109-gurux mustаqil ish

 
2.Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni 
Tabiatning eng muhim asosiy qonuniyatlaridan biri; unga koʻra, har 
qanday berk tizimda energiya yoʻqdan bor boʻlmaydi va yoʻqolib ketmaydi, faqat 
bir turdan ikkinchi turga aylanib turadi. Berk tizimda faqat konservativ 
(oʻzgarmas) kuchlar mavjud boʻlsa, tizimning toʻliq mexanik energiyasi oʻzgarmas 
qiymatga ega boʻlib qoladi, yaʼni kinetik energiya potensial energiyaga aylanib 
turadi va aksincha. Agar berk tizimda konservativ kuchlardan tashqari 
nokonservativ (oʻzgaruvchan) kuchlar (mas, ishqalanish kuchlari) ham boʻlsa, 
tizimning toʻliq mexanik energiyasi vaqt oʻtishi bilan kamayib boradi. Natijada 
nomexanik energiyalar: issiqlik yoki kimyoviy, elektromagnit maydon energiyalari 
va boshqalar vaqt oʻtishi bilan ortib boradi. Ammo energiyaning barcha turlari 
yigʻindisi vaqt oʻtishi bilan oʻzgarmaydi. Tizimda sodir boʻlayotgan jarayonlarning 
tabiatiga qarab, Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni va a. q. 
turlicha 

---

ifodalanadi va matematik shaklda yoziladi
. Klassik fizikada moddaning saqlanish 
qonuni tinch holatdagi massaning saqlanishini ifodalaydi. Holbuki, tinch holatdagi 
massa saqlanmasligi mumkin, chunonchi, shunday holda annigilyatsiya hodisasida 
roʻy beradi. (4) formuladan tinch holatda turgan jismga turli usullar bilan berilgan 
LE energiya jism massasining At ga ortishiga sabab boʻlishini koʻrsatadi. 
Barcha moddiy hodisalar uchun, ularning tabiati va xarakteridan, katta 
kichikligi, masshtabidan qatʼi nazar, E.s va a. q. 
eng asosiy qonunlardandir
. Fan 
sohasidagi yangi gʻoyalar va faktlarda baʼzan E.s va a.q.ni inkor etuvchi ayrim 
fikrlar uchrab turgan. Chunonchi, radioaktivlik yoki yemirilish hodisalari E.s va 
a.q.ga qarshi kechadi degan fikrlar ham boʻlgan, ammo yuqoridagi radiaktivlik 
yoki yarim yemirilish materiyaning saqlanish qonuniga bo'ysunadi (o'sha materiya 
ham aslida energiya, faqat boshqa ko'rinishi). Lekin masalani tegishli ravishda 
nazariy va eksperimental tahlil qilish natijasida Energiyaning saqlanish va aylanish 
qonuni va a.q. haqiqatan toʻgʻri va universal qonun ekanligi aniqlandi. Elementar 
zarralar, galaktikalar va metagalaktikalar dunyosida roʻy beruvchi hodisalarni 
oʻrganishda Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni va a.q. bilan bogʻliq 
ziddiyatlar 
va 
muammolar 
hozirgi 
zamon 
fizikasida 
har 
tomonlama 
tekshirilmoqda. 
E.s va a.q.dan tashqari impulsning saqlanish qonuni, impuls momentining 
saqlanish qonuni va elektr zaryadning saqlanish qonuni, h. k. 
kattaliklarning 
saqlanish qonunlari bor
. Ularning har biri qandaydir simmetriya xususiyati bilan 
bogʻlangan. Jumladan, Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni va a.q. vaqt 
simmetriyasi, 
vaqtning 
bir 
jinsliligi 
xususiyati 
bilan 
bogʻlangan 
(qarang 
Simmetriya
). 
Jismlarning o’zaro ta’sir natijasi faqat kuchgagina emas, balki ularning 
o’zaro ta’sirlashish vaqtiga ham bog’liqdir. Bunga quyidagi tajribada ishonch hosil 
qilish 
mumkin. 
Gorizontal oyna ustiga po’lat sharcha qo’yamiz. Sharchaning ustidan kuchli 
magnitli tez o’tkazamiz, sharcha joyidan salgina qo’zg’alganini sezamiz. Endi 
magnitni sharga ustidan sekinroq o’tkazib, tajribani takrorlaymiz. Bu holda sharcha 
harakatga keladi va magnit orqasidan ergashib harakatlanadi. Тajriba o’zaro ta’sir 
natijalari o’zaro ta’sir vaqtiga bog’liqligini ko’rsatadi. Shuning uchun fizikada 
kuch ta’sirini xarakterlash uchun maxsus kattalik–kuch impulsi kiritilgan. 
Kuchning biror vaqt oralig’idagi ta’sirining o’lchovi bo’lib hisoblanuvchi fizik 
vektor 
kattalikka 
kuch 
impulsi 
deb 
ataladi. 
Kuch impulsi kuchni uning ta’sir vaqtiga ko’paytmasi bilan o’lchanadi: 

