Bugungi kunda Movarounnahr va Xurosonda arablar hukmronligi mana shu ikki
jihatdan talqin vat adqiq etilmoqda.
SHuning uchun ham bugungi kunda Arab xalifaligi davri tarixini o‘rganish
muhim ahamiyat kasb etadi. SHo‘rolar davrida yaratilgan bu davrga oid
adabiyotlarda mustabid tuzumning marksizm-leninizm mafkurasidan kelib chiqib
baho berilgan edi. Endi esa islom dinining rolini
hisobga olgan holda bu davr
tarixini yangicha yondashuv asosida yoritib berish dolzarb muammolardan biriga
aylandi.
. Avvalo shuni aytish kerakki, arablarning Movarounnahrni bosib olishi,
arablarga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar o‘rta asr muarrixlari asarlarida yoritib
berilgan. Jumladan, Balazuriy, Narshaxiy, Abu Abdullo Xorazmiy,
Tabariylar
Arab xalifaligining Movarounnahrda yuritgan siyosatlarini, olib borgan istilolari,
islom dinini targ‘ib etish bilan bog‘liq voqea-hodisalarni yoritib berganlar.
1
Arablar, Arab xalifaligi haqida umumiy ma’lumotlar V.A.Belyaev
2
asarida
keltirilgan. Unda arablar haqida umumiy ma’lumot berilib, Arabistonda islom
dinining paydo bo‘lishi, dastlabki arab xalifalari, ularning istilochilik yurishlari va
tarixi har tomonlama tariflab berilgan. Arablar tomonidan Movarounnahrning
bosib olinishi, xalifalar tomonidan tayinlangan noiblarning bu erda yuritgan
siyosati, iqtisodiy hayot O‘zbekiston tarixiga bag‘ishlangan qator darslik va o‘quv
qo‘llanmalarida ochib berilgan.
3
Arablar istilosiga qarshi ko‘tarilgan xalq
qo‘zg‘olonlariga
A.YU.YAkubovskiyning
«Muqanna
qo‘zg‘oloni»,
T.K.Qodirovaning «Dehqonlar harakati tarixidan…»
4
asarlari bag‘ishlangan.
Biz hozir globallashuv jarayonini boshimizdan kechirmoqdamiz. Bundan 20
yil avvalgi “g‘arb - sharq”, “shimol - janub”, “kapitalistik – sotsialistik lager” kabi
tushunchalar ahamiyatini yo‘qotdi. Xudo bir bo‘lgani kabi olam ham bir.
Arabchada globallashuv so‘zi – “avlama”, aynan «olam»dan olingan. SHunday
ekan, juda ko‘p qotib qolgan aqidalar, stereotiplardan voz kechishga to‘g‘ri keladi.
Xo‘sh, shunday vaziyatda biz qanday yo‘l tutishimiz kerak? Avvalam bor,
bizning yurtimiz doimo an’anaviy diniy bag‘rikenglik o‘lkasi bo‘lib kelgan. Ming
yildan ortiq davr davomida ulamolarimiz ham hukamolarimiz
ham izchillik bilan
«ahli sunna va jamoa»ni himoya qilib kelishgan. Buning natijasi o‘laroq
mintaqamizda bag‘rikeng va ma’rifiy islom shakllangan Arabiston deganda biz
beixtiyor islom dini bilan bog‘liq narsalar, yoki,
aksincha, islom deganda
Arabiston haqida o‘ylaymiz. Bunga sabab - yaqin paytlargacha Arabistonga oid
jamiki adabiyotda arablarning tarixi islom vujudga kelgan vaqtdan boshlanar,
undan oldingi davrga esa ikkinchi darajali narsa deb qaralardi. Sovet tarix fanida
70 yildan ortiq davr ichida islom dinining genezisi (kelib chiqishi) xususida na
metodologik yondashish nuqtai nazaridan va na mavjud ma’lumotlardan
1
Наршахий. Бухоро тарихи. Т.:Фан, 1966; Табари. История пророков и царей. / Уч.записки ИВ АН СССР.
