1-sanli lekciya

1-sanli LEKCIYA

ELEKTRONIKA pa’nine kirisiw

Elektronika-xabardi uzatiwshi, qabil qiliwshi, qayta islewshi ha’m saqlawshi qurilmalar ha’m a’spablardi jaratiw usillarin u’yreniwshi, islep shig’ariw menen shug’illaniwshi bag’dar esaplanadi.

• Elektronika elektromagnit maydan nazariyasi, kvant mexanikasi, qatti dene du’zilis nazariyasi ha’m elektr o’tkiziwshenlik ha’diyselerne uqsag’an fizika bilimlerin biliwdi talap etedi:

ELEKTRONIKANIN’ rawajlaniwi ha’zirgi ku’nge deyin 4 basqishti basip o’tti:

• 1-basqish
• 1-basqish a’spablari rezistorlar, induktiv katushkalar, magnitler, kondensatorlar, elektromexanik a’spablarlarg’a uqsag’an passiv elementlerden ibarat edi.

2-basqish

• Ilimpaz Li de Forest ta’repinen 1906-jilda triod lampasinin’ jaratiliwi menen baslandi. Triod elektr signallardi o’zgertiriwshi, en’ keregi quwatliliq ku’sheytiriwshi birinshi aktiv element esaplanadi. Elektron lampalar ja’rdeminde ku’shsiz signallardi ku’sheytiriw imkaniyati esabinan radio, telefon so’ylesiwlerin keyinrek ko’rinislerdi de uzaq araliqlarg’a uzatiw (televideniye) imkaniyati payda boldi. Bul basqishtin’ elektron a’spablar passiv elementler menen birge aktiv elementleri – elektron lampalardan ibarat edi.

3-basqish

• Bul basqish Dj.Bardin, V. Bratteyn ha’m V. Shoklilar ta’repinen 1948-jilda elektronikanin’ tiykarg’i aktiv elementi bolg’an bipolyar tranzistordin’ jaratiliwi menen baslandi. Bul jaratiliwg’a Nobel siylig’i berildi. Bul tranzistor elektron lampanin’ barliq waziypalarin orinlawi menen birge: pa’s isenimlilik, ko’p energiya sarpi, ulken o’lshemleri uqsag’an tiykarg’i kemshiliklerge iye emes edi.

4-basqish

• Bul basqish integral mikrosxemalar (IMS) tiykarinda elektron qurilma ha’mde sistemalar jaratiw menen baslandi ha’m mikroelektronika da’wiri dep ataldi.
• Mikroelektronika – fizik, konstruktiv-texnologik ha’m sxemotexnik usillardan paydalanip, jan’a tu’rdegi elektron a’spablar – IMS lar ha’m olardin’ qollaniw principlarin islep shig’iw jolinda izlenisler alip barip atirg’an elektronikanin’ bir bag’dari esaplanadi.

Ha’zirgi ku’nde telekommunikaciya ha’m informaciyalastiriw sistemasinin’ rawajlaniw da’rejesi mikroelektronika ha’m nanoelektronika o’nimlerinin’ olarda qollaniliw da’rejesine baylanisli

• Birinshi IMS lar 1958-jilda jaratildi. IMS lardin’ ko’lemi kishkene, awirlig’i kem, energiya sarpi kishi, isenimliligi joqari bolip, ha’zirgi ku’nde 3 konstruktiv-texnologik variantlarda jaratilmaqta: qalin ha’m juqa perdeli, yarimo’tkizgishli ha’m gibrid

1965-jildan beri mikrolektronikanin’ rawajlaniwi ha’r eki jilda zamanago’y IMS lardag’i elementler sani eki ma’rete artpaqta. Ha’zirgi ku’nde elementler sani 10*6:10*9 ta bolg’an ju’da joqari ha’m giga joqari IMS lar islep shig’arilmaqta .

• 1965-jildan beri mikrolektronikanin’ rawajlaniwi ha’r eki jilda zamanago’y IMS lardag’i elementler sani eki ma’rete artpaqta. Ha’zirgi ku’nde elementler sani 10*6:10*9 ta bolg’an ju’da joqari ha’m giga joqari IMS lar islep shig’arilmaqta .
• Telekommunikaciya ha’m xabar kommunikaciya sistemalarin joybarlawshi ha’m ekspluataciya qiliwshi qa’nigeler ushin zamanago’y mikroelektron element bazanin’ imkaniyatlari haqqindag’i bilimlerge iye boliw za’ru’r.

NANOELEKTRONIKA

• O’lshemleri 0.1 den 100 nm ge deyin bolg’an yarim o’tkizgishli du’zilisler bolip, mikroelektronikanin’ mikrominyaturlaw jolindag’i logikaliq dawami esaplanadi. Ol qatti dene fizikasi, kvant elektronikasi, fizikaliq-ximiya ha’m yarim o’tkizgishler elektronikasinin’ son’g’i jetiskenlikleri negizindegi qatti deneli texnologiyanin’ bir bo’limi esaplanadi

Nanoelektronikanin’ rawajlaniwi menen zamanago’y telekommunikaciya ha’m xabar sistemalarinin’negiz elementlerin qurawshi: geterodu’zilmeler tiykarinda joqari na’tiyjelikke iye lazerler ha’m nurlaniwshi diodlar jaratildi, fotoqabil qilg’ishlar, juda joqari chastotali tranzistorlar, bir elektronli tranzistorlar, tu’rli tu’degi sensorlar jaratildi.

• Nanoelektronikanin’ rawajlaniwi menen zamanago’y telekommunikaciya ha’m xabar sistemalarinin’negiz elementlerin qurawshi: geterodu’zilmeler tiykarinda joqari na’tiyjelikke iye lazerler ha’m nurlaniwshi diodlar jaratildi, fotoqabil qilg’ishlar, juda joqari chastotali tranzistorlar, bir elektronli tranzistorlar, tu’rli tu’degi sensorlar jaratildi.