1-savolning javobi. Gap fikr ifodalovchi sintaktik birlik sifatida. Sintaksisda o‘rganiladigan asosiy sintaktik birlik gap

darak, so‘roq, buyruq gaplarga ajratiladi.
Emotsionalikka ko‘ra gaplar ikki turga bo‘linadi: his-hayajonli gaplar yoki undov gaplar va his-hayajonsiz gaplar. Darak, so‘roq, buyruq gaplar darak, so‘roq, buyruq ohangi bilan aytilsa, emotsional bo‘lmagan gaplar deb yuritiladi. Yuqorida sanab o‘tilgan gaplar kuchli his-hayajonga ega bo‘lishi bilan his-hayajon gapga aylanadi.
Tuzilishiga ko‘ra gaplar sodda va qo‘shma bo‘ladi. Gaplarning bunday bo‘linishi ularning tarkibidagi grammatik asos-predikativ birlikning soniga, miqdoriga asoslanadi. Gammatik asos-predikativ birlik bitta bo’lsa, sodda ikki va undan ortiq bo‘lsa, qo‘shma gab bo‘ladi.
Gap sintaksisning asosiy birligidir. Chunki gap tilning asosiy funktsional belgisi kommunikativlikni, ya’ni fikr ifodalash va bayon qilish vazifasini yuzaga chiqaruvchi asosiy vosita hisoblanadi.
Gap termini umumlashgan birlik, mohiyat sifatida til birligini ham, reallashgan birlik, hodisa sifatida nutq birligini ham ifoda etadi. Gap sathida til va nutq hodisalarini farqlash uchun “gap modeli, qolipi” (til birligi) va “jumla, gap” (nutq birligi) terminlaridan foydalanish o’rinli. Gap qolipi, gap modeli jumlaning umumlashtirilgan, tipiklashtirilgan grammatik shaklidir (O.M.Maskalskaya), gap, jumla esa uning muayyan vaziyat bilan bog’langan ko’rinishidir.
Til va nutq farqlanishiga binoan gapga ikki xil ta’rif berish mumkin.
*Til nuqtai nazaridan gap kesimlik kategoriyasi orqali shakllangan atov birligidir.
*Nutq nuqtai nazaridan esa grammatik jihatdan shakllangan, tugallangan intonatsiyaga ega bo’lgan bir so’z yoki so’zlar bog’lanmasidan iborat bo’lgan fikr ifodalovchi eng kichik va asosiy sintaktik birlik gap deyiladi.
Gap so’z va so’z birikmasidan farqli o’laroq tushuncha emas, balki fikr ifodalaydi. Bu xususiyat gapning ob’ektiv borliqqa xos voqea-hodisa, holatning in’ikosi ekanligida, uning voqelik bilan bevosita bog’lanishida o’z ifodasini topgan. Sintaksisda bu gapning predikativligi deyiladi. Shunga muvofiq gap predikativ birlik hisoblanadi.
12. Predikativlik har qanday gapga xos xususiyat bo’lib, gapning shakllar tizimidagi qismlarga ajratilmaydigan grammatik ma’nosidir. Predikativlik shaxs (son), zamon, mayl, tasdiq-inkor ma’nolari va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllar tizimi orqali ifodalanadi. Binobarin, ana shunday shakllar tizimiga ega bo’lgan har qanday eng kichik sintaktik birlik gap hisoblanadi.
Gapni gap bo’lmagan boshqa lisoniy birikmalardan farqlovchi grammatik ma’no bo’lgan predikativlik har qanday gapga xos umumiy grammatik ma’no sifatida quyidagi tarkibiy-grammatik kategoriyalar sintezidan iborat:
1) grammatik shaxs kategoriyasi;
2) grammatik zamon kategoriyasi;
3) grammatik tasdiq-inkor kategoriyasi;
4) modallik kategoriyasi.
❗