1 dan 0,7 si reaksiyaga kirishdi degani, 0,3 i ortib
qoldi yoki isrof bo`ldi degani.
c)100 gr 20% qo`shimchasi bo`lgan NaCl 60% unum bilan reaksiyaga kirishdi degani, sof 80 gr
NaCl ning 60 % i ya`ni 48 grami reaksiyaga kirishdi degani:
100gr____100%
x________80% x=80gr sof modda
80gr_____100%
x________60% x=48 gramm reaksiyaga kirishgani.