1. Gen muhandisligi haqida umumiy tushuncha Biotexnologiya fanining rivojlanishi Biotexnologik jarayonlar

11- MA'RUZA:GEN MUHANDISLIGI. BIOTEXNOLOGIYA VA UNING USLUBIYOTI
Reja:
1.Gen muhandisligi haqida umumiy tushuncha
2.Biotexnologiya fanining rivojlanishi
3.Biotexnologik jarayonlar

Har qanday tirik hujayrada uning metabolizmini belgilovchi va nazorat qiluvchi genetik dastur joylashgan. Gen muhandisligining asosiy vazifasi, ana shu dastur asosida genlami ajratish, konstruktsiya qilish, klonlash, shuningdek gen bankini yaratishdan iboratdir. Gen muhandisligi vektorli molekulalari konstruktsiyalas orqali rekornbinant E>NK molekulasini hosil qilishi muhim jarayon hisoblanadi. 1973 yiltsla amerikalik olimlar Stenli Koen va Gerbert Boer bir organizmdan ajratib olingan genni boshqa organizmga ko'chirib o'tish strategiyasini ishlab chiqdilar. O‘shanda rekombinant DNK texnologiyasini istiqbolli porloq va imkoniyatlari cheksiz ekanday tuyulgan edi. Ammo olim ahlining bu kashfiyotga bo'lgan dastlabki javobi - bir qator, ma’lum darajada xavfli hisoblangan, biotexnologik tajribalarga marotoriy e'lon qilinishi bo'ldi. Jumladan S. Koen va G.Boer boshchiligida faoliyat ko'rsatadigan molekulyar biologlar guruhi o'z ilmiy tadqiqotlarini tadqiqlab qo'ydilar. Olimlarning bunday qarorga kelishining sababi: ikki xil organizmning genlarini biriktirilishi natijasida, tasodifan ravishda, keraksiz va xavfli xususiyatlarga egabo'lgan yangi organizmning yaratilish imkoniyati borligida yedi. Keyingi yillarda tadqiqotchilar yangi texnologiya bilan ishlash jarayonida ancha tajriba orttirdilar, gen injenerligi sohasiga taaluqli ilmiy izlanishlarning xavfsizligini ta'minlovchi instruksiyalar (qoidalar) ishlab chiqildi. Rekombinant DNKlar bilan bog'liq bo'lgan ilmiy proektlaming ustida ish olib borilishini vaqtinchalik to'xtatilishi gen injenerlarning tashabbuslarini pasaytirmadi va hozirgi paytda bu sohaga nafaqat olimlar, balki jamoatchilik tomonidan katta qiziqish bildirilmoqda. Ko'pgina tadqiqotchilar gen injenerligi afzalliklarini yuqori baholab, mazkur yo‘nalishda bir qancha metodikalar yaratishdi. Bu metodikalar yordamida sodda hamda yuqori samaradorlik bilan turli manbalardan ba'zi genlarning ajratib olib, ulami identifikatsiyalab, tavsiflab, ulardan foydalanish yo’llari ishlab chiqildi. Rekombinant DNKlar texnologiyasi yoki gen muhandisligi (molekulyar klonirlash) - genetik materialni (DNK) bir organizmdan boshqa organizmga ko'chirish bo'yicha olib boriladigan eksperimental muolajalar majmuasidir. Bu sohada yagona, universal uslublar yig‘indisi mavjud bo’lmasa- da, ko'pincha rekombinant DNK bilan bog’liq bo’lgan tajribalar quyidagi bosqichlarda olib boriladi (46- rasm):

1. Kerakli genlar mavjud bo’lgan organizmdan (donordan) nativ DNK ajratib olinadi. Bu DNKni “klonirlanadigan DNK”deb atashadi. Ana shu DNK fermentativ yoM bilan parchalanadi (kesiladi) va boshqa DNKga (vektor-DNK) biriktiriladi. Natijada yangi rekombinant molekula hosil bo’ladi, unga ko'pincha “donor DNK-vektor DNK” konstruksiyasi deb nom berishadi.
2. Yangi hosil bo’lgan rekombinant molekula xo'jayin- hujayrasiga (retsipient) kiritiladi, bu yerda u replikatsiyalanadi va keyingi avlodga o'tadi. Bu jarayonning nomi - transformatsiya.
3. Rekombinant DNK mavjud, ya'ni transformatsiyalangan hujayralar identifikatsiyalanib ajratib olinadi.
4. Kerakli genning klonirlanganligini tasdiqlovchi xo'jayin- hujayralarda sintezlangan oqsil mahsuloti ajratib olinadi.
Rekombinant DNK texnologiyalarini yaratilishida molekulyar biologiya, nuklein kislotalar yenzimologiyasi, bakterial viruslar molekulyar genetikasi sohalaridagi ko'pgina kashfiyotlar katta rol o'ynaydi. Rekombinant molekulalarning yaratilishi bir qator fermentlaryordamida kechadi. Ular bu murakkab jarayonning deyarli barcha bosqichlarida qatnashib muhim ahamiyat kasb yetadilar. Ayniqsa, rekombinant DNKning yaratilishida maxsus fermentlar - restriktazalaming o'mi kattadir. Klontrlanein s» r-ord
atnidt

RIKOMBINANT DNKNIKLONIRLANISHI
Dauor D!SK