---

I = Ft


I 

=1N s 
Jism harakatini xarakterlash uchun faqat uning massasini yoki tezligini 
bilish yetarli emas. Shuning uchun mexanik harakatning o’lchovlaridan biri 
sifatida 
maxsus 
kattalik jism 
impulsi kiritilgan. 
Jism impulsi jism massasining uning harakatlanish tezligiga ko’paytmasi bilan 
o’lchanadi: 
P = m


p 

= 1kg 1m/s =1 kg

m/s 
Kuch impulsi va jism impulsi orasidagi bog’lanishni ko’rib o’taylik. Faraz 
qilaylik, m massali jism 

0
tezlik bilan harakatlansin. Keyin bu jism t vaqt 
davomida boshqa jism bilan F kuch bilan o’zaro ta’sirlashsin. Bu o’zaro ta’sir 
jarayonida 
jism 
quyidagi 
tezlanish 
bilan 
harakatlansin: 
Biroq Nyutonning ikkinchi qonuni bo’yicha 
a=
a =
= 
yoki Ft = m

- m

0 
Ft 
- kuch impulsi
 
m

0
- jismning o’zaro ta’sirlashguncha impulse 
m

- o’zaro ta’sirdan keyingi impulsi. 
m

- m

0 
- O’zaro ta’sir natijasida jism impulsining o’zgarishi. 
Impulsning saqlanish qonuni izolyatsiyalangan sistemalar uchun ta’riflanadi. Faqat 
bir-birlari bilan o’zaro ta’sirlashuvi va bu sistemaga kirmaydigan boshqa jismlar 
bilan o’zaro ta’sirlashmaydigan jismlar sistemasiga izolyatsiyalangan yoki yopiq 
sistema deyiladi. 
Faraz qilaylik, izolyatsiyalangan sistema boshlang’ich paytda tanlangan sanoq 
sistemasida mos ravishda 

0
va U
0
tezliklarga ega bo’lgan m va M massali o’zaro 
ta’sirlashuvchi ikkita jismdan iborat. Biror t vaqt oraliqlaridan so’ng ularning 
tezliklari 
o’zaro 
ta’sirlashish 
natijasida 

va 
Uga 
o’zgaradi. 
Nyutonning uchinchi qonuniga ko’ra jismlar modullari bo’yicha teng va 
yo’nalishlari bo’yicha qarama-qarshi kuchlar bilan o’zaro ta’sirlashadi. 
F
1
= -F
2 

---

Bu kuchlarni impuls orqali yozilgan. Nyutonning ikkinchi qonuni bo’yicha 
ifodalaymiz: 
F
1
= 
-F
2
bo’lgani 
uchun
Yoki 
=
m

0
+ Mu
0
= m

+Mu 
Yopiq sistemaga kiruvchi jismlar impulsining vektor yig’indisi bu sistema jismlari 
bir-birlari bilan har qanday o’zaro ta’sirida doimiy qoladi. 
Yopiq sistema deb hisoblash mumkin bo’lgan jismlar sistemasi bilan biz tabiatda 
va texnikada doimo duch kelamiz. Bunday sistemalar: miltiq va stvoldagi o’q, to’p 
va snaryad, raketa qobig’i va undagi yoqilg’i, 
Quyosh va sayyoralar
, Yer va uning 
yo’ldoshi. O’zaro ta’sir kuchlari ta’sirida sistema jismlaridan birining impulsi 
o’zgarsa, albatta boshqa jismlarning impulslari o’zgaradiki, lekin bunda doimo 
hamma jismlarning umumiy impulsi o’zgarmay qoladi. 
Impuls saqlanish qonunining amaldagi qo’llanilishiga reaktiv harakatni misol qilib 
olish mumkin. Jismning biror qismi undan qandaydir tezlik bilan ajralganda paydo 
bo’ladigan harakat reaktiv harakat deb ataladi. Reaktiv harakatni hosil qiluvchi 
kuchga orqaga itarish kuchi yoki reaktiv kuch deyiladi. Reaktiv kuchning tipik 
misoli raketalar harakatidir. 
Adabiyotlar: 
A.G’.G’aniev, A.K. Avliyoqulov, G.A. Almardonova “Fizika” I –qism 45-53 bet. 
X.Axmedov, M.Doniyev,Z.Husanov.Fizikadan ma’ruza matni 2004 yil