1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

Uchunchi  shart  -  fuqaro  ishlashga  tayyor  bo’lishi  lozim.  Fuqaroning  ishlashga 
tayyor  ekanligini,  uning  mahalliy  mehnat  organiga  ish  qidirib,  rasmiy  murojaat  qilishi, 
belgilangan  muddatlarda  mehnat  organida  qaytadan  ro’yxatdan  o’tib  turishi  va  mehnat 
roganlari tomonidan taklif qilingan maqbul ishni qabul qilish holatlari tasdiqlaydi.  
To’rtinchi shart -  fuqaro barcha tegishli  hujjatlarni taqDim qilgan  holda  mahalliy 
mehnat organida ish qidiruvchi shaxs sifatida ro’yxatdan o’tishi lozim.  
So’nggi yillarda turli  G’arb  mamlakatlarida ishsizlar soni turlicha bo’ldi.  Eng kam 
ishsizlar  ko’rsatgichiga    ega  mamlakat-bu  Shveytsariyadir.  Buyuk  Britaniya  va  Italiyada 
esa  ular  soni  ancha  ko’pchilikni  tashkil  qiladi.  Yevropadan  tashqarida  ishsizlikning 
barqaror  past  darajasi  Yaponiyada  saqlanib  turibdi.  G’arb  mamlakatlarida  keyingi  o’n 
yilliklar davomidagi ishsizlikning yuqori darajasi quyidagicha izohlanadi:  
1.Sanoat  tarmoqlarida  xalqaro  raqobatning  kuchayishi.  1947  yili  jahon  sanoatining 
60%  i  AQSH  hissasiga  to’g’ri  keladi.bungun  bu  ko’rsatkich  15%  ga  yaqin  soni  tashkil 
qiladi.  

---

 
155 
2.Butun jahon iqtisodiy inqirozi, bunga sabab (yoki turtki) 1973 yildagi neft krizisi 
bo’ldi. U bugungi kungacha o’tib ketgani yo’q.  
3.Sanoatda  mikroelektronikaning  qo’lanilishi  o’sib,  ishchi  kuchlariga  bo’lgan 
ehtiyojning qisqarishiga olib keldi.  
4.Ishlashni  hohlovchi  ayollarning  soni  ortib  borishi  cheklangan  miqdordagi  ish 
joylariga talabgor kishilar miqdorining ko’payib ketishiga olib kelmoqda.  
Demak, ishsizlikning sababi mehnatga bo’lgan bozor talabining o’zgarib turishidir. 
Bu, o’z navbatida, tovarlar  va  xizmatlarga bo’lgan talabning o’zgarishidan kelib chiqadi. 
Texnika  taraqqiyoti,  mashinalarni  ko’plab  ishlatish  ish  kuchiga  bo’lgan  talabni 
qisqartiradi, mehnat unumdorligini oshirib, ozchilik mehnati bilan ko’proq mahsulot ishlab 
chiqarishni  ta’minlaydi.  Iqtisodiy  turg’unlik  va  tushkunlik  davrida  mehnatga  talab 
kamayadi, bu esa ishlab chiqarishning o’zidagi  qisqarish bilan  izohlanadi. Ish  haqi oshib 
ketganda  ham  ish  joyi  qisqaradi,  chunki,  masalan,  10  kishi  oladigan  ish  haqi  8  kishiga 
berilsa, 2 kishi ishsiz qoladi. 
Normal  darajadagi  ishsizlik  iqtisodiyot  uchun  tabiiy  hol,  chunki  iqtisodiyot  uchun 
mehnat  zahirasi  kerak.  Xom  ashyo,  yoqilg’i,  har  xil  materiallar  zahirasi  qanchalik  kerak 
bo’lsa,  mehnat  zahirasi  ham  shunchalik  zarur-uni  ishsizlar  tashkil  etadi.  Mehnatga  talab 
oshgan  qondiriladi.  Yangi  yerlar  o’zlashtirilganda  ularga  kerak  yumushchilar  ishsizlar 
safidan olinadi va hokazo. 
Chunonchi, ishsizlikning quyidagi turlari mavjud:  
1.Friktsion  ishsizlik  vaqtincha  ishsizlar  bo’lib,  ish  joyini  almashtirish  paytida  yuz 
beradi, eski ishdan ketib, Yangi ishga o’tguncha ishsizlik yuzberadi.  
2.Tarkibiy ishsizlik ishlab chiqarish tarkibi o’zgargan chog’da vujudga keladi.  
Bunday  yangi  sohalar  rivojlanib,  eski  sohalar  qisqaradi,  eski  sohalarda  ishlab 
kelganlar, eski sohalarda ishlab kelganlar yangi sohaga kerak kasb o’zlashtira olmaydilar, 
kasb o’zgarishi mobaynida ishsiz qoladilar.  
3.Mavsumiy ishsizlik mavsumiy ishda band bo’lganlarning mavsum tugagach ishsiz 
qolishi. Bu ishsizlik qishloq xo’jaligi, qurilish va kurort sohalariga xos. 
4.Yashirin  ishsizlik  rasman  ish  bilan  band  bo’lganlarning  faqat  qisman  ishlashi, 
ya’ni  to’liq  ishlamay  turishi.  Unga  qisqartirilgan  ish  kuni  yoki  qisqa  ish  haftasiga 
o’tganlar, ish yo’qligidan haq berilmaydigan ta’tilga chiqqanlar kiradi.  
5.Umumiy  ishsizlik  tovarlar  va  xizmatlarning  bozori  kasod  bo’lishi  natijasida 
ularning ishlab qisqarib ketishi Bilan paydo bo’ladi. Bu ishsizlik, odamda iqtisodiy tanglik 
sharoitida yuz beradi.  
Ishsizlikning  ham  o’z  o’lchovi  bor.  Bu-ishsizlik  darajasi  deb  ataladi.  Ishsizlik 
darajasi  ishga  layoqatdli  kishilarning  qanday  qismi  ishsiz  qolganini  bildiradi  va  quyidagi 
formula bilan hisoblanadi:    
100


Q
N
Y
k
 
Bunda 
k
Y
 -ishsizlik darajasi 
N
  ishsizlar soni, 
Q
   -mehnatga layoqatli aholi soni.  
Masalan,  mamlakatda  ishga  yaroqli  faol  aholi  12  million  kishi  bo’lgani  holda, 
ulardan 0,6 million kishi ishsiz. Shuni hisobga olsak:  
%
5
100
12
6
,
0
100





Q
N
Y
k
 
Demak, ishsizlik darajasi 5 foiz bo’lgan.  
Binobarin,  ishsizlik  oqibatlarini  bir  yo’nalishda  baholab  bo’lmaydi.  Uning  ham 
salbiy, ham ijobiy tomonlari bor.  

---

 
156 
(3-jadval).