|
10topshiriq.
1857 yildagi Hindiston isyoni yoki Hindistonning mag'lubiyati deb ataladigan Hindiston isyoni yoki Sepoy murtadlari Hindiston tarixidagi Angliya tarixida burilish nuqtasi bo'lgan.
An'anaviy hikoya shundan iboratki, Indoneziya qo'shinlari sepoylarni o'zlarining ingliz qo'mondonlariga qarshi qo'zg'atdilar, chunki yangi chiqarilgan miltiq lentalari cho'chqalar va sigir yog'lari bilan moylangan bo'lib, ularni hind va musulmon askarlari uchun ham qabul qila olmadi. Buning uchun ba'zi bir haqiqat bor, lekin isyon uchun boshqa bir qator sabablar mavjud edi.
Angliya tomon tashvish biroz vaqt ilgari qurilgan va inglizlarning Hindistonning ba'zi joylariga qo'shilishiga yo'l qo'ygan yangi siyosat keskinliklarni kuchaytirdi. 1857 yilning boshlarida buzilish nuqtasiga etib keldi. Ko'proq "
1857-58: Hind mojarosi
Hindiston Mudofaa 1857 yil may oyida Misrdagi Me'rutda sepuklar paydo bo'lgan va keyinchalik Dehlida topilgan barcha inglizlarni qirg'in qilgan.
Birinchi «afyun urushi» (1840-1842) davomida inglizlar floti va qo'shini Xitoyga janubi-sharq tomondan hujum boshlab, Kantonga o't qo'ydilar, Xitoyning iqtisodiy va harbiy jihatdan
qoloqligi mag'lubiyatga sababchi bo'ldi. O'q-yoy, nayzalar bilan inglizlarning ko'plab to'plar o'rnatiigan fregatlar hamda eng yangi qudratii o't ochish quroilari bilan ta'minlangan qo'shinlari hujumlarini qaytarib bo'lmas edi.
Angliya Gonkong orolini bosib oldi va Xitoyni chet el savdogarlari uchun bir qator bandargohlarni ochib qo'yish haqidagi noteng shartnomani imzolashga majbur etdi, Xitoy afyunning olib kirilishini tan olmasa-da, amalda bunga yo'l qo'ydi. 1856—1860-yillarda yangi, ikkinchi «afyun urushi» ro'y berdi, Xitoy, ingliz va fransuzlar birlashgan qo'shinlarining qaqshatqich zarbalariga uchradi, Ular Pekin bo'sag'alarida juda boy xazinalarga ega bo'lgan imperator yozgi saroyini taladilar va vayron qildilar. Mustamlakachilar Xitoyni yangi noting sharinomalar tuzishga majbur etdilar, Chet elliklar uchun yana boshqa bandargohlarda ham savdo olib borishga mxsat etildi va yangi imtiyozlar berildi, Xitoy hududida ingliz va fransuz fuqarolari Xitoy qonunlari va sudiga bo'ysunishdan ozod qilindilar, Agar ular jinoyat qilsalar o'z davlatlarining qonunlariga binoan sud qilinardilar. Dengiz savdosida ustunlikni egallagan Angliya Xitoyda hammadan ko'proq imtiyozlardan foydalanardi. Dengiz sohilidagi katta shahariarda maxsus vujudga keltirilgan mahallalarda faqat ajnabiylar yashar, xitoy ma'murlari esa bu yerlarga kira olmas edilar.
Sin hukumatining chet el bosqinchiltgini daf eta olmasligi hokimiyatning zaiHashuviga sabab bo'ldi. O'z navbatida tuzilgan noteng shartnomalar natijasida Xitoy bozorlarida chet el tovarlari ko'payib, xitoy hunarmandlarining xonavayron bo'lishiga olib keldi.
Ana shunday bir sharoitda Xitoyda qudratii dehqonlar urushi alanga oldi. Bu urush 1850-yilda Xitoyning janubi — Kantonda boshlandi. Qo'zg'olonchilarga dehqonning o'g'li, maktab o'qituvchisi Xun Syutsyuan boshchilik qildi. U yalpi tenglik g'oyasini targ'ib qildi va «Yalpi farovonlik samoviy davlati»ni (xitoycha «taypin tyango») tuzishga da'vat etdi, Shundan kelib chiqib dehqonlar urushining qatnashchilari taypinlar deb ataldi.
Taypin — dehqonlar tuzgan kuchli armiya Xitoyning markaziy viloyatlariga qarab yo'l oldi, Ozod qilingan rayonlar aholisintng yordamida qo'zg'olonchilar Yanszi daryosiga yetib bordilar Ular qurotomborlarini va to'plami qo'lga tushirib, katta hududlami egalladilar. Nankin Taypin daviatining poytaxti, Xun Syutsyuan esa uning imperatori bo'ldi. Taypinlar dehqonlardan olinadigan soliqlarni va ijara haqini kamaytirdilar, kambag'allarning qarz majburiyatlarini bekor qildilar, Boylardan davlat xazinasiga o'tpon undirib oldilar, Mehnat qilish barcha uchun majburiy deb e'lon qilindi. Taypinlar barchaning tengligiga intilib, xotin-qizlarning teng huquqli ekanligini e'tirof etdilar. Qayliq sotib olish, qizlarning oyog'ini butun umrga nogiron qilib qo'yadigan ba'zi bir vahshiyona urf-odatlar taqiqlandi. Ilgari bunday odatlar badavlatlik belgisi bo'lib, badavlat oiladan chiqqan ayollarga ishlamaslik imkonini berar edi Ammo taypinlar ko'p narsalarga ibtidoiy tengtik nazari bilan qarab, hayotni tor doirada tushunar edilar. Dehqonlar jamoa bo'lib yashashlari, jamoada «hech bir narsada teng sizlik bo'lmasligi uchun, hamma to'q va kiyimi but bo'lishi uchun, yerga ega bo'lgan holda uni birgalikda ishlash, ovqatni birgalikda iste'mol qilish, kiyim-kechak bo'lganida ularni baravar taqsimlash, pul bo'lganida uni birgalikda sarflash lozim» edi. Shu sababli taypinlarning kelajakdagi tuzum haqidagi tasavvurlari xayoliy va hatto xato g'oyalardan iborat edi. Taypin davlatidagi hamda jamoadagi kambag'allikka asoslan gan yalpi tenglik va harbiy intizom bu tuzumni uzoq saqlab qoia olmas edi, chunki bu ta'limot ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojianishiga katta to'sqmiik qilar edi, Taypin rahbarlari orasida asta-sekin nizolar yuzaga keldi, dehqonlar o'rtastda ham sansolarlik va umidsizlik kayfiyatlari paydo bo'la bordi, bu esa manjur ma'muriariga taypinlarni mag'lub etishga turtki berdi, Bog'dixon armiyasi kuch to'plab hujumga o'tdi, unga ingliz, fransuz va AQSH qurolli otryadlari hal qiluvchi yordam ko'nsat dilar. Taypinlar jon-jahdiari bilan himoyaga turishdi. Dehqon laming atoqli yo'lboshchisi Li Syuchen ayniqsa shuhrat qozondi. U interventlaming qo'shinlari harakat qilayotgan hal qiluvchi jabhalarda jang qildi. Ammo kuchlar nisbati teng emas edi, 1864-yilda manjurlar hukumati qo'shinlari Nankinm ishg'ol qildilar, G'oliblar shaharning 100 mingdan ortiq himoyachilarini qilichdan o'tkazdilar, Xun Syutsyuan o'zini-o'zi o'ldirdi. Li Syuchen esa qo'lga olinib, qattiq qiynoqlardan keyin qati etildi. Taypin qo'zg'oloni bostirilgandan keyin chet el bosqinchilari Sin sulolasini qo'llashni davom ettirdilar va ayni paytda undan yangi yangi yon berishlarga erishdilar, Taypin qo'zg'o loni ham, Hindistondagi 1857-1859-yillardagi qo'zg'olon kabi mustamlakachilami dahshatga keltirdi va milliy-ozodlik kurashi sahifalarida o'chmas iz qoldirdi
Do'stlaringiz bilan baham: |