Т.XVI. 1958. С. 441-513;
www.vostlit.narod.ru//Балазури
. Табари.Абу Абдаллах Хорезми.
2
Беляев В.А. Арабы, ислам и арабский халифат в раннее средневековье. – М.:Наука, 1965.
3
Ызбекистон тарихи. –Т.:Университет, 1999; Ызбекистон тарихи.- Т.:Янги аср авлоди, 2003; Каримов Ш.,
Шамсутдинов Р. Ватан тарихи.- Т., 1997 ва б.
4
Якубовский А.Ю. Восстание Муканны – движение людей в «белых одеждах». // СВ.1948. Т.5. С. 35-54.
Кадырова Т.К. Из истории крестьянских движений в Мавераннахре и Хорасане в VIII- начале IX в. –
Т.:1965.
foydalanish uslubi jihatidan hozirgi zamon fani
talablariga javob beradigan
yagona, har tomonlama maqbul fikrga kelinmadi. «Aybni» 20-30, 50-60 va hatto
80-yillarda yuzaga kelgan noto‘g‘ri nazariyalarga ag‘darib qo‘ya qolish mumkin.
Lekin bu kamlik qiladi.Asosiy «ayb» tarixning barcha bosqichlari ideologizatsiya
qilinganida edi.
Islom dinining genezisi hususida so‘z yuritish uchun oldindan (apriori)
o‘sha davr arab jamiyatiga muayyan formatsion «libos» (ibtidoiy jamoa tuzumi,
quldorlik yoki feodalizm) kiydirish, so‘ng bu jamiyatni «rastalarga joylab» tahlil
qilish talab qilinardi. Vaholanki, Arabiston xalqi VII asrda islom vujudga
kelmasdan oldin bir necha ming yillik tarixiy yo‘lni bosib o‘tdiki, islom shuning
mahsuli edi.
Gap
shundaki, yarim orolning turli rayonlari, aytaylik, janubi, shimoli va
sahroviy qismi alohida-alohida o‘rganilgan; ko‘p hollarda har bir tadqiqotchi o‘zi
erishgan xulosalarni pirovard natijada islom dinining asosiy omillari sifatida
ko‘rsatishga uringan. SHuning uchun ham islom «savdo -kapitalistik»,
«ko‘chmanchi - chorvadorlik» yoki «dehqonchilik» zaminida vujudga keldi, degan
o‘ndan ortiq fikrlar bildirilgan. Bu fikrlarning birontasi ilmiy jamoatchilikni
qoniqtirmayapti. Bizningcha, Arabiston yarim orolining ayrim qismlari bir-biridan
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti jihatidan qanchalik farq qilmasin, VI asr oxiri - VII
asr boshida ular o‘rtasida sotsiopsixologik umumiylik,
mushtaraklik yoki
unifikatsiyalashuv jarayoni yuz berdiki, Muhammad (s.a.v) faoliyati tufayli atigi
10 yil ichida asrlar davomida tarqoq bo‘lib kelgan o‘lkalarni birlashtirish mumkin
bo‘ldi.
XXI asr bo‘sag‘asida islom dinini o‘zlariga «niqob» qilib olgan ba’zi
xalqaro ekstremistik tashkilotlar «oltin asr» - ilk islom davri qonun-qoidalarini
jamiyat va davlat qurilishining «ideal namunasi» yoki «nazariy asosi» sifatida
qabul qilish da’vosi bilan jahon afkor ommasini chalg‘itishga urinayotgan bugungi
paytda «Johiliya» (Qadimgi Arabiston) va umuman islom tarixini ilmiy asosda,
ob’ektiv o‘rganish eng dolzarb masalalardan biri bo‘lib qoldi.
Sovet tarixchiligida islom dini Makka jamiyatida hukm surgan krizis
natijasida vujudga kelgan, deb uqtirilardi. Kitobning Makka tarixiga oid qismida
muallif, aksincha, o‘sha davrda shahar gullab-yashnab turgani, shahardagi savdo
aristokratiyasi Arabiston yarim oroli bo‘ylab o‘z gegemonligini o‘rnatganini
tasdiqlovchi ko‘plab dalillar keltiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: