1. Dóretiwshilik túsiniginiń mánisi

1. 
   1. Dóretiwshilik túsiniginiń mánisi.
   

Ádetde, dóretiwshilik tushunchsi

má lum bir istehdodli adamlar tóbeoriidan ullı sanhat dóretpeleri, jańa

mashinalar, qozaqlar hám taǵı basqalardı jaratılıwmasın anlatadi. Lekin dóretiwshilik tek

ullı dóretpeleryaratishdan ibarat bolıp qalmastan, bálki kisiniń oylawı,

qandayda bir ilajnı oylap tabıwı, azǵantay bolsa -de, qanday da jańalıq jaratılıwması sıyaqlı

túsiniklerdi de óz ishine aladı. Sol sebepli dóretiwshilik procesine kútilmegen jaǵdaysifatida emes,

bálki arnawlı bir sharayat hám múmkinshilikler hám de nizamlıqlar tiykarında ámelge

oshuvchi zárúrli process retinde qaraw kerek.

Oqıwshınıń dóretiwshiligi, awalo, onıń hár qanday bilimlendiriwge tiyisli iskerlik

processindegi: ayriqsha usıllar menen másele sheshiw. shınıǵıw orınlaw, dóretpe

jazıw, tájiriybe jumısların ámelge asırıwı processinde ǵárezsiz pikirlewinde

kórinetuǵın bolıwı kerek. Oqıwshınıń ijodi onıń alǵan biliniini turmısda kórgen

dálil hám hádiyselerge baylanıstıry alıwı, olardı tuwrı bahalab, dáslepki Málimodarni

analiz hám sintez ete biliwi bolıp tabıladı.

Hár qanday dóretiwshilik bolmıstı biykarlaw etiw etnas, bálki bolmısqa tolıqlaw kirip

barıw bolıp tabıladı. Oqıtıwǵa individual jantasıw tálim procesiniń zárúrli talabı bolıp tabıladı.

Ta'Iimga individual jantasıw tek shınıǵıw jumıslarında emes, bálki oqıw

procesiniń barlıq basqıshlarında : jańa materialdı ótiw, bekkemlew hám

tákirarlawlarda, úy wazıypasın beriw hám sabaqtan tısqarı qosımsha

shınıǵıwlarda da ámelge asırılıwı zárúr. Bul bolsa oqıwshılar dóretiwshilik

uqıp hám qábiletleriniń ósiwinde taǵı bir ayriqsha qapın ashıp beredi.

Shaxs sapalarınıń qáliplesiwinde shańaraq, átirap -ortalıq, jámiyet úlken rol

oynaydı. Ata-ananıń mehri, átirapdagilarning itibarı, olardıń qolıabquwatlashlari balanı ǵárezsiz pikirlewge hám dóretiwshilik pikirlewge bolǵan isenimin

oyatadı. Ruwxıy -dóretiwshilik usıllar nátiyjede oqıwshılaming dóretiwshilik

qábiletlerin rawajlandırıwda eń tiykarǵı rolg' oynaydı hám bul usıl 3

basqıshda ámelge asıriladı :

a) oqıwshılarda biliwge qızıǵıwshılıqtı oyata biliw;

b] oqıwshılaming cgallagan bilim hám tájiriybesine tiykarlanǵan halda másele

qoyıw hám de olarǵa súyene otirip, máselelerdi analiz qılıw ;

v) úyreniw kerek bolǵan mashqala ústinde ǵárezsiz pikir júrgizip, juwmaq

shıǵarıwǵa erisiw.

Joqarıdaǵı basqıshlami ámelge asırıw processinde studentler, insannıń

bay ǵáziynesi onıń ózinde jasırınlıǵin ańlap jetediler. Onıń ushın

oqıtıwshı olardaǵı qızıǵıwshılıqtı, jasırınǵan istehdodni anglay biliwi kerek. Ílım

alıw, aqıl peshlash, óz ústinde islew, hikmetlerdi biliw, kishipeyillik, mahrifatli

bolıw sıyaqlı pazıyletlerge tek raehnat qılıw hám bilim alıw, oqıp - úyreniw,

turmıstı baqlaw arqalı erisiw múmkin.
1. 4. Dóretiwshilik tábiyaatı. Ne dep o'ylaysiz, dóretiwshilik qábileti naslden

naslge ótedime? Uzaq jıllar kóplegen ilimpazlar hám ápiwayı insanlar dóretiwshilik

qábileti - bul naslden naslge ótetuǵın quday bergen nehmat dep esaplawar edi.

SHuning ushın eger bala ápiwayı shańaraqta tuwılǵan bolsa, odan qaysı bolıp tabıladı iskerlikte

joqarı tabıslar kútiwge orın joq dep esaplanǵan. Jetik

kompozitorlar (Baxlar shańaraǵı ), súwretshiler (Rerixlar shańaraǵı ), jazıwshılar

(jaratıwshı - xudoga salıstırǵanda aytıladı] (Dyumalar shańaraǵı ), ilimpazlar (Kyurilar

shańaraǵı ) dıń shańaraqqa tiyisli dinastiyasi hámmege mahlum. Biraq tariyxda jetkilikli Maǵlıwmat

almaǵan hám o'qimagan shańaraqlardan shıqqan jetik shaxslar da mahlum. SHu

menen birge ilimpazlarda dóretiwshilik qábiletleri naslge hesh da baylanısı joq hám

insannıń turmısı dawamında ózin rawajlandırıw jolı menen qáliplesedi degen pikir

júzege keldi. Ol jaǵdayda haqıyqat qayda? Ádetdegiday aralıqta... Sózsiz, dóretiwshilik

iskerliginiń ayırım nıshanaları naslden naslge ótedi hám buǵan shańaraqqa tiyisli

dinastiyalar mısal boladı. SHu menen birge, shaxstıń pútkil turmısı dawamında

tınbaytuǵınnan óz ústinde islewi onıń dóretiwshilik iskerliginde joqarı nátiyjelerge

erisiwdiń tiykarǵı shárti esaplanadı.

Sol orında hár birewimizdiń áyne qanday iskerlikke nasliy nıshanalar

bar ekenligin qanday anıqlawımız múmkin? degen eń quramalı soraw júzege

keledi. Mark Tvenning «Kapitan Sommerfildning samodagi hádiyseleri»

gúrrińinde kapitan Sommerfild jánnetke túsip, insaniyatqa ataqlı bolǵan

hámme áskerlerdiń tartısı ótkeriletuǵın xanaǵa kiredi. Ol

qatnasuvshılardıń júzlerine qaray, kóbisin teńiydi, lekin qanshellilik

tirishmasin, stolning basında tartıstı basqarib otırǵan adam kimligini

teńiy almaydı. Sonda ol bul tuwrında óziniń qońsılassınan so'raydi, tartıstı

basqarib otırǵan insan turmıslıǵında etikchi bolǵan hám ol áskeriy bolǵanında da

áskeriy sanhatning kósemi bo'lar edi, degen juwaptı aladı.

10

Óz qábiletlerin balalıqdanoq biliw, olardı maqsetli rawajlandırıw hám óz

kásipi hám foliyati salasın izlewge yillami hám hátte on jıllıqlardı joǵatmaslik

imkaniyatın beredi. Biraq tez-tez sonday da boladıki, universitetti tugatib bir

neshe jıl islegenden keyin insan bul onıń jumısı emesligin tusinip jetedi. Biziń

turmısımızdıń qısqa hám kem nátiyjeli, insanǵa quwanısh baxsh etpeytuǵın iskerlikke

bir neshe jıldıń joǵatılıwı júdá ashınarlı bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta, balalar hám

úlkenlerdiń qábiletlerin anıqlaw ushın hár qıylı psixologiyalıq testler islep

shıǵılǵan, lekin mashqalanıń juwmaqlawshı sheshimine ele uzaq. Afeus menen

Atap ótiw múmkin, kisilaming qábiletin anıqlawdıń universal testi

joq. Bálki, bul kitaptı oqıǵanlardan kimdir keleshekte sonday testler

islep shıǵadı.

Taǵı bir júdá zárúrli soraw - dóretiwshilik qábiletlerin rawajlandırıwdıń

cheki barma? Ekenin aytıw kerek, reproduktivlik qábiletler málim shegaraǵa shekem

rawajlanadı. Biz sabaq bólew, nonga may jıljıtıwdı qanshellilik shınıǵıw etpeylik,

ertami kesh biz odan basqa ózib keta almaytuǵın aqırǵı dárejedegi tezlikke

erisemiz. Dóretiwshilik qábiletleri alımlaming tastıyıqlashiga kóre, shegaraǵa iye

emes, insanda ulami rawajlandırıw qálewi bar eken, olar rawajlanaveradi. Juwmaq

ápiwayı : dóretiwshilik iskerligi ózimiz, tuwrırog'i, nasliy qábiletler hám jumıs

qábiletlerimizga baylanıslı. Áyne jumıs qábileti insannıń turmıs iskerligi

dawamında erisilgen iskerligi nátiyjelerin anıqlaydı. Málim bolıwısha, insan

joqarı jumıs qábileti hám zárúr genetikalıq qábiletlersiz erise almaytuǵın

maqsetler joq